Uşaqlarımızda autizm xəstəliyinin artım meylləri baş qaldırıb

Könül Vaqifqızı: "Autizm uşaq ana bətnində ikən aşkar edilə bilən bir problem deyil"

"Autizmdən əziyyət çəkən uşaqların ixtisaslaşmış mərkəzlərə ehtiyacı var"

Ailələrdə cəmiyyətimiz üçün təkcə mükəmməl, sağlam uşaqlar deyil, həm də problemli, normal inkişafdan geri qalan uşaqlar da böyüyür. Psixoloqlara görə, ailənin problemli bir uşağa sahib olduğu üçün yaşadığı depressiya, demək olar ki, qaçılmaz bir haldır və bəzi ailələrdə bu depressiya ömür boyu davam etməkdədir.

Valideynlər zamanla özlərinə suallar yönəldərlər: "Niyə bizim uşağımız?", "Biz nə edəcəyik?", "həyatımızdakı hər şey dəyişəcək" kimi çarəsiz ifadələr istifadə etmələri ailənin depressiya dövrlərinin başlamasına səbəb ola bilər. Beləcə, ailə işin içindən çıxa bilməyəcəyini düşündüyü böhranlı bir dövrə daxil olar.

Bu məsələ həm də cəmiyyətin bir problemidir.

Statistik rəqəmlərə görə, bu gün ölkəmizdə 235 mindən artıq rəsmi qeydiyyatda olan autizm sindromundan əziyyət çəkən uşaqlar var. Ekspertlərin dediyinə görə, keçən illə müqayisədə bu rəqəmdə bu il artım müşahidə olunur. Amma qeyri-rəsmi məlumatlar bir çox valideynlərin bu sindromdan əziyyət çəkən uşaqlarını qeydiyyatdan keçirməməsini göstərir.

Psixoloq Könül Vaqifqızı "Bakı-Xəbər"ə açıqlamasında qeyd etdi ki, bu gün qəbul etdiyimiz autizm anlayışından ilk dəfə 1700-cü ildə fransız elm adamı Jan İtard bəhs edib. O, autistik əlamətləri olan Viktor adlı bir yeniyetmə ilə uzun müddət işləyərək onun sayəsində özü də bilmədən autizmi araşdırmış və autist insanları "fərqli insanlar" adlandırmışdı: "Amma autizm sözü ilk dəfə 1910-cu ildə isveçrəli psixiatr Eugen Bleuler tərəfindən istifadə olunub.

Autizm erkən uşaqlıq dövründən başlayaraq həyat boyu davam edən bir inkişaf pozuntusudur. Autizmin ən ümumi xarakteristikası bundan ibarətdir ki, bu cür xəstələrin ictimai münasibətlərində, dil və ünsiyyət bacarıqlarında çatışmazlıq, təkrarlanan davranışlar, eyniliyə həddən çox bağlılıq kimi xüsusiyyətlər yer alır. Buna baxmayaraq, bu sindromun nəzərəçarpan fiziki xüsusiyyətləri yoxdur. Ümumi mənada autizm pozuntusu olan uşaqlarda müşahidə olunmaqla yanaşı, hər autizm uşaqda bir cür təzahür edə bilər. Autizm əslində fərdin sosial ətraf mühitlə əlaqəni kəsərək özünə qapanması, digər insanlarla qarşılıqlı əlaqələrini onlar kimi davam etdirə bilməməsidir".

K.Vaqifqızının sözlərinə görə, bu uşaqların həm sadə, həm də kompleks sosial ünsiyyət bacarıqları yaşıdlarına görə ləng inkişaf edir: "Normal inkişaf edən uşaqlar bir çox sosial bacarıqları başqalarını müşahidə və təqlid edərək öyrənirlər. Autizm uşaqların təqlid etmək bacarığı inkişaf etmədiyindən, sosial bacarıqları bu üsulla öyrənmələri mümkün olmur. Autizm insanlar yaşıdları ilə sosial ünsiyyət qurmaqda, ünsiyyət qurduqları insanların duyğularını anlamaqda və öz duyğularını ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. Qarşıdakı insanla empatiya qura bilmirlər. Digər insanlarla göz kontaktı qurmaqdan qaçırlar. Ünsiyyətə cavab vermirlər. Qucaqlanmağa və göz kontaktı qurmağa qarşı reaksiyasızdırlar və bəzən bunlara mənfi reaksiya verirlər. Bu uşaqlarda sosial gülümsəmə çox gec inkişaf edə bilər. Autizm uşaqların çoxu dili ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etmirlər".

Həmsöhbətimizin dediyinə görə, autizmə nəyin səbəb olduğu qəti olaraq hələ də bilinmir. Dünyanın istənilən ölkəsində, istənilən mədəniyyət səviyyəsində, istənilən yaşda insanlar autizm bir uşağa sahib ola bilər. Autizm uşaq ana bətnində ikən aşkar edilə bilən bir problem deyil: "Uşaq sahibi olmağı istəyib istəməmək, valideynin uşağına yaxınlıq göstərib göstərməməsinin, yoldaşını sevib sevməməsinin uşağın autizm olmasına heç bir əlaqəsi və ya təsiri yoxdur. Bu xəstəliyin daşıyıcısı olan uşağın davranışları sistematik olaraq müşahidə edilərək və ailədən inkişafa dair məlumat alınaraq diaqnoz qoyulur. Autizmin oğlan uşaqlarında daha çox olması, bəzi genetik xəstəliklərdə autizm əlamətlərinin meydana çıxması autizmin genetik olduğu fikrini yaradıb. Autizmin genetik əsası da hələ tam olaraq öyrənilməyib".

K.Vaqifqızı onu da əlavə etdi ki, ailələr ilk dəfə uşaqlarındakı problemi biləndə çaşaraq şok keçirirlər. Həddindən artıq böyük ümidsizliyə qapılaraq nə edəcəklərini bilmirlər. Bu vəziyyətə uyğunlaşmaq nə qədər tez baş verərsə, stressdən çıxmaq da bir o qədər asan olar: "Ailələrdə bir sıra sosial problemlər də meydana çıxır. Yoldaşlardan, qonşulardan və ailələrdən gələn mənfi reaksiyalar, ailədəki digər uşaqların problemli qardaşın davranış və görünüşündən utanması, qəzalardan qorxmaq və ailənin sosial hərəkətliliyinin azalması qarşılaşılan çətinliklər arasındadır. Həddindən artıq qorumaq, rədd etmək, digər ailə üzvlərinə daha az zaman ayırmaq, uşağı günahlandırmaq, uşağa qarşı məsul olduğuna inanaraq günahkarlıq hissi keçirmək kimi psixoloji problemlər ailədaxili gərginliyi və qarşıdurmanı artıra bilər. Bu vəziyyət bəzən evlilikdə ciddi problemlər və cütlərin boşanması ilə nəticələnə bilir. Onu da deyim ki, autizm bir uşağa valideynlik etmək asan bir vəzifə deyil. Ailəyə, köməklik edərkən yalnızca uşaqda deyil, bütün ailədə mərkəzləşmək lazımdır. Ananın ya da ailənin digər fərdlərinin başqa işlərini kənara qoyub və digər ailə fərdlərinə qarşı laqeydlik göstərərək yalnızca autist uşaqla maraqlanması həmin ailənin üzvlərinə xeyir əvəzinə ziyan verər. Problemli bir uşağın mütəmadi baxım, təhsil kimi ehtiyaclarının qarşılanması və gələcəyinin zəmanət altına alınması kimi problemlər ailədə narahatlıq qaynağı yaradaraq ruh sağlamlığına təsir edir. Problemli bir uşağa sahib olmaq ailəyə bəzi məsuliyyətlər və bu məsuliyyətlərlə birlikdə bir sıra problemlər gətirir. Ailə iqtisadi, psixoloji problemlərlə qarşılaşır. Belə ki, ailələr ən çox yemək, tibbi baxım, geyim, nəqliyyat və s. kimi xərclərlə yanaşı, uşaqlarının ehtiyacı olan xüsusi oyuncaqları qarşılaya bilmək üçün də maddi çətinliklərlə üzləşir. Uşağın problemli olduğunu digər uşaqlara, ailəsinə və ətrafdakı insanlara açıqlayarkən ailələr emosional problemlər yaşayır. Ən əvvəl valideynlər qəbul etməlidir ki, autizm əqli xəstəlik deyil, autizm heç kəsin günahı deyil, autizm cəmiyyət, mədəniyyət, sosial-iqtisadi vəziyyətdən asılı deyil, autist uşaqlar belə davranmağı şüurlu olaraq seçən ərköyün uşaqlar deyil, autizm valideynlərin davranışlarına görə ortaya çıxan bir pozuntu deyil və uşağın inkişafındakı psixoloji faktorlar autizmə səbəb olmaz. Autizm, eləcə də digər problemlərdən əziyyət çəkən uşağı olduğu kimi qəbul etmək, onu ailənin bir fərdi kimi görmək, uşağı güclü və zəif tərəfləri ilə birgə qəbul etmək lazımdır".

Həmsöhbətimizin sözlərinə görə, autizmdən əziyyət çəkən uşaqların ixtisaslaşmış mərkəzlərə ehtiyacı var. Bir sıra qeyri-hökumət təşkilatları da bu sindromdan əziyyət çəkən uşaqlarla məşğul olurlar. Çox təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda autizmlə məşğul olan xüsusi dövlət mərkəzi yoxdur. Cəmiyyətdə autizm xəstələrinə dair maarifləndirmə işinin də yox səviyyəsində olması bu uşaqların insanlar arasına inteqrasiyasının, cəmiyyətin isə bu sindromu olan insanlara münasibətinin aşağı səviyyədə olmasına gətirib çıxarır.

Günel CƏLİLOVA

Bakı xəbər.-2013.-26 dekabr.S.12.