Ədəbi klassiklərimizin yaradıcılığında Azərbaycançılıq ideyası...

Azərbaycanda ictimai-fəlsəfi şüurun formalaşmasında müstəsna xidmətləri olan şəxsiyyətlər, simalar tarix boyu çox olub. Bu insanların adı Vətən tarixinin ən parlaq səhifələrinə yazılıb. Bu şəxsiyyətlərin fəaliyyətilə tariximizdə bir sıra müsbət hadisələr baş verib.

XIX-XX əsrlərdə yaşayan maarifpərvər ziyalılar olan həmin şəxsiyyətlər Azərbaycan xalqının həyatına böyük təkan verib. Milli şüurun formalaşmasından söhbət düşəndə həmişə ağlımıza on doqquzuncu yüzilliyin sonu, iyirminci yüzilliyin əvvəli gəlir. Böyük bir maarifçilər ordusu canlanır xəyallarımızda. Bu insanların tərkibi yalnız böyük yazıçı və şairlər, publisistlərdən ibarət deyildi, onlar eyni zamanda böyük filosof və ictimai-siyasi xadimlər idi. Bu klassiklər Azərbaycan milli-fəlsəfi fikrinin formalaşmasında konkret işlər görürdülər. Şifahi xalq ədəbiyyatımızın milli məfkurəyə xidmət missiyasını daşıdığı bəlli məsələdir. Ana abidəmiz "Kitabi Dədə Qorqud", ondan qaynaqlanan folklor örnəkləri, Xəqanidən, Nizamidən, Həsənoğludan, Nəsimidən, Füzulidən, Mirzə Fətəli Axundovdan, Cəlil Məmmədquluzadədən, Nəriman Nərimanovdan, Cəfər Cabbarlıdan, Hüseyn Caviddən, Məmməd Səid Ordubadidən, Səməd Vurğundan tutmuş başqa qələm adamlarına qədər çoxları milli düşüncəyə xidmət edib.

Hətta mərhum Prezidentimiz Heydər Əliyev də çıxışlarından birində azərbaycançılıq anlayışının formalaşmasında bədii ədəbiyyatın, yazıçı və şairlərin, mütəfəkkirlərin önəmli rola malik olduğuna toxunub: "Bizim ədəbiyyatımızın xalqımıza etdiyi ən böyük xidmət ondan ibarətdir ki, şairlərimiz, yazıçılarımız öz əsərləri ilə Azərbaycanda, xalqımızda, millətimizdə daim hissiyyatlar oyatmağa çalışmışlar, milli özünüdərk, milli oyanış, dirçəliş prosesi xalqımıza birinci növbədə ədəbiyyatdan gəlir".

Azərbaycanın mütəfəkkir oğlu, öz hekayələri, povest və pyesləri, yaradıcısı olduğu "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə milli məfkurəyə, azərbaycançılığın yayılmasına çalışan Cəlil Məmmədquluzadə böyük-böyük ideyaların reallaşmasına vasitəçi olub.

Cəlil Məmmədquluzadənin Ev Muzeyinin böyük elmi işçisi Yeganə xanım Məmmədova müəllifi olduğu "Yaşadanlar" kitabçasında yazır ki, Cəlil Məmmədquluzadə (Mirzə Cəlil) Vətən sevgisindən doğulan bir mütəfəkkirdir: "Mirzə Cəlil Vətən sevgisindən doğulmuş bir qəhrəmandır... Milli şüurun oyanışında, milli ruhun formalaşmasında Cəlil Məmmədquluzadə və onun "Molla Nəsrəddin"i əvəzsiz məktəb rolu oynayıb. Mirzə Cəlil qaranlıqda işıq axtara-axtara bütün ömrü uzunu yol gedir və işığı yalnız xalqın maariflənməsində görürdü. Təsadüfi deyil ki, bədii ədəbiyyatımızda Azərbaycanın xəritəsi ilk dəfə Mirzə Cəlilin əsərlərində əks olunub".

Y.Məmmədovanın fikrincə, Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında azərbaycançılıq əsas xətti təşkil edib. Muzeyin böyük elmi işçisi hesab edir ki, o, yalnız "Molla Nəsrəddin"lə azərbaycançılığın daha geniş arealda yayılması üçün böyük işlər görüb: "Mirzə Cəlil yaradıcılığında azərbaycançılıq ideyasının bədii ifadə üsulları filologiya elmləri namizədi Allahverdi Məmmədlinin tədqiqatlarında daha çox orijinal yöndə əks etdirilir..."

Yeganə xanım yazır ki, Mirzə Cəlilə XX əsrdə ən böyük qiyməti Heydər Əliyev verib. H.Əliyev Mirzə Cəlil haqda belə deyib: "Biz Cəlil Məmmədquluzadəyə sadəcə bir ədəbiyyatçı kimi, yazıçı kimi, publisist kimi yox, eyni zamanda böyük ictimai xadim, böyük siyasətçi kimi yanaşmalıyıq. Cəlil Məmmədquluzadə öz yaradıcılığı ilə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatının inkişafında, milli ruhun yüksəlməsində böyük rol oynamışdır. Bu təkcə ədəbiyyatda, mədəniyyətdə deyil, siyasətdə də, ictimai həyatımızda da böyük xidmətdir".

Y.Məmmədova haqlı olaraq qeyd edir ki, Mirzə Cəlilin "Anamın kitabı" əsəri ana dilimizi əzilməkdən, məhv olmaqdan xilas edən, onun şirinliyini, gərəkliyini, əbədi yaşamağa layiq olduğunu özündə ehtiva edən bir əsərdir. Üç qardaşın hərəsi bir dildə danışır, ana dilini bəyənməyən qardaşların timsalında Mirzə Cəlil ana dilinə xor baxanlara dərs verir. Azərbaycançılıq ideologiyasının davamlı təbliğatçısı olan Cəlil Məmmədquluzadə öz əsərləri, çıxardığı jurnalla sovet ideologiyasına qarşı idi. Ölənə qədər bu ideologiya ilə barışmayan Mirzə Cəlil həyatının sonuna yaxın bütün əlyazmalarını yandırır. Yeganə xanımın qənaətinə görə, burada söhbət evi isindirmək üçün atılan addımdan getmir, söhbət Mirzənin bolşevizm ideologiyasına etirazından gedir: "Sovet ideologiyası ilə barışmayan Mirzə Cəlilin getdikcə əsəbləri pozulur. 1931-ci ilin dekabrında evin soyuq olduğunu bəhanə edib bütün əlyazmalarını yandırır və "rahat yatır".

Y.Məmmədovanın bildirdiyinə görə, böyük ədib, professor, Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığına 20-dən artıq kitab bəxş edən Mir Cəlal Paşayev də Mirzə Cəlilə xüsusi önəm verib: "Cəlil Məmmədquluzadənin bədii irsini tədqiq edə-edə Mir Cəlal müəllim onun azərbaycançılıq ideologiyasına sadiq qalmasını, xalqı, milləti dərindən sevməsini və həyatını onun xoşbəxtliyinə həsr etməsini özü üçün örnək olaraq qəbul edib, ədəbi yaradıcılığında və şəxsi həyatında öz böyük müəlliminin ənənələrini uğurla davam etdirib".

"Molla Nəsrəddin"in əsas proqramına çevrilən "Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım" ibarəsi özündə böyük bir milli mahiyyət daşıyıb. Azərbaycançılığa xidmət edən bu fikir öz ətrafında minlərlə Azərbaycan türkünü birləşdirməyə müvəffəq olub. Y.Məmmədova yenə yazır: "Mirzə Cəlil həm nasir. Həm dramaturq, həm də publisist idi. Onun bədii yaradıcılığının ana axarında milli-mənəvi gerçəklik dayanırdı. Jurnal tarixi, ədəbi-mədəni vəzifəni öz üzərinə götürdü. Hüququ əlindən alınmış, əsrlər boyu istismar və mövhumatın ağırlığı altında əzilən zəhmətkeş kütlənin acınacaqlı taleyi "Molla Nəsrəddin" jurnalının hər səhifəsində öz əksini tapıb. "Molla Nəsrəddin" kasıbların, əlacsızların, köməyə ehtiyacı olanların həmdəmi və dostu idi. Mirzə Cəlil bu jurnala əbədilik və bəşərilik qazandırıb. Millətə, xalqa öz ana dilində gizli mətləbləri açmaq və onları düşündürücü formada çatdırmaq. Budur Mirzə Cəlilin dahiliyi".

Y.Məmmədovanın dediyinə görə, Mirzə Cəlilin əsərlərində, felyetonlarında, məqalələrində rastlaşdığımız ana, ana dili ifadələri Vətən, azərbaycançılıq anlamını daşıyıb: "Ədib göstərirdi ki, Vətənini, xalqını, dilini canı qədər qoruyan millət üçün heç bir təhlükə qorxulu deyil, çünki millətin üç sevgili balası var: Vətən, Millət və Dil. Vətənpərvər xalq isə məğlubedilməzdir".

Fəlsəfə doktoru Vahid Ömərov isə yazır ki, azərbaycançılıq ideyasının inkişafında mühüm rol oynayan yaradıcı ziyalılarımızdan biri Cəlil Məmmədquluzadə olub. Cəlil Məmmədquluzadənin nəşr etdirdiyi "Molla Nəsrəddin" jurnalı azərbaycançılıq ideyalarının alovlu təbliğatçısı idi: "...

Doğma ana dilini müqəddəs sayan "Molla Nəsrəddin" bir əsr bundan öncə Azərbaycanla bağlı çox mətləbləri birbaşa "Azərbaycan" adı ilə insanların "üzünə ucadan söyləyib", ilk dəfə olaraq, cəmi azərbaycanlıları "Azərbaycan matəmgahı"nın dərdinə əlac axtarmağa hazırlayıb. Jurnalın 1909-cu il 2 saylı "Necə qan ağlamasın daş bu gün, qırxılır gör neçə min baş bu gün!" adlı yazısından oxuyuruq: "Bu gün Kərbəla meydanı-Azərbaycandakı vətənpərvərlik meydanıdır. Hər kimin ürəyində bir cüzi din, namus, vətən hissi varsa, oranın qeydinə qalmalıdır! Axıtmalı qanlarımız, ehsan etməli pullarımız varsa - gözümüzün qabağında ürəklər parçalayan Azərbaycan matəmgahı durur".

Alim bildirir ki, "Molla Nəsrəddin" Azərbaycan idealının mənasını azadlığında, mədəni tərəqqisində, müstəqil dövlətçiliyinə nail olmasında görürdü. V.Ömərov bildirir ki, tədqiqatçı Sona xanım Vəliyeva da milli Azərbaycan ideyasının yetişməsində yeni ziyalı zümrəsinin, o cümlədən, C.Məmmədquluzadə və "Molla Nəsrəddin"in mühüm rol oynadığını göstərib: "Milli ziyalılarımızın qabaqcıl nümayəndələrindən Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Mirzə Ələkbər Sabir, Abdulla Şaiq, Əli Mərdan bəy Topçubaşov, Firidun bəy Köçərli, Ömər Faiq Nemanzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə və başqaları dövrün mütərəqqi mətbuat vasitələrində - "Həyat", "İrşad" qəzetlərində, "Fyuzat" və "Molla Nəsrəddin" jurnallarında müntəzəm çıxışlar etməklə, milli şüurun güclənməsində və millətin formalaşmasında mühüm rol oynayıb".

Tədqiqatçılar milli ideyanın axtarışında C.Məmmədquluzadənin rolunu yüksək qiymətləndirir. Alim yazır: "Azərbaycanlıların bir millət kimi formalaşmasının tarixi çətinlikləri ondan ibarət olub ki, onun xalqı illərlə coğrafi, iqtisadi, siyasi və mənəvi cəhətdən parçalanıb, yadellilərə qarşı mübarizə prosesində sayca azalıb, maddi və mənəvi həyatı kasadlaşıb. Bütün bunlara baxmayaraq, millətimizin mövcudluğu bu gün bir reallıqdır. Lakin Azərbaycan xalqı bu mübarizə prosesində daha mətinləşib, bütün məhrumiyyətlərə sinə gərib və bugünkü millət halına gəlib çıxa bilib. Azərbaycan milli ideyasının yaranmasında H.B.Zərdabinin maarifçilik, C.Məmmədquluzadənin və ümumən "Molla Nəsrəddin"in demokratizmi və azərbaycançılığı, demokratik respublika tərəfindən əsası qoyulan vahid Azərbaycan vətənsevərliyi ideyaları, sovet dövrü ziyalılarının milli oriyentasiya istiqamətindəki konstruktiv müddəaları mühüm rol oynayıb. Professor Əlikram Tağıyev "Milli ideya və milli ideologiya" əsərində Cəlil Məmmədquluzadənin demokratizm və azərbaycançılıq ideyasının Azərbaycanın müstəqil ideyasının formalaşmasına güclü təsir etdiyini qeyd edir. Digər tədqiqatçı Allahverdi Məmmədov da azərbaycançılıq ideyasının inkişafında Cəlil Məmmədquluzadənin oynadığı rolu yüksək dəyərləndirir. XX əsrin əvvəllərində yaranan və dərhal ümumxalq tribunasına çevrilən, ətrafına milli-azadlıq, azərbaycançılıq məsələsi ilə alovlanan ədəbi qüvvələri toplamış "Molla Nəsrəddin" jurnalı yeganə mətbuat orqanı idi ki, bütöv bir xalqı "deyib gəlmişdi", bütöv bir xalqın güvənc yerinə çevrilmişdi. Jurnalın yaradıcıları C.Məmmədquluzadə və Ö.F.Nemanzadə dövrün ən qabaqcıl ziyalılarını "Molla Nəsrəddin"in ətrafına topladılar. Jurnalın redaktoru C.Məmmədquluzadənin səyi və zəhməti ilə tezliklə ədəbi yaradıcılıq tariximizdə "molla nəsrəddinçilər" kimi misli görünməmiş hərəkat, məktəb, ideologiya yarandı. Bu ideologiya "Molla Nəsrəddin" jurnalı ətrafında yetişib formalaşıb. Bu böyük məktəbin şairli, yazıçılı, publisistli - bütün nümayəndələri yaradıcılıq zərbəsini bir zindana vururdu. Azərbaycançılıq məktəbinin nümayəndələrinin söykəndiyi çoxbudaqlı bir nəhəng palıd vardı -Cəlil Məmmədquluzadə! Bu nəhəng palıdın bir budağında "Danabaş kəndinin əhvalatları" kimi fundamental nəsr nümunəsi, digər budağında "Anamın kitabı" kimi nəhəng dramaturji fakt, üçüncü budağında "Azərbaycan" məqaləsi kimi "Azərbaycannamə" (İ.Həbibbəyli) dayanırdı. Bu əsərlərin mövcudluğu şəraitində təcrübənin yoxluğundan şikayət etmək insafsızlıq olardı. Mollanəsrəddinçilər azərbaycançılıq ideyalarını milli-azadlıq hərəkatının tərkib hissəsi kimi qavrayaraq öz sözlərini senzuranın təqib edəcəyi birbaşa inqilab ideyaları tərzində deyil, xalqa dolayısı ilə deməyi mümkün saydılar. Bu jurnal hakim dairələrin qəzəbinə bəlkə də daha çox məhz bu keyfiyyətinə - azərbaycançılığı önə çəkməsinə görə tuş gəlib".

Sona xanım Vəliyeva azərbaycançılıq ideyasının formalaşmasında Cəlil Məmmədquluzadənin xüsusi rol oynadığını göstərib: "XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanın bədii-estetik və ictimai fikrində milli oyanış, özünüdərk, istiqlal düşüncələrinin cücərməsi proseslərinin renesans dövrü hesab olunur. Mirzə Cəlilin həmin dövrdə ədəbi-ictimai mühitə gəlişi ilə bu proses daha da sürətlənib və milli ideya getdikcə kütləviləşərək, minlərlə insanın fikir dünyasına hakim kəsilib. Söz və sənət tarixində o şəxslər korifeylik zirvəsinə ucala bilir ki, onlar xalqın, millətin və cəmiyyətin sivil inkişafına, mənsub olduğu dövlətin beynəlxalq arenada sayılıb-seçilməsinə öz fəaliyyətlərilə istiqamət verib bu prosesdə fəal iştirak edir. Azərbaycan ədəbiyyatına istiqlal düşüncəsi gətirən Mirzə Cəlil ilk gündən ədəbi-estetik mühitdə azərbaycançılıq ideologiyasının banisi kimi çıxış edərək Vətənin, dilin, millətin dünya tərəqqisinə qoşulub, sayılıb-seçilməsi ideyasını yaradıcılığının əsas devizi kimi qəbul etdi. Əlinə qələm aldığı gündən ömrünün sonunadək milli istiqlal uğrunda mübarizəni məslək kimi, ideya mübarizəsi kimi qəbul edən Mirzə Cəlil özünün dahi təfəkküründən süzülən nurun ziyasında müstəqil Azərbaycanın varlığını uzaqdan da olsa aydınca görürdü. XX əsrin əvvəllərində həm daxili, həm də Rusiya və Qafqaz hökumət dairələrinin təqiblərindən bir an belə yaxa qurtara bilməyən böyük ictimai xadim və söz ustadı nə ədəbiyyatda, nə də ki, ictimai fəaliyyətində Azərbaycan xalqının milli oyanışı, tərəqqisi və dirçəlişi, həmçinin, müstəqilliyi uğrunda mübarizəni nəinki dayandırmamış, hətta öz düşüncələrinin toplusundan yaranmış bir hərəkatın öndəri kimi ətrafında dövrünün təhsilli, açıq fikirli şəxslərini belə birləşdirə bilmişdi".

Azərbaycançılıq məbədinin alovunu yandıran, öz həyatında və yaradıcılığında bu ideologiyaya xidmət edən Mirzə Cəlilin əsərləri daha geniş səviyyədə tədqiq edildikcə orada azərbaycançılıqla bağlı yeni izlər tapılacaq. Azərbaycançılıq ideologiyasına, milli məfkurəyə bir ömür həsr edən Cəlil Məmmədquluzadə xalqımızın səsinin zirvələrdən gəlməsinə çalışıb hər zaman...

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər .- 2012.- 3 sentyabr.- S.12.