Milli musiqi sənətimizin qorunması, təbliği sahəsində dövlət siyasəti və ictimai maraqların müdafiəsi

Azərbaycan tarı YUNESKO-nun Bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına daxil edilib

Azərbaycan tarı öz ecazkar səslənişilə fərqlənir, seçilir. Tarımız dünyanın ən qədim musiqi alətlərindən biri kimi özündə milliliyi qabarıq şəkildə göstərir. Mərhum alimimiz Əjdər Fərzəli Qorqud yazırdı ki, aqillər tarı insanın ağ ciyərlərinə bənzədib həmişə. Maraqlı yanaşmadır. Tarı elə Azərbaycan milli musiqisinin təmiz nəfəsi, ağ ciyəri adlandıra bilərik. Azərbaycan tarının neçə yüz yaşı olduğunu musiqişünaslar, muğam biliciləri, usta tarzənlər daha yaxşı bilir.

Biz isə onu bilirik ki, tar xalq musiqisinin əsas inkişafına təkan verən unikal bir milli musiqi alətidir. Onun səsini hər bir Azərbaycan türkü sevə-sevə dinləyir. Deyirlər ki, tar əvvəllər diz üstündə çalınıb, amma Azərbaycanın görkəmli və əfsanəvi tarzəni Sadıqcan tarı diz üstündən sinəyə qaldırıb. Yaxşı da edib. Tar sinədə daha gözəl və maraqlı görünür. Adama elə gəlir ki, dinlədiyin tar səsi deyil, tarzənin ürəyinin səsidir.

Tar haqqında tarixi mənbələrdə kifayət qədər məlumatlar var. Tar Azərbaycanda geniş istifadə edilən simli musiqi alətidir ki, bu gün ona gənc nəsil kütləvi surətdə maraq göstərir. Yazılı mənbələrdə bildirilir ki, tarı ilk olaraq Carco şəhərinin Fərab adlı bir kəndində X əsrdə Türküstan türklərindən Tərxanın oğlu Məhəmməd düzəldib. Musiqişünaslar deyir ki, Azərbaycanın dahi şairi, mütəfəkkiri Nizami Gəncəvi bütün milli alətlərimizə verdiyi yüksək tərifi tarımıza da verib. N.Gəncəvi "İsgəndərnamə" əsərində tarı belə təsvir edir:

Müğənni, tək bircə gecə də çal tar,

Məni bu dar yolda əzabdan qurtar!

Bəlkə genişlənsin, açılsın yolum,

Köçüm bu daşlıqdan, asudə olum...

Orta əsr rəsm əsərlərində də tarın təsvirinə rast gəlmək olur. 1816-cı ildə Əbu Qasım Təbrizinin yağlı boya ilə çəkdiyi "Tarçalan qız" əsəri bu baxımdan maraqlıdır. Qədim alətlərdən olan dütar, setar, çahartar, pənctar və şeştar kimi simli musiqi alətləri tarın müxtəlif növləri hesab edilir. Türk dünyasının böyük musiqi bilicisi Əbdülqadir Marağai "Məqasid əl-əlhan" əsərində şeştar (6 simli) barədə məlumat verib. XIX əsrin II yarısında azərbaycanlı tarzən Mirzə Sadıq (Sadıqcan) tərəfindən tarın quruluş və formasında dəyişikliklər edilib. O, yuxarıda dediyimiz kimi, tarın tutma qaydasında da dəyişikliklər edərək, tarı diz üstündən sinəyə qaldırıb. Məhz onun təkmilləşdirdiyi Azərbaycan tarı Qafqazda və Orta Asiyada geniş yayılıb.

Tar Azərbaycan musiqi mədəniyyətində bir qədim alət kimi çox mühüm yer tutur. Bütün xalq çalğı alətləri ansambl və orkestrlərində, muğam üçlüklərində tardan geniş şəkildə bəhrələnilir. Çox maraqlıdır ki, tarın təbliğatına sovet dövründə ikili münasibət olub. Milli ruha söykənən yaradıcı insanlar tarı yüksəkliklərə qaldırır, bolşevizm ideologiyasına qul olanlar isə onu "köhnəlik" əlaməti sayırdı. Bir tərəfdə nakam Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiq "Oxu tar, oxu tar, səni kim unudar" deyirdisə, Azərbaycanın xalq şairi olan şair isə "Sus tar, sus tar, səni istəmir proletar" şüarı ilə çıxış edirdi. Amma ən yüksək kürsülərdə oturanlar tarı susdura bilmədi. Tar elə tar olaraq musiqi mədəniyyətimizi bəzədi. Azərbaycanda tar alətinin təəssübkeşləri, onu yaşadanlar az olmayıb. Azərbaycanın hər yerində demək olar ki, tarın yaşamasının təbliği istiqamətində böyük işlər görülüb. Yalnız XX əsrdə tar sənətinin mahir biliciləri, bu alətin gözəl ifaçıları yetişib. Qurban Pirimov, Bəhram Mansurov, Hacı Məmmədov, Həbib Bayramov, Əlikram Hüseynov, Sərvər İbrahimov, Ramiz Quliyev, Möhlət Müslümov, Zamiq Əliyev və başqaları bu aləti göylərə qaldırıb. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən ali və orta ixtisas musiqi məktəblərində tar siniflərinin mövcudluğu həmişə ictimaiyyəti sevindirib. Azərbaycan dövlətinin milli muğamlarımızın təbliği və qorunması sahəsində həyata keçirdiyi layihələr, tədbirlər bir deyil, beş deyil, saysız-hesabsızdır. Milli musiqi sənətimizin qorunması, təbliği sahəsində dövlət siyasəti və ictimai maraqların müdafiəsi sahəsində böyük işlər görülüb. İnanırıq ki, gələcəkdə də dövlətin milli musiqi alətlərimizin qorunmasında rolu böyük olacaq.

Azərbaycan muğamı, Azərbaycan aşıq sənətinin YUNESKO-nun Bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına daxil edilməsini illər əvvəl sevinclə qarşıladıq. Azərbaycan dövlətinin və Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə bir müddət əvvəl Azərbaycanın tar ifaçılıq sənəti YUNESKO-nun Bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına daxil edildi.

Azərbaycan ictimaiyyəti, Azərbaycan tarzənləri dövlətimizin bu musiqi alətini dünyaya tanıtmasını, qədim bir alət kimi təbliğ edilməsini yüksək qiymətləndirir. Tarın ciddi mühafizəyə, qorunmağa ehtiyacı olduğu üçün onun bizim musiqi alətimiz kimi YUNESKO-da tanınması təqdirəlayiq haldır. Çünki bu gün qonşularımız tar alətimizə göz dikib. Bir tərəfdən ermənilər, digər tərəfdən isə farslar bu alətin onlara aid olduğunu iddia edir.

Musiqişünas Aybəniz Məmmədlinin sözlərinə görə, hətta İran Azərbaycanda geniş yayılmış qədim musiqi aləti olan tarı fars milli musiqi aləti kimi YUNESKO-nun Bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsinin təmsilçisi siyahısına əlavə edilməsini istəyir. Onlar deyir ki, tar fars aləti kimi bu siyahıda öz yerini tutmalıdır: "İran şairlərimizi, mütəfəkkirlərimizi fars adlandırmaqla yanaşı, kamança, ney və tar kimi alətlərimizə də göz dikir. Onlar iddia edir ki, tar onlarındır. Buna görə də tar musiqi alətinin YUNESKO-nun Bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsinin təmsilçisi siyahısına əlavə edilməsi İranın narazılığına səbəb olub. Bundan əlavə, İran Musiqi Evi tar musiqi alətinin YUNESKO-da Azərbaycanın musiqi irsi kimi qeydiyyatdan keçməsinə etiraz edib. Bu barədə qərar İran Musiqi Evinin Direktorlar Şurası tərəfindən qəbul olunub. Təşkilatın mətbuat katibi Dariuş Pinyakan bildirib ki, artıq İranın YUNESKO-dakı nümayəndəsi bu məsələ ilə bağlı etirazını rəsmiləşdirib. Bundan başqa, vəziyyətlə bağlı İran Musiqi Evinin rəhbərliyini vaxtında məlumatlandırmadığına görə İranın YUNESKO-dakı nümayəndəsi məsuliyyətsizlikdə ittiham olunub. İran tərəfinin iddiasına görə, tar İranın cənubunda yaradılıb. İran tərəfi tarın YUNESKO-da İran və Azərbaycan musiqi aləti kimi qeydiyyatdan keçirilməsini istəyir. Təbii ki, bu heç bir əsası olmayan istəkdir. Tar Azərbaycan xalqına aiddir və onun sahibi də bizik".

A.Məmmədlinin sözlərinə görə, Azərbaycanın YUNESKO üzrə eksperti Sənubər Bağırova bununla bağlı İran tərəfi ilə danışıqların aparıldığını və razılaşma əldə olunduğunu söyləyib.

Qeyd edək ki, xalq artisti, tanınmış tarzən Ramiz Quliyevin bildirdiyinə görə, fars və Azərbaycan tarı bir-birindən fərqlənir: "Onların da tarı var, bizim də. Onlar buna fars tarı deyirlər. Bunlar bir-birindən çox şeydən fərqlənir. Əvvəla onun çanaqlarının həcmi, diz üstündə çalınması, simlərinin sayının Azərbaycan tarından az olmasıdır. Onlarda 5 sim, bizdə 11 simdir". Tarzənin sözlərinə görə, ikinci fərqlilik tarın qirfinin quruluşundadır: "Tarın səslənməsi üçün həmin pərdələr fars musiqisinə tənzimlənib. Azərbaycan tarında isə milli musiqimizə tənzimlənib. Fars tarında ancaq muğam dəstgahları, rəbgdəramətlər, İran bəstəkarlarının əsərləri ifa olunur. Bizim tarda isə muğamlar, xalq və bəstəkar mahnıları, əsərlər, irihəcmli tar konsertlərini də ifa edirik. Dünyada ifa olunan böyük klassik əsərlərin hamısı tara uyğunlaşır, gözəl də ifa olunur. Azərbaycan tarı milli musiqini, muğamları çalmaqla bərabər, dünya xalqları dilində də danışmaq hünərinə malikdir. İran tarında pərdələr həmin əsərləri ifa etmək üçün düzülməyib. Klassik əsərləri ifa etmək üçün temperasiyalı alət deyil. Mənim İran musiqisinə, İran tarına da böyük hörmətim var. Azərbaycan tarı bütün bu musiqi aləti olan ölkələr arasında daha böyük bədii imkanlara malikdir". Ramiz Quliyev onu da vurğulayıb ki, tar musiqi aləti Şərq dünyasına aiddir: "Sadıqcana kimi tar cürbəcür simlərdən ibarət olub. Sadıqcan isə onu təkmilləşdirib. Tarın gözəlliyi, səsi dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin XI əsrdə yazdığı şeirlərində vəsf edilib. Azərbaycanın bütün musiqi alətləri gözəldir. Amma tarın hünərini heç biri özündə birləşdirə bilmir".

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi İran tərəfinin tarın YUNESKO-nun Bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına Azərbaycanın musiqi aləti kimi daxil edilməsi ilə bağlı etirazını cavablandırıb. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin müdiri Vasif Eyvazzadə deyib: "Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Konvensiyanın şərtlərindən biri də ondan ibarətdir ki, əgər hər hansı bir mədəni elementi bir ölkə təqdim edirsə, bu element həmin ölkənin adından daxil olursa, həmin element və mədəni irsin daşıyıcıları digər ölkələrdə varsa, həmin ölkələr gələcəkdə YUNESKO-ya bununla bağlı müraciət edə bilər. Təbii ki, ilk təqdim edən ölkə Azərbaycan olduğu üçün onlar bunu Azərbaycan tərəfi ilə müzakirə etməlidir. Bu hər bir ölkənin öz suveren hüququdur. Azərbaycan tərəfi Azərbaycan tar ifaçılıq sənətini YUNESKO-ya təqdim etməklə, həm beynəlxalq hüququn bütün normalarına, həm də Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Qorunmasına dair Konvensiyanın bütün şərtlərinə riayət edib. Bu şərtlər daxilində xüsusi fayl hazırlanıb YUNESKO-ya təqdim olunub. Təbii ki, bu, birgünlük deyil, birillik aparılan bir işin nəticəsidir. Bu prosesdə Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Hökumətlərarası Komitənin üzv ölkələrinin, eyni zamanda İran ekspertlərinin də təmsil olunduğu Məşvərət Şurasının iclasında bu qərar çıxarılıb".

Azərbaycan tarı öz möhtəşəmliyilə özünü göstərə bilir. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində keçirilən muğam müsabiqə və festivallarında tarımızın imkanlarından geniş istifadə edilir. Artıq bir neçə gündür ki, respublikamızda "Muğam aləmi" Beynəlxalq Muğam Festivalı keçirilir. Burada Azərbaycan tarzənləri də öz istedadını nümayiş etdirə bilir. Hansısa dövlətin bizim milli musiqi alətlərimizlə bağlı nə fikirdə olması maraqlı deyil, əsas odur ki, bəşəriyyət tar da daxil olmaqla bir sıra alətləri Azərbaycan xalqına məxsus alət kimi tanıyıb qəbul edir. Sonda təklif edərdik ki, Azərbaycan dövləti və Heydər Əliyev Fondu ictimaiyyətin istəyini nəzərə alaraq saz, tar musiqi alətlərimiz kimi, tütək, ney və balabanı da YUNESKO-nun Bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına daxil edilməsinə nail olsun.

İradə SARIYEVA

Bakı Xəbər.-2013.-15-17 mart.-S.15.