Müstəqil Azərbaycanın küçə və yer adları siyasətində dövlət və ictimai maraqların müdafiəsi...

Əhməd Qəşəmoğlu: "Adlar məsələsində mütəxəssislərin fikirləri nəzərə alınsa, o zaman bu ictimai maraqların qorunmasına böyük töhfə olar"

"Problem ondadır ki, böyük çoxluq özləri də başa düşdü-düşmədi, xarici adların qoyulmasına üstünlük verir"

İctimai maraqlar və həmin maraqlardan irəli gələn tələblər hər zaman prioritet təşkil etməlidir. Çünki ictimai maraqların nəzərə alınması, qorunması və ondan irəli gələn tələblərin yerinə yetirilməsi həm də sosial sifarişin həyata keçirilməsi anlamına gəlir.

Çünki cəmiyyətin maraqlarından yaranan tələblərin qorunmasının özü də bu sahədə göstərilən xidmətin bir növüdür. Yalnız bizim cəmiyyətdə deyil, bir sıra digər sivil cəmiyyətlərin çoxunda ictimai maraqlardan irəli gələn addımların atılması əsas məsələlərdən biridir. İctimai maraqların fərdi maraqların fövqündə durması ümdə məsələlərdən biri olmalıdır. Ən azından buna qismən nail olmağın özü də bir uğur, bir nailiyyətdir. Təcrübə göstərir ki, şəxsi maraq müstəvisindən çıxış edən insanların nə dövlətə, nə də cəmiyyətə bir faydası olmur. Bundan fərqli olaraq öz davranışları, əməllərilə ictimai maraqlara qulluq edən insanlar isə hər zaman faydalı olur. İctimai maraqların meydana çıxmasının tarixi keçmiş dövrlərə gedib çıxır. İnsan cəmiyyəti mövcud olandan ictimai maraqlar bu və ya başqa formada özünü göstərib. Formasiyadan asılı olmayaraq ibtidai icma, quldarlıq, feodalizm, kapitalizm və sosializm quruluşlarında ictimai maraqlar mövcud olub. Düzdür, hər bir quruluşda sözügedən məsələ müxtəlif səviyyələrdə olub, ancaq reallıq ondan ibarətdir ki, bu mövcud olub. Cəmiyyət sosiallaşdıqca, ictimai maraqlar daha qabarıq formada özünü göstərməyə başlayıb. Dünyada ictimai maraqları əks etdirən və bu maraqlardan irəli gələn minlərlə tarixi hadisə baş verib. Bir sıra dövlətlərin tarixinə nəzər salanda görürük ki, ictimai maraqlarla dövlətçilik maraqları uzlaşır. Bunların arasında bir-birini tamamlayan bir vəhdət mövcuddur. İctimai maraqların üzə çıxarılması formaları əsrlərdir ki, dəyişən və dəyişməz qaydalarla tənzimlənir. Məsələ ondadır ki, ümummilli məsələlərdə əksər hallarda maraqlar uzlaşır. Bu zaman sözügedən maraqların qorunması məsələsində çox vaxt maraqlar üst-üstə düşür. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra ictimai maraqların formalaşması, təbliği kimi məsələlərə daha çox önəm verilməyə başlayıb. Bu istiqamətdə bir sıra sistemli işlər görülüb və bu indi də davam edir. Bütün hallarda cəmiyyətin marağını ictimai sahəyə yönəltmək üçün geniş maarifçilik tədbirləri görülməli və bu istiqamətdə aparılan iş davamlı xarakter almalıdır. Azərbaycan dövlətinin təhlükəsizliyindən tutmuş onun milli-mənəvi dəyərlərinə qayğı məsələsinə qədər hər şey ictimaiyyət tərəfindən nəzərə alınmalıdır. İctimai maraqların qorunmasında qanunun aliliyinin təmin olunması, fərdlərin bunu dərk etməsi, eyni zamanda buna əməl etməsi vacib ünsürlərdən biridir. Müşahidələr göstərir ki, əhalinin təhsilalma səviyyəsi yüksək olan cəmiyyətlərdə ictimai maraqlara yanaşma daha həssas və dinamikdir, nəinki digər cəmiyyətlərdə. Azərbaycanda müxtəlif hadisələr, müxtəlif sahələrlə bağlı fərmanlar, sərəncamlar verilir, qanunlar qəbul olunur. Bəzən əhalinin müəyyən təbəqəsi bunlardan ya xəbəri olmur, ya da bunun əhəmiyyətini yetərincə anlamır. Halbuki, insanlar bunun əhəmiyyətini başa düşsələr, sözügedən məsələlərdə daha həmrəy mövqe sərgiləyəcək. Ona görə də əhali qanunlardan xəbərdar olmalıdır. Bu işdə onlara ziyalılar, cəmiyyətin fəal təbəqəsi yardım etməlidir. İctimai maraqların qorunması o deməkdir ki, əhali hər bir məsələyə aktiv münasibət göstərə bilir. Digər tərəfdən, ictimai maraqlara xidmət edən şəxslər sağlam düşüncəyə malik olmalı və milli maraqların qorunmasında xüsusi həssaslıq göstərməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, insanlar fərd kimi ailələrdən çıxır. Sonra bu insanlar bir araya gəlib ictimai maraq ətrafında birləşir. Elə insanlar var ki, onlar ictimaiyyətin qayğısını çəkməyə özünü borclu sayır. Amma onun özünü ifadə etməsi üçün şərait yoxdur. Bunun üçün geniş maarifləndirmə kampaniyası aparılmalıdır. Bir vətəndaş görəndə ki, başqa bir vətəndaş səhv yoldadır, onu geri qaytarmağa can atmalıdır. Məsələn, kimsə ictimai nəqliyyatdan istifadə edərkən ətrafı zibilləyirsə, onun bu hərəkətinə etiraz edilməli və o, ən azından, normal qaydada başa salınmalıdır ki, etdiyi hərəkət doğru deyil. Hər bir vətəndaş ictimai qaydalara əməl etməyi qarşısında bir vəzifə kimi qoymalıdır. Milli maraqlar çərçivəsində ictimai maraqlar qorunmalı və bu istiqamətdə dəyərləndirmə aparılmalıdır. Milli maraqlar zəminində formalaşan ictimai maraqlara bir neçə aspektdən yanaşmaq olar. Ən başlıcası hamımızın ictimai marağımızın əsasında azərbaycançılıq durmalıdır. Bu ideologiyanın geniş səviyyədə təbliği, burada ictimaiyyətin iştirakı onların marağının üzə çıxarılmasına dəlalət edir. Çünki dövlətimizin sürətli inkişafı, onun sivil dövlətlər səviyyəsinə çıxması bizim ictimai marağımızdır. Bunun üçün hamı çalışmalıdır. Cəmiyyətdə bütün insanlar arasında sosial dialoqun olması vacibdir.

O da məlumdur ki, Azərbaycan 200 il Rusiyanın əsarəti altında olub. Bu müddət ərzində dilimiz, mədəniyyətimiz, həyat tərzimiz və digər sahələr rus təsirinə məruz qalıb. Bir neçə dəfə əlifba dəyişilib ki, bu da zaman-zaman bir sıra problemlər yaradıb. Sosial həyatın müəyyən xarici təsirlərə məruz qalması zaman-zaman cəmiyyətdə hansısa formalarda özünü göstərib. Ötən müddət ərzində dəfələrlə Azərbaycandakı yer-məkan adları dəyişdirilib. Şəhərlərə, kəndlərə, küçələrə milliliyə uyğun olmayan adlar verilib. Bu da zaman-zaman böyüməkdə olan gənc nəslin həyat tərzinə mənfi təsir göstərib. Məsələn, Azərbaycanın qədim şəhərlərindən olan Gəncənin adı uzun illər qadağan olunub. Çar Rusiyası dövründə şəhər Yelizavetapol, sovetlər dönəmində isə Kirovabad adlandırılıb. Yalnız müstəqillikdən sonra qədim Gəncənin adı özünə qaytarıldı. İndinin özündə də müəyyən yaşlı insanlarla ünsiyyətdə olanda görürsən ki, onlar Kirovabad adını daha çox tələffüz edir. Belə hallar ondan irəli gəlir ki, yeni adlara alışmaq müəyyən vaxt tələb edir. Bir sıra dövlətlərin tarixinə baxdıqda görürük ki, yer, məkan adlarının seçilməsində klassik adlara daha çox üstünlük verilib.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra yer, küçə və digər məkan adlarının milliləşdirilməsi istiqamətində bir sıra işlər görüldü. Bir zamanlar rus imperiyası tərəfindən dəyişdirilən adlar yeniləndi. Daha doğrusu, onların öz həqiqi adları geri qaytarıldı. Salınan yeni küçələrə, parklara, xiyabanlara və digər bu kimi sosial məkanlara milliliyi özündə əks etdirən adlar verildi. Eyni zamanda, bütün sözügedən işlər ictimai maraqlar nəzərə alınmaqla həyata keçirildi. Əhalinin bununla bağlı istəkləri, tələbləri əsas götürülərək adların yenilənməsinə önəm verildi. Ən başlıcası, əvvəlki adlar yerinə qaytarıldı. İctimai və dövlətçilik maraqlarına uyğun adlar seçildi.

Sözügedən məsələni dəyərləndirən sosioloq Əhməd Qəşəmoğlu bu sahədə mövcud olan vəziyyətə birmənalı yanaşmadı: "Düzdür, bu sahədə bir sıra işlər görülüb. Yəni ictimai maraqlar nəzərə alınmaqla, bir sıra yerlərin adları dəyişdirildi. Necə deyərlər, daha uyğun adların seçilməsinə üstünlük verildi. Ancaq bütün bunlar yetərincə deyil. Məsələ ondadır ki, sözügedən məsələdə bir sıra problemlər hələ də qalmaqdadır. Yəni arzuolunan səviyyədə adların dəyişdirilməsi baş verməyib. Əvvəla, bu sahədə bir sıra xoşagəlməz tendensiyalar da var ki, bu narahat olmağa ciddi əsas verir. Problem ondadır ki, yeni tikilən restoranların, otellərin, şadlıq evlərinin və bu kimi digər obyektlərin adları heç yerinə düşmür. Fikir versəz görərsiniz ki, Azərbaycanda yeni açılan xidmət sahələrinin əksəriyyətində milli adlara üstünlük verilmir. Halbuki, indiki dövrdə buna çox böyük ehtiyac var. Problem ondadır ki, böyük çoxluq özləri də başa düşdü-düşmədi, xarici adların qoyulmasına üstünlük verir. Bunun özü çox ziyanlı tendensiyadır. Dəyərlərə çox pis zərbə vurur. Xoşagəlməz təəssürat yaradır. Kənardan əhali barəsində yaxşı təsəvvür yaratmır. Xaricdən gələn turistlər görəndə ki, Azərbaycanda restoranların, otellərin və digər bu kimi xidmət sahələrinin əndrəbadi adları var, onlar bizim barəmizdə pis fikrə düşür. Ən azından, dövlətimiz, xalqımız barəsində onlarda xoş olmayan təsəvvürlər formalaşır. Ona görə də bu kimi məsələlərdə ictimai maraqlar mütləq nəzərə alınmalı və hər bir vətəndaş bununla bağlı bir mənəvi məsuliyyət daşımalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, sadalanan obyektlər özəl mülkiyyətə mənsubdur. Bu zaman dövlətin hansısa inzibati resurslardan istifadə edib məsələyə müdaxilə etməsi düzgün qarşılanmaz. Ona görə də hər bir ölkə vətəndaşı milli maraqlardan çıxış edib sözügedən məsələyə diqqətlə yanaşmağı bacarmalıdır".

Ə.Qəşəmoğlunun fikrincə, Azərbaycanda müəyyn yer adlarının qoyulmasında hardasa tələskənliyə yol verilib: "Halbuki, bu məsələdə tələsik qərar vermək lazım deyildi. Məsələn, Əli-Bayramlı şəhərinin adını dəyişib Şirvan qoydular. Şəxsən mən hesab edirəm ki, adıçəkilən şəhərə Şirvan adı qoymağa heç bir lüzum yox idi. Çünki cəmiyyətin təsəvvüründə Şirvan zonası əsasən Şamaxı, İsmayıllı rayonları ətrafı ərazilər hesab olunur. Düzdür, ad milli addır, amma hər halda yerində deyil. Əli-Bayramlının adı Qırxçıraq olsaydı, daha uyğun görünərdi. Çünki bu ad həmin məkanın qədim adıdır. Nizami Gəncəvi deyəndə bilirik ki, dahi şair Gəncədə doğulub. Seyid Əzim Şirvani harada doğulub? O baxımdan istər küçə, istərsə də şəhər adı seçəndə diqqətli olmaq, müəyyən tarixi məqamları nəzərə almaq lazımdır. İndi bu kimi məsələlərə diqqət göstərməsək, gələcəkdə bu müəyyən qarışıqlıq yarada bilər. Deməyim odur ki, adlar məsələsində mütəxəssislərin fikirləri nəzərə alınsa, o zaman bu, ictimai maraqların qorunmasına böyük töhfə olar. Bu kimi məsələlərlə bağlı etnoqrafiya sahəsində olan mütəxəssislərdən ibarət xüsusi bir komissiya fəaliyyət göstərməlidir. Adları dəyişəndə onlarla məsləhətləşmək lazımdır".

Vidadi ORDAHALLI

Bakı Xəbər.-2013.-18-20 yanvar.-S.15.