Çoxmillətlilik Azərbaycanın mədəni genefonduna böyük töhfələr verir

Azərbaycan dövlətini ilahi rəssamın çəkdiyi nəhəng bir tabloya bənzətmək mümkündür. Çünki ölkəmizin palitrasında bütün rənglərə, bütün nəfəslərə yer ayrılıb. Respublikamızın ərazisində Azərbaycan türklərilə yanaşı qeyri xalqların, etnosların, etnik qrupların da nümayəndələri yaşayır. Vətənimizdə qurulan bütün dövlətlər, xanlıqlar milli azlıqların nümayəndələrinə öz yanında yer verib

7 iqlim qurşağında yerləşən Azərbaycan öz milli rəngarəngliyilə də diqqəti cəlb edir. Söz yox ki, dövlət quruculuğundan tutmuş mədəniyyətimizin, mənəviyyat fondumuzun formalaşmasına qədər hər bir sahədə azsaylı xalqların övladlarının da izi görsənir. Elm sahəsində, mədəniyyət, incəsənət, musiqi, ədəbiyyat, teatr, kino sahəsində çoxlu sayda qeyri türklər var ki, onların fəaliyyəti Azərbaycanın mədəni genefondunun yaradılmasına, özünü təsdiq etməsinə yönəlib. Çoxmillətlilik dövlətimizin mehriban, qayğıkeş bir ana, öz ailəsini qorumaqda israrlı olan bir ata olmasından xəbər verir. Bu ölkə ləzgisi, talışı, saxuru, kürdü, buduqu, lahıcı, udini və başqa millətlərilə gözəldir. Talışların əsas yaşayış bölgəsi olan Lerik, Astara və Lənkəranda talışlar, xüsusən də bu etnosun qadın nümayəndələri öz milli geyimlərini, toxuculuq sənətini, xalçaçılığı qoruyub saxlaya bilib. Ən xoşumuza gələn məqamlardan biri isə talış toylarında mövcud olan adət və ənənələr, toyda folklor elementlərindən, özəlliklə də bəy tərifindən istifadə edilməsidir. Talışlar ölkədə öz milli mədəniyyətini, folklorunu yaşadan toplumlardan biri kimi Azərbaycan mədəniyyətinə qaynayıb qarışıb. Azərbaycanın milli və dini tolerantlıq məkanı olduğu çox geniş anlamda öz təsdiqini tapmış bir aksiomadır. O üzdən, burada bir çox etnik azlıqlar dinc şəkildə yanaşı yaşayır, özünün istər mədəni, istərsə də mənəvi, dini dəyərlərini nəinki qoruyub saxlayır, hətta inkişaf etdirə bilir ki, nəticədə, bu ümumən ölkənin rəngarəng mədəni irsinin formalaşmasına öz töhfəsini verir. Burada lahıc sənətkarlığından tutmuş talış folkloruna, ləzgi musiqi sənətindən tutmuş alban mədəniyyətinə qədər çeşidli etnik xalqların mədəni və mənəvi sərvətləri öz inkişaf yolunu tapıb ki, nəticədə, bu milli dəyərlər ümumən Azərbaycan genefondunun zənginləşməsinə gətirib çıxarıb. Bu dəyərlərin əldə olunması isə ölkədəki tolerant mühitin sayəsində mümkün olub. Azərbaycan ərazisində tarixən etnik azlıqlar dinc yaşayaraq bir-birilə qaynayıb qarışıb, doğmalaşıb. Bu xalqların hər biri sülhsevər olduğu üçün bir-birinin mənəvi dəyərlərinə hörmətlə yanaşıb, mədəniyyətini təbliğ edib, hətta bu mədəniyyətlərin çuğlaşması nəticəsində ortaq mədəni dəyərlər sistemi də formalaşıb. Əsrlərdən gələn bu qarşılıqlı hörmət bu gün də davam etdirilir. Məsələn, milli bayramımız olan Novruzda rus, yəhudi, gürcü və digər azsaylı və digər dinə mənsub olan xalqların nümayəndələrindən bayram təbrikləri eşitməyimiz heç birimizi təəccübləndirmir. Maraqlı hallardan biri odur ki, Gədəbəydə Azərbaycan türklərilə qapıbir yaşayan malakanlar hər il Novruzu, Qurban və Ramazan bayramlarını bizim xalqın nümayəndələrilə birgə qeyd edir. Azərbaycanlılar isə Pasxa və başqa bayramlarda malakanların sevincinə şərik olur. Pasxada xristian dininə tapınan bu millətlərin nümayəndələrini təbrik etmək ənənəsi bizə babalarımızdan miras qalıb. Bu sıx bağlılıq isə ortaq mənəvi dəyərlərin yaranmasına, hər bir xalqın mədəni və mənəvi abidələrinin, folklorunun yaşamasına gətirib.

Azərbaycan ədəbiyyatına, mədəniyyətinə böyük töhfələr verən və o töhfələrin içində də öz xalqının nəfəsini, ruhunu yaşadan onlarla şəxsiyyət, qələm adamı, incəsənət xadimi var. Ləzgi xalqının ədəbiyyatımıza bəxş etdiyi mərhum sevimli şair Kələntər Kələntərlinin həm şəxsiyyəti, həm də yaradıcılığı xalqlar dostluğuna, Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqların mehriban ünsiyyətinə xidmət edirdi. K.Kələntərli 1933-cü ildə Qusar rayonunun Sydur kəndində doğulub, Azərbaycan ədəbiyyatına xalqımızın görkəmli oğlu, xalq şairi Səməd Vurğunun qayğısı və xeyir-duası ilə gəlib. 1962-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olan K.Kələntərli mətbuatda bir sıra vəzifələrdə çalışıb. K.Kələntərli 1959-cu ildən 1966-cı ilin axırına kimi "Azərbaycan gəncləri" qəzetinin Sabir adına Kitabxanada təşkil etdiyi "Ədəbiyyat məclisi"nə rəhbərlik edib. 1993-cü ildən Azərbaycan Respublikası Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətində (AzTV) Ləzgi Redaksiyasının baş redaktoru vəzifəsində çalışıb. Əsərlərini Azərbaycan və ləzgi dillərində yazan K.Kələntərlinin bədii yaradıcılığının məhsulu olan "Dağlar silkələndi", "Şöhrət axtaran xanım", "Lənət şeytana, yaxud belə-belə işlər" mənzum pyesləri xalq teatrında tamaşaya qoyulub. "Şuşanın geri alınması", "Ağ atlı oğlan" poemaları Qarabağ ağrısını ruhunda, misralarında yaşadan poetik nümunələrdir. Mərhum ləzgi şairi, publisisti, tərcüməçisi K.Kələntərli ömrü boyu Azərbaycanın haqq səsini eşitdirməyə çalışan yazarlardan olub. O, 2006-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Sərəncamı ilə "Tərəqqi" medalına layiq görülüb.

Yəhudi xalqının şair oğlu Simax Şeydanın da (Simax Yuvşayev) adını çəkmək yerinə düşərdi. Hazırda qərib ellərdə məskən salan şair poeziyaya uşaq şeirlərilə gəlib. Şairin 1961-ci ildən başlayaraq "Təyyarə", "Mən balaca kosmonavtam", "Yaxşı qız", "Kimin belə qızı var", "Tülkü, tülkü, tünbəki", "Nəğməli meşə" və "Yoxdur belə nənədən" kimi şeirlər kitabı balaca oxucular üçün çapdan çıxıb. Simax Şeydanın "Əlvida deməyin", "Bu yerlər", "Oğuz", "Məndən yaz deyir", "Çinarlı şəhərim", "Göy göl" və bir sıra başqa şeirlərindən məlumdur ki, o, Azərbaycana qırılmaz tellərlə bağlıdır. Şair Şah dağı və Kəpəz dağlarının ətəklərindən axan sərin bulaqları, göz gördükcə uzanan qozlu, fındıqlı və şabalıdlı meşələri,geniş düzləri böyük məhəbbətlə tərənnüm edib. Onun şeirlərində Qarabağ dərdi, Təbriz həsrəti, Bakı-Tiflis-Ceyhan neft kəmərinin çəkilməsindən doğan sevinc duyğuları da var. Simax Şeydanın İsrail həyatından bəhs edən şeirləri də çoxdur. Son vaxtlar Almaniya həyatından yazdığı bir sıra şeirləri də maraqlıdır. Azərbaycan və dağ yəhudiləri dilində yazıb-yaradan S.Şeyda hər iki xalqın sevimli şairidir. Bu, Azərbaycanda yaşayan xalqların mədəni və mənəvi aləminin çuğlaşması deyilmi?

Xalq şairi Süleyman Rüstəmin "Ana və poçtalyon" şeirini böyük ilhamla deyən Azərbaycan SSRİ (keçmiş zamanda təqdim edirik-N.Q) xalq artisti Vera Şiryenin rus olduğunu bilirik. Vera xanımın səhnə fəaliyyəti Azərbaycan teatrı ilə bağlı olub. O, böyük mədəniyyətə xidmət edib. Həm də bədii qiraət ustası kimi tanınan Vera Şirye "Qırmızı Ulduz", "Xalqlar dostluğu" ordenləri və Azərbaycan Respublikasının "İstiqlal" ordeni ilə təltif edilib.

Qax rayonunun Qax-Gürcü kəndində dünyaya gələn və bütün yaradıcılığını Azərbaycan və gürcü mədəniyyətinin, ədəbiyyatının təbliğinə həsr edən gürcü şair və bədii tərcüməçisi Giya Paçxataşvilinin də çoxmillətli Azərbaycan mədəniyyətinə böyük töhflər verməsi danılmazdır. Biz bu sırada çoxlarının adını çəkə bilərik ki, onların xidmətləri sayəsində bizim çoxmillətli genefondumuz çiçəklənib, daha da inkişaf edib.

Son statistik rəqəmlərə nəzər salsaq görərik ki, Azərbaycan ərazisində yaşayan əhalinin 86,6 faizini azərbaycanlılar, 2,2 faizini ləzgilər, 1,8 faizini ruslar, 1,5 faizini ermənilər, 5,0 faizini talışlar, 0,6 faizini avarlar, 0,5 faizini axıska türkləri, 0,4 faizini tatarlar, 0,4 faizini ukraynalılar, 0,2 faizini saxurlar, 0,2 faizini gürcülər, 0,2 faizini kürdlər, 0,13 faizini tatlar, 0,1 faizini yəhudilər, 0,05 faizini udinlər, 0,12 faizini isə digər millətlərin nümayəndələri təşkil edir.

Əslində Azərbaycanın tarixində çox əvvəllərdən təşəkkül tapmış milli azlıqlara xoş münasibət ənənəsi sovet dönəmində də inkişaf etdirilib. Belə ki, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra həmin azlıqların kompakt yaşadığı rayonlarda onların dillərində məktəblər açılıb, qəzet və jurnallar təsis olunub. Hətta bu nəşrlərin meydana gəlməsinə birbaşa dövlət strukturları nəzarət edib. Həmin dövrdə, 1932-1933-cü illərdə respublika məktəblərində dərslər 16 dildə keçilib. Lakin bu proses uzun sürməyib və keçən əsrin 30-cu illərinin sonlarından buna son qoyulub. Bununla belə, 1999-cu il siyahıya alınması göstərib ki, bu xalqların əksəriyyəti öz dilini qoruyub saxlayıb. Həmin dövrdə azsaylı xalqların nümayəndələrindən kadr hazırlamaq üçün Bakıda Beynəlxalq Texnikum da açılıb. Azərbaycan və Rusiya məktəblərində isə onlar üçün xüsusi yerlər ayrılırdı. Ötən yüzilliyin 90-cı illərindən isə milli azlıqların problemlərilə daha intensiv məşğul olunmağa başlanıb. Həmin illərdə respublikada tatların, ləzgilərin, talışların, Dağıstan xalqlarının, tatar, yəhudi və sair xalqların milli-mədəni mərkəzləri açılıb. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında azsaylı xalqların dilində ədəbiyyat nəşr edən "Göy qurşağı" adlı redaksiya yaradılıb. Milli azlıqların mədəniyyət mərkəzlərinin işini isə o zaman fəaliyyət göstərən Respublika Şurası əlaqələndirirdi. 1993-cü il yanvarın 1-də Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində talış, ləzgi, kürd, erməni, gürcü dillərində verilişlər hazırlanmağa başlanıb ki, bu proses indi də davam etdirilir. Ümumiyyətlə, 1993-cü ildə 33 milli-mədəni mərkəzin yaradılmasına rəsmi icarə verilib. Hazırda milli azlıqların dillərində onlarla qəzet-jurnal nəşr olunur ki, buna misal olaraq "Samur" və "Dəngi kürd" qəzetlərini göstərə bilərik. Yəhudi Cəmiyyəti olan "Soxnut" "Əziz" qəzetini çap edir. Hazırda ölkədə onlarla milli mədəniyyət mərkəzi fəaliyyət göstərir. Onlar arasında "Birlik" Cəmiyyəti, Slavyan Mədəniyyət Mərkəzi, Azərbaycan İsrail İcması, "Ponahi" Kürd Mədəniyyət Mərkəzi, "Samur" Ləzgi Milli Mərkəzi, Tat Mədəniyyət Mərkəzi, Azərbaycan-Tatar Cəmiyyəti, Krım Tatarları Cəmiyyəti, "Krım" Gürcü Cəmiyyəti, "Ahıska Türklərinin "Vətən" Cəmiyyəti, Çeçen Mədəniyyət Mərkəzi, "Kapelhaus" Alman Mədəniyyəti İcması, Avar Cəmiyyəti, "Avesta" Talış Assosiasiyası kimi onlarla təşkilat fəaliyyət göstərir ki, bu qurumlar aid olduqları xalqların milli və mədəni dəyərlərini yaşatmaqla həm də Azərbaycan barəsində dünya düzənində sivil dövlət imici formalaşdırır. Buna görə də istər sözügedən təşkilatlar və mərkəzlərin, istər dini konfessiyaların, istərsə də milli azlıqların sıx yaşadığı bölgələrdə azsaylı xalqların özfəaliyyət qruplarının, xalq teatrlarının, folklor ansambllarının fəaliyyət göstərməsi üçün dövlət büdcəsindən və Prezidentin Ehtiyat Fondundan mütəmadi yardımlar ayrılır. Bütün görülən tədbirlər isə nəticədə hamımızın evi olan Azərbaycanın mədəni genefonduna öz əhəmiyyətli təsirini göstərir.

Namiq QULİYEV

Bakı Xəbər.-2013.-7 mart.-S.10.