Dövlət və ictimai maraqların vəhdəti: yaxın tarix və müasirlik

Müstəqillik dövründə nə əldə etdik?

Azərbaycan xalqının dövlətçilik tarixinin kökü qədim zamanlara gedib dayanır. Bu bəlli həqiqətdir. Xalqımızın tarix səhnəsində bir neçə dövləti, imperiyası mövcud olub. XX əsrin əvvəlində Azərbaycan Demokratik Respublikası da qurulub.

Bu dövlətin ömrü qısa olsa da, var olduğu 23 ay ərzində çox böyük işlər görüb. Dövlət və ictimai maraqların vəhdətindən doğan yeni layihələr, planlar hazırlayıb. Dövlət və ictimai maraqların vəhdətindən 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universiteti yaradılıb. Avropa və Asiyanın qovşağında yaranan bu ilk ali təhsil ocağı Azərbaycan Demokratik Respublikasının ictimaiyyətə, xalqa böyük bir töhfəsi olub. Bu tarixi hadisə xalqla dövlətin birliyinin ən böyük təzahürlərindən biridir.

Azərbaycan xalqının yaxın tarixindən danışanda, istər-istəməz, sovet dövrünü də xatırlamalı oluruq. Dövlət və ictimai maraqların vəhdətini təhlil edərkən keçmişlə indini müqayisə etməyə bilmirsən. Sovet illərində dövlət və ictimai maraqlar bir-birilə vəhdət təşkil edirdimi? Onlar nə dərəcədə bir-birini tamamlayırdı? Əslində, SSRİ dövlətinin maraqları, yürütdüyü siyasət o qədər mücərrəd idi ki, onun əsl mahiyyəti ictimaiyyətə bəlli deyildi. İnsanlar kor-koranə bu bütə səcdə edirdilər. Bu quruluşda hər şey, bütün maraqlar sovet dövlətinin ideologiyasının yayılmasına və möhkəmlənməsinə, insanlar üzərində hakimlik etməsinə hesablanırdı. Hamı dövlətin bu mücərrəd, qaranlıq ideologiyasına xidmət edirdi. Burda ictimaiyyətin maraqları kölgədə qalırdı. Tarixçilər bildirir ki, sovet dövründə dövlət və ictimai maraqların heç bir vəhdət təşkil etməməsi o dövrün ağıllı adamlarının nəzərindən qaçmırdı. Sovet dövrü tarixinin Azərbaycan xalqının tarixinin ayrılmaz hissəsi olduğunu deyən tarixçi, millət vəkili, professor Musa Qasımlı yazılarından birində qeyd edir ki, bu dövr həm rəsmi, həm də xalq tariximizdir: "...Çünki işğal edilsə də, mərkəzdən idarə edilsə də, Azərbaycanın formal olaraq rəsmi hakimiyyət orqanları fəaliyyət göstərirdi. Bu dövrə yanaşmada rəsmi tarix və xalq tarixinin hər ikisinin qızıl ortağı gözlənilməlidir. Məlumdur ki, sovet dövründə hakim ideologiya və rəsmi xətt mərkəz tarixçiliyinə üstünlük verirdi. SSRİ-də "bir qazanda qovrulan" xalqların gerçək tarixi barədə susulurdu. Çünki xalqın gerçək tarixinin yazılması milli özünüdərkin, milli şüurun güclənməsinə, milli azadlıq hərəkatının artmasına və ayrılmasına təsir edərdi. Bolşevik işğalı Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoydu, xalqı öz təbii inkişaf yolundan döndərdi, milli ziyalıları məhv etdi. Canını birtəhər qurtaran milli qüvvələr xarici ölkələrə mühacirət etdilər. Mərkəz Azərbaycanın təbii sərvətlərini vəhşicəsinə daşıyıb apardı. Azərbaycanın ənənəvi kənd təsərrüfatı strukturu dağıdıldı, yerinə kollektivləşmə adı altında yabançı kolxoz quruluşu gətirildi və s. Amma sovet dövrü tarixi başdan-başa mənfiliklərdən ibarət deyil. Sovet dövrü tarixinin 20, 30, 40-cı illəri bir-birindən kifayət qədər fərqlənirdilər. Bütün bu illərin hamısında kommunist ideologiyası, vahid sistem mövcud olsa da, ictimai mühitdə kifayət qədər fərqlilik vardı..."

M.Qasımlının qənaətinə görə də, sovet dövründə dövlət və ictimai maraqlar arasında ciddi uçurum mövcud olub.

Tarixçi Təzəgül Yusifovanın sözlərinə görə isə, Azərbaycan xalqının son 90-100 illik tarixi ən ziddiyyətli, eyni zamanda da maraqlı bir tarixi dövrdür. Tarixçi hesab edir ki, yaxın tarixin böyük səhifələrindən birini SSRİ dövrü təşkil edir: "Azərbaycan xalqı XX əsrdə ikinci dəfə dövlət müstəqilliyi əldə edənə qədər çox böyük sınaqlardan keçməli olub. Müasir, müstəqil Azərbaycan dövlətinə nail olmaq istəyi illərlə insanlarımızın ürəyində yaşayıb. Sovet illərində bir ideologiya vardı, xalqı, kütləni, ictimaiyyəti dövlət maraqlarına xidmət etməyə sövq edirdilər. Bu ideologiyanın əsl məqsədi camaatdan gizli saxlanırdı. Bolşevizm ideologiyası ictimaiyyətə töhfə verə biləcək bir xətt deyildi. O milli ideologiyanı məhv edən, milli şüuru kökündən qoparmağa qadir olan bir siyasi mexanizm idi. Xalqa fayda verməkdən uzaq olan bu ideologiya xalqlar üçün çox mücərrəd idi. Buna görə də yaxın tariximizin böyük səhifəsini təşkil edən sovet dövründə dövlət və ictimai maraqların vəhdətindən söhbət gedə bilməzdi. Bir-birinə yad olan bu iki xətt o illərdə heç zaman birləşə bilmədi. Sovet dövləti milli ideologiyanın əleyhinə idi. Milli ideologiyanın yaşamasını istəməyən quruluşdan isə dövlət və ictimai maraqların uzlaşmasını, vəhdət təşkil etməsini gözləmək olmazdı".

T.Yusifovanın dediyinə görə, 70 ilə qədər basqı altında yaşayan xalqımız 1991-ci ildən sonra öz azadlığına həm mənən, həm də rəsmən nail olub. T.Yusifovanın fikrincə, müstəqil Azərbaycan dövlətinin apardığı siyasətin tərkib hissəsini dövlət və ictimai maraqların vəhdəti, ahəngdarlığı təşkil edir. Tarixçinin dediyinə görə, bu da onunla bağlıdır ki, dövlətimiz millidir və onun əsası azərbaycançılığa, türkçülüyə dayanır: "Müstəqil Azərbaycan dövlətinin hakim ideologiyasının azərbaycançılıq olduğu məlumdur. Bu birmənalı olaraq belədir. Bu siyasəti sadə vətəndaşlar belə anlayır. Ustad tarixçilərdən birinin çox gözəl bir sözü var ki, ideologiyasız, siyasətsiz dövlət yoxdur. Müstəqillik şəraitində hakimiyyətin tarixi elə xalqın tarixidir. Xalq hakimiyyətlə, dövlətlə birgə bu tarixi yaradıb ona sahib çıxır. 1991-ci ildən bu yana Azərbaycan xalqının həyatında böyük dönüş aktları müşahidə olunur. Dövlətin apardığı məqsədyönlü siyasət, milli ideologiyanın yaranması, formalaşması, təbliğatı ictimai maraqlarla dövlət maraqlarının vəhdət təşkil etdiyini deməyə əsas verir. Azərbaycan dövlətinin Konstitusiyasında, eləcə də qəbul edilən qanunlarda ictimaiyyətin maraqları birmənalı olaraq nəzərə alınıb. Amma bu, SSRİ dövründə belə deyildi. Xalqın marağı arxa planda idi. Meydana atılan ictimai maraq deyimi isə əsasən hakim ideologiyanın formalaşmasına, güclənməsinə yönəldilirdi. O dövrün ab-havası filmlərdə, ədəbiyyat nümunələrində, lent yaddaşlarında yaşayır. Görürsüz ki, az qala kolxozçu da, çoban da özünü bolşevizm ideologiyasının tərənnümçüsü kimi göstərir. Əslində, ictimaiyyət, kütlə sovet ideologiyasının məqsəd və məramını anlamırdı. Sadəcə, bu insan öyrədilirdi, onlar da işıqlı gələcəkdən, komminizmin vəd etdiyi ümidlərdən danışırdı. Xalqla dövlət arasında elə də bir mənəvi bağlılıq yox idi. Çünki o dövlət ictimaiyyət üçün deyildi. Bunu o dövlətin qurulmasında böyük əməyi olan siyasət, dövlət xadimlərimiz, böyük insanlar da yaxşı anlayırdı. Məsələn, Nəriman Nərimanov bu quruluşun alovlu təbliğatçısı olub, amma sonra etiraf edib ki, bu quruluş gözləntilərini doğrultmayıb, onun uzun yaşaması mümkünsüzdür. Ayna və Həmid Sultanovlar da bu dövləti quranlardan idilər, onlar da gördülər ki, bolşevizm ideologiyasının, sovet dövlətinin maraqları ilə Azərbaycan xalqının, ictimaiyyətinin maraqları vəhdət təşkil etmir, bu hala qarşı etiraz etdilər. Bu da onların və eləcə də bir çox silahdaşlarının məhvinə səbəb oldu. Sözümün canı odur ki, bolşevizm dövründə dövlətin maraqları ictimaiyyətin maraqları ilə yaxın deyildi. Müstəqillik illərində isə, qeyd etdiyimiz kimi, dövlətimiz özü dövlət və ictimai maraqların vəhdətinə nail olub. Bu gün yaranan tarix kitabları, yeni ədəbiyyat, digər elmlər öz mənbəyini, qaynağını milli təfəkkürdən, azərbaycançılıqdan götürür. Milli məsələdə, azərbaycançılıqda, Qarabağ probleminin həlli məsələsində, yaxın və uzaq tariximizin yenidən araşdırılaraq xalqımıza həqiqətin çatdırılmasında, cəmiyyətin durulaşdırılmasında və sair işlərdə dövlət və ictimai maraqlar vəhdət təşkil edir. Torpaqlarımızın qorunmasında, milli təhlükəsizliyimizin təmin olunmasında, sərhədlərimizin mühafizəsində dövlət və ictimai maraqlar üst-üstə düşür. Dövlət addım atanda ictimaiyyəti, ictimaiyyət də dövləti düşünür. Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyi xalqımıza çox böyük uğur gətirdi. Bir vaxt həsrətlə baxdığımız şeylərə indi sahibik".

Tarixçi bildirdi ki, dövlət və ictimai maraqların vəhdəti məsələsi çox geniş və əhatəli mövzu olduğundan, o çox böyük araşdırma tələb edir. Tarixçinin sözlərinə görə, hər bir vətəndaşın şüuru dövlətə bağlılıq ruhunda, tərzində formalaşmalıdır ki, bu vəhdət özünü tam olaraq ictimaiyyətə aydınlatsın: "Azərbaycan dövlətinin maraqları, ictimaiyyətin də maraqları aydındır. Amma yenə də bu işdə ictimaiyyətdən daha çox məsuliyyət tələb olunur. Dövlətin gördüyü iş bəllidir. Təsəvvür edin ki, neçə on illər mücərrəd bir ideologiyaya qulluq edən bir xalq 1991-ci ildən milli ideologiya haqda düşünür. Bu ideologiyanın hər detalı xalqa aydındır. Ondan tələb olunur ki, dövlətə bağlı olsun, dövlətin yürütdüyü siyasəti dəstəkləsin, dövlətin maraqlarını müdafiə etsin. Çünki saydığımız məqamların hamısı eyni zamanda da ictimai maraqlara xidmət edir. Dövlət və ictimai maraqların vəhdət təşkil etməsində ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rolu misilsizdir. Onun rəhbərliyilə xalq öz qaranlıq dünyasından qopub aydın bir dünya qazandı. Azərbaycançılıq ideologiyası ətrafında birləşən xalqımız bununla həm milli-ictimai, həm də dövlət maraqlarının vəhdətinə nail ola bildi. Bu az deyil. Əksinə, çox böyük bir işdir. Dövlət və ictimai maraqların vəhdətindən bu gün çox maraqlı məsələlər meydana çıxır. Dövlət və ictimai maraqlar bir-birini qətiyyən inkar etmir, əksinə, bir-birini tamamlayır. Dövlətin qurub yaratdığı, tikib ərsəyə gətirdiyi yeni mədəniyyət abidələri ictimaiyyətin maraqlarını təmin edir. Heykəllər qoyulur, mədəniyyət mərkəzləri açılır, yeni təşkilatlar qurulur-bunlar hamısı dövlət və ictimai maraqların vəhdətinin əks-sədası deyilmi? Dövlət və ictimai maraqların vəhdəti günü-gündən daha da güclənəcək. Çünki bu maraqları müstəqil Azərbaycan dövləti, onun Prezidenti müdafiə edir".

İradə SARIYEVA

Bakı Xəbər.-2013.-18 fevral.-S.12.