Azərbaycanda sosial şəbəkələrin müasir inkişaf tendensiyaları

Hər keçən gün inkişaf etməkdə olan texnologiya həyatımızın böyük bir hissəsinə sirayət etməkdədir. Virtual məkan genişləndikcə internetdə mövcud olan sosial şəbəkələrin də sayı artır. Danılmaz faktdır ki, bu şəbəkələrin əsas istifadəçi kütləsi gənc nəslin nümayəndələridir. Bu səbəbdən də gündəlik həyatımızda sosial şəbəkələrin müsbət tərəflərini müşahidə etsək də, kifayət qədər mənfi tərəflərini də görürük.

Gənclər müstəqil həyata yenicə qədəm qoyduğundan, istənilən vasitədən alınan yeni informasiya onların düşüncə tərzinə birbaşa təsir etmək gücünə malikdir. Bu fakt isə informasiyanı gənclər üçün təhlükəli məfhuma çevirir.

Oxford Universitetinin tədqiqatçıları bu fəsadların nədən ibarət olduğunu araşdırıb. Araşdırmanın ümumi nəticəsi bundan ibarətdir: "Sosial şəbəkələr gənclərin qürurlu və məqsədli böyüməsinə səbəb olur, eyni zamanda gənclərin şəxsiyyətini formalaşmasına mənfi təsir edir".

Azərbaycanda gənclərin sosial şəbəkələrdən istifadəsi kütləvi xarakter daşıyır. Ümumiyyətlə, respublikamızda informasiya-kommunikasiya texnologiyaları sürətlə inkişaf edir, elə bunun nəticəsidir ki, 2013-cü il "İnformasiya -kommunikasiya texnologiyalar ili" elan edilmişdir. Son dövrlərdə gənclərimizin həyatında "Facebook", "Twitter" terminləri ayrılmaz xarakter daşıyır. Şəbəkə istifadəçilərinin sayına görə Azərbaycan dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Ən əsası isə, bu istifadəçilərin 50%-ni 18-24 yaş qrupuna daxil olan gənclər təşkil edir.

Əlbəttə ki, bu istifadə yalnız şəxsi tanışlıq və ya ünsiyyət məqsədi daşımır. Əsasən, yeni informasiyanın operativ əldə olunması, dünayada baş verən yeniliklər barədə məlumatlar, dünyanın istənilən nöqtəsi ilə birbaşa əlaqə imkanı və s. bunlar müsbət tərəflərdir, lakin doğru və səmərəli istifadə olunduğu təqdirdə.

Mütəxəssislərin fikrincə, gənclərin internetdən asılılığının əsas psixoloji fəsadları bunlardır:

- kompyuter arxasında özünü yaxşı hissetmə və eyforiyaya qapanma;

- kompyuterdən ayrılmağın problemə çevrilməsi;

- kompyuter arxasında keçirilən vaxtın tədricən artması;

- ailəyə, yaxın dostlara qarşı etinasızlıq;

- kompyuterdən kənarda olarkən mənəvi boşluğun, əsəb gərginliyinin yaranması;

- işdə və təhsildə problemlərin yaranması və s.

Çox təəssüf ki, gənclərin sosial şəbəkələrdən istifadəsinə birbaşa təsir etmək, əlaqədar qurumlar kimi, dövlətin də imkanları xaricindədir. Təbii ki, bu sahədə kəskin qadağa və sədlərin qoyulması da məsləhət görülən hallar deyil. Çünki biz demokratiya şəraitində yaşayırıq və bu baxımdan gənclərin azad inkişafı və şəxsi seçim azadlığını məhdudlaşdırmaq səlahiyyətinə malik deyilik. Bu seçim onlarda həyata müstəqil baxışı formalaşdırır, "gələcəyimizin memarları" adlandırdığımız insanlarda dünyəvi biliklərin mənimsənilməsinə şərait yaradır. Həmçinin qadağa və sədlərdən danışarkən, əslində onların gənc nəslin mənfi yönə istiqamətlənməsində maraq obyekti rolunu oynayacağı faktını da unutmamalıyıq. İnsan hər zaman icazə verilməyən, qadağan olunan məsələni daha çox araşdırmağa can atır, xüsusən də əgər o gəncdirsə.

Sosial şəbəkələrin mənfi təzahürlərindən gənclərin qorunması üçün ilk növbədə valideynlər maarifləndirilməlidir. Ailədə və təhsil ocaqlarında asudə vaxt düzgün dəyərləndirildiyi təqdirdə, gənclər virtual aləmə deyil, real fəaliyyətə üstünlük verəcəkdir.

"Ənənəvidən yeniliyə" formulunun istənilən sahədə, o cümlədən də mediada tətbiqi, interaktiv münasibətlərin qurulması informasiya texnologiyalarının yeni vasitə və təzahürlərinin meydan çıxması ilə səciyyələnir. Müasir dövrdə ictimai fikrə təsir imkanları baxımından sosial şəbəkələrin də rolu getdikcə artıb, eyni zamanda, digər kütləvi informasiya vasitələri ilə yanaşı böyük təsir imkanlarına malikdir. Hazırda sosial şəbəkələr ilkin inkişaf mərhələsindədir, zaman keçdikcə bu şəbəkələr inkişaf edəcək, "ağıllanacaq", yeni növləri meydana gələcək. Ümumiyyətlə, sosial şəbəkələr yeni sivilizasiyanın əsasını qoyur. İnformasiya texnologiyalarının inkişafı sayəsində bu gün mediametriya adlanan elm meydana gəlib, media-monitorinq, media-analitika, və s. kimi yeni istiqamətlər yaranıb.

Sosial şəbəkələr deyəndə insanın ağlına ilk olaraq İranda prezident seçkiləri, bir sıra ərəb ölkələrində baş verən inqilablar, ABŞ prezidenti Barak Obamanın prezidentlik uğrunda seçki kampaniyası kimi hadisələr gəlir. Bəziləri üçün sosial şəbəkə gündəlik həyatın mühüm tərkib hissəsi, digərləri üçün isə vaxt itkisi anlamına gəlir. Bəs görəsən sosial şəbəkələr necə yaranıb?

Usernet adlanan ilk sosial şəbəkə və ya sosial media 1979-ci ildə yaradılsa da, populyarlıq qazana bilməyib. Müasir sosial şəbəkə dedikdə isə çoxları üçün söhbət yalnız "Facebook" və "Twitter"dən gedə bilər. Əslində isə belə deyil. Bütün bloglar, forumlar, chat saytları və bu kimi internet vasitələri də sosial şəbəkə sayılır. İlk müasir sosial media 1997-ci ildə yaradılan Six Degrees olub. Daha sonra Asian Avenue, MiGente, BlackPlanet yaradılır. 2004-cü ildə Facebook yaradılanadək belə şəbəkələr arasında ən məşhurlardan biri LiveJournal idi. 2003-cü ildə fərqli məqsədlərlə yaradılan Hi5 və LinkedIn də sosial media bazarında özünəməxsus yer tutur. Ancaq ilk olaraq yalnız Harvard Universitetinin istifadəçiləri üçün yaradılan "Facebook" qısa müddət ərzində bütün şəbəkələrin reytinqini üstələyə bilib. Sosial medialar üzrə ekspertlər deyir ki, sosial şəbəkələrin, xüsusilə də "Facebook"un perspektivi artan xətt üzrə davam edir. Maraqlıdır ki, bu şirkət təyyarə, avtomobil istehsal etmir, hər hansı bir dərman şirkəti deyil, ancaq gəlirləri milyardlarla ölçülür. "Facebook"un etdiyi yeganə iş insanlar arasında şəbəkə qurmaqdır. Bundan dünyada milyonlarla insan istifadə edir. Azərbaycanda da istifadəçilərin sayı sürətlə artır. 2006-cı ildə yaradılan "Twitter" sosial şəbəkəsi də qısa müddət ərzində dünyanın bir çox guşələrində populyarlıq qazana bildi. "Twitter" şəbəkəsi istifadə sadəliyi ilə digər rəqiblərindən fərqlənir. Bir sözlə, bugünkü Azərbaycan həyatını sosial şəbəkələrsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Sosial şəbəkə hazırda dünyanı idarə edən qüvvələrdən biridir. Həm karyera, həm akademik cəhətdən, həm də gündəlik həyatımızda ən çox işlədilən, ən çox vacib sayılan vasitələrdən biridir. Məsələn, götürək iş tapmağı, sosial şəbəkə ilə iş tapmaq daha asandır, nəinki müraciət formalarına daxil olmaqla. Sosial şəbəkələrdən istifadə həm asandır, həm də əlverişlidir.

Ancaq düzgün istifadə ediləndə sosial şəbəkələr gənclərin inkişafında böyük rol oynaya bilər. Azərbaycanda tanıdığım professorlardan biri "Facebook"u öz dərs vasitəsi kimi istifadə edirdi. Hər hansı bir elan və ya məqalə olanda müəllim onu "Facebook" vasitəsilə çatdırırdı. Çünki o əmin idi ki, tələbələrin 90 faizi "Facebook" istifadəçisidir.

Sosial şəbəkələr üzrə ekspert Hakkı Öcal sosial şəbəkələrin vaxt itkisi və özəl məlumatların istənilməyən insanların əlinə keçməsini çıxmaq şərtilə heç bir mənfi tərəfinin olmadığını düşünür. Onun sözlərinə görə, şəxslərlə yanaşı, böyük şirkətlər də sosial şəbəkələrdən yetərincə yararlanır. Onun fikrincə, burada belə şəbəkələrin rolu əsasən ictimaiyyətlə əlaqələrdir. Hakki Öcal deyir ki, Amerikanın səsi də daxil olmaqla, mətbuat orqanları üçün sosial şəbəkələr göydəndüşmə vasitədir: "Xəbərləri istifadəçilərə sosial media vasitəsilə çatdırmaq daha tez olur. Əks halda insanlar səhərisi günü gözləyəcək, sayta gəlib bu xəbəri görəcək. Halbuki, hazırda sosial şəbəkəyə "Amerikanın səsi"ndə belə bir xəbər gələndə, bu bir anda minlərlə, onminlərlə istifadəçiyə ünvanlanır". Azərbaycan gəncləri də artıq sosial şəbəkələrin üstünlüklərindən faydalanmaqdadır. Bu, insanların sosial şəbəkəni necə, hansı limitdə, hansı məqsədlə istifadə etməsindən asılıdır. Əlbəttə, öz inkişafları üçün istifadə edilərsə, niyə olmasın? Xüsusilə hazırda inkişafa ehtiyacı olan Azərbaycanda gənclərin istifadəsi üçün çox yaxşı vasitədir.

Azərbaycan İnternet Forumunun prezidenti Osman Gündüz son illərdə bu məsələ ilə bağlı müəyyən işlərin görüldüyünü deyir. "Bir neçə il əvvəl Qarabağ məsələsi ilə bağlı informasiyaların yerləşdirilməsində vəziyyət heç də Azərbaycanın xeyrinə deyildi, amma bu gün bu həqiqətlərin dünyaya çatdırılmasında internetin imkanlarından istifadə olunur. Azərbaycanın milli maraqlarının təmin olunmasında həm dövlət, həm də media və vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən uğurlu addımlar atılıb".

O.Gündüz milli-mənəvi dəyərlərin qorunması, təbliği ilə bağlı müəyyən portallar, informasiya resurslarının da yaradıldığını bildirsə də, bunların yetərli olmadığını düşünür: "Digər ölkələrlə müqayisə etsək, Azərbaycanda bu sahədə oturuşmuş və sanballı, müxtəlif dillərdə olan informasiya resurslarının sayı azdır. Ola bilər ki, informasiyalar azərbaycan və ingilis dillərində olsun, amma bunu bir sıra Avropa dillərində də Azərbaycan, milli dəyərlər, turizm və s. ilə bağlı informasiya resurslarının yaranıb inkişaf etdirilməsi daha yaxşı olar".

AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun sektor müdiri, "Vikipediya" virtual ensiklopediyasının Azərbaycan bölməsinin administratorlarından İradə Ələkbərova internetdən istifadə baxımından ölkəmizdə heç bir məhdudiyyət olmadığından insanların rahatlıqla sosial şəbəkələrə, saytlara, virtual ensiklopediyalara daxil olub məlumat yerləşdirə bildiklərini deyir. Bu mənada İ.Ələkbərova vikipediyanın azərbaycan dilli bölməsində yerləşdirilən materialların müxtəlif mövzuları - Azərbaycan tarixi, mədəniyyəti və s. əhatə etdiyini deyir. "Amma bununla yanaşı, bir tərəfdən də Azərbaycana qarşı qərəzli mövqe tutan insanlar da müxtəlif məlumatlar daxil edirlər. Onlarla mübarizə aparmaq üçün informasiya kommunikasiya texnologiyalarını bilən, informasiya mədəniyyətinə sahib tələbələrə, gənclərə tələbat var".

İ.Ələkbərovanın sözlərinə görə, soz zamanlar gənclərimiz bu sahədə fəallaşıblar. Əgər əvvəllər ingilis, rus dilli vikipediyada Azərbaycan haqqında məlumatları ermənilər daxil edirdisə, indi artıq Azərbaycan istifadəçiləri müəyyən qədər onlara mane olur. İndi də ölkəmizlə bağlı məlumatlar yerləşdirilsə də, yerli istifadəçilər onları mənbəni göstərməyə-dünyada tanınmış bir elmi kitaba, jurnala istinad etməyə məcbur edirlər. Əgər onlar belə məqalələr tapsalar, o zaman da bizim istifadəçilərin ondan da etibarlı bir mənbə axtarmağına ehtiyac yaranır. "Əvvəllər rus, ingilis "Vikipediya"sında Azərbaycan əraziləri haqqında məlumat yerləşdiriləndə Ağdam, Kəlbəcəri "Dağlıq Qarabağ Respublikası"nın tərkibində yazırdılar. Amma indi açıq şəkildə yaza bilmirlər, çünki biz də onun qarşılığında həmin torpaqların Ermənistan ordusu tərəfindən işğal olunub, faktiki onların ərazisində olsa da, qanuni olaraq Azərbaycan ərazisi olduğunu yazırıq".

Bütün bunlar Azərbaycanda sosial şəbəkələrin müasir inkişaf tendensiyalarını şərtləndirən amillərdir.

Məhəmmədəli QƏRİBLİ

Baki xəbər.-2013.-6-8 dekabr.-S.12.