Cavad xanın xanlıq bayrağının elementləri müasir Gəncənin simvoludur...

Gəncənin əfsanəvi diyar olması fikri ilə yəqin ki, razılaşırsınız. Bu torpaq kimləri yetişdirməyib, kimləri öz doğma qoynunda bəsləməyib ki?! Gəncənin dünyaya açılan qapısından çox dahi şəxsiyyətlər keçib, bu yurda diş qıcayan çox fatehlər buradan sınıq qayıdıb. Gəncə tarixdə təslim olmayan şəhərlərdən biri kimi tarix səhifələrində qalıb. Uğurlu xan Ziyadoğlunun, Cavad xanın düşmənin burnunu ovduğu yerdir Gəncə.

Dahi Nizami Gəncəvinin, öz qeyri-adi rübailərilə aləmi heyran qoyan Məhsəti Gəncəvinin, qəhrəman Cavad xanın, eləcə də neçə-neçə qüdrətli şəxsiyyətin vətəni olan qədim Gəncə öz əzəmətini yenə də qoruyub saxlayır. Gəncənin Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin formalaşmasında, milli məfkurəmizin, tarixi mədəniyyətimizin yüksək səviyyəyə qalxmasında önəmli xidmətləri var. Gəncə deyəndə yadımıza qədim mədəniyyət mərkəzlərimizdən biri, elm məbədi, şairlər yurdu, türkçülüyün, islam dininin ayağa qalxıb dünyaya səs saldığı bir diyar düşür. Gəncədə milli mədəniyyətimiz, elm və təhsilimiz hər zaman öz ucalıq mərtəbəsində dayanıb. Bu şəhərdə 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası fəaliyyətə başlayıb. Gəncə XX yüzillikdə ilk müstəqil dövlətimizin ilk paytaxtı olub. Bu da Gəncənin milli dövlətçilik tariximizdə yerini əziz edir. Gəncəni Azərbaycanda daha məşhur edən və onun əzəmətini canlandıran möhtəşəm Gəncə xanlığıdır.

Tarixçilər bildirir ki, Gəncə adının, toponiminin yaranması haqda yekdil rəy yoxdur. Bu adın doğuluşu haqda müəyyən fərziyyələr mövcuddur. Bəziləri bu toponimi ərəb dilində "Chanza", gürcü dilində isə "Ganca", bəziləri isə pəhləvi sözü kimi qəbul edir. Guya onun mənası pəhləvi dilində xəzinə, bar-məhsul anbarıdır. Azərbaycan tarixçilərinin apardığı tədqiqat bütün bu qənaətləri darmadağın edir. Onlar deyir ki, əvvəlki nəticələr elmi cəhətdən əsassızdır. Tarixçilərin fikrinə əsaslansaq bu sözün Azərbaycan dilinə uyğun olduğunu qeyd edə bilərik. Digər mənbə isə bu adın Gancak tayfalarının adı ilə bağlı olduğunu iddia edir. Orta Asiya tarixçiləri yoxlayıb və təsdiq ediblər ki, həqiqətən də Gəncə adını tayfa adından götürüb.

Tarixçilər bildirir ki, qədim mədəniyyətin beşiyi, Nizaminin ana yurdu olan Gəncə şəhəri cənub-şərqdə Kiçik Qafqazın ətəyində, Gəncə-Qazax düzənliyində, Gəncə çayının hər iki sahilində yerləşir. Tarixçi alimlərdən birinin dediyinə görə, Gəncə Azərbaycanın sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatının inkişafında əvəzedilməz rol oynayan qədim karvan yollarının kəsişdiyi bir ərazidə yerləşdiyi üçün onun tarixi hər kəsdə böyük maraq doğurur.

Gəncənin bir şəhər kimi formalaşması haqqında müxtəlif tarixi mülahizələr mövcuddur. Bəzi alimlər şəhərin yaranmasını eramızdan əvvəl, əksəriyyəti isə orta əsrlərin başlanğıcına aid edir. Hətta 1940-cı illərdə aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində bu nəticəyə gəlinib ki, burada eramızdan əvvələ aid yaşayış məskənləri olub. Şəhərin tarixi haqqında danışarkən bu şəhərin sosial-iqtisadi və mədəniyyət mərkəzi olduğunu qeyd etmək lazımdır.

Gəncənin tariximizin diri qaldığı diyar olduğunu bilirik. Gəncə bütün dövrlərdə Gəncəliyini qoruyub saxlaya bilib. Gəncənin xanlıq dövrü onun həyatında daha əlamətdar hadisələrin baş verməsinə səbəb olub.

Tarixi mənbələrdən bilirik ki, Gəncə xanlığı XVIII əsrin ortalarında paytaxtı Gəncə şəhəri olmaqla yaranan Azərbaycan xanlıqlarından biridir. Şimali Azərbaycan ərazisində yaranan xanlıqlar arasında Qarabağ və Gəncə xanlıqları özünəməxsus yer tuturdu. Bu xanlıqlar uzun müddət Səfəvi İmperatorluğunun mühüm inzibati-ərazi vahidlərindən biri olan Qarabağ və ya Gəncə bəylərbəyliyi ərazisində meydana çıxıb. 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın öldürülməsi Azərbaycanda müstəqillik uğrunda mübarizəni daha da gücləndirdi. Bunun da nəticəsində Azərbaycan ayrı-ayrı feodal torpaqlarına - xanlıqlara parçalandı. XVIII əsrin ortalarında belə xanlıqlardan biri də Gəncə xanlığı idi. Şahverdi xan Ziyadoğlu-Qacar 1740-1756-cı illərdə Gəncə xanı oldu. Xanlığın mərkəzi Gəncə şəhəri idi. XVIII əsrin 80-ci illərində hakimiyyətdə olan Cavad xanın (1785-1804) dövründə Gəncə xanlığı xeyli möhkəmləndi.Gəncənin xüsusilə əlverişli mövqedə yerləşdiyini nəzərə alan Rusiya həmin ərazini ordunun dayağı kimi istifadə edərək Azərbaycanın digər xanlıqlarını da işğal etmək üçün buranı seçdi. Rus ordusunun komandanlığı Gəncəni "İranın şimal əyalətlərinin açarı" adlandırırdı. General Sisianov yazırdı ki, Gəncə qalası özünün əlverişli coğrafi mövqeyi ilə Azərbaycan ərazisində xüsusi rol oynayır, ona görə də Rusiya üçün onu tutmaq ən önəmli məsələdir. Cavad xana təslim olmağı bir neçə dəfə təklif edən Sisianov hər dəfə rədd cavabı aldı. 1803-cü il noyabrın 20-də general Sisianov Tiflis istiqamətindən Gəncəyə sarı hərəkətə başladı, qoşun dekabr ayında Gəncə qalasına gəlib çatdı. Qalanı almağın çətin olduğunu başa düşən Sisianov müəyyən hazırlıqdan sonra, 3 yanvar 1804-cü ildə, səhər saat 5-də hücum əmri verdi, ağır döyüşdən sonra ruslar qalanı aldılar. Bu döyüşdə Cavad xan və iki oğlu qəhrəmancasına şəhid oldu. Gəncə müharibəsində, yaralılardan savayı, iki mindən çox adam həlak oldu, on səkkiz minədək adam isə əsir götürüldü. Bu işğaldan sonra Gəncə şəhərinin adı Aleksandrın arvadı Yelizavetanın şərəfinə dəyişdirilərək Yelizavetpol qoyuldu. Sovet dövründə isə bu qəhrəman şəhər Kirovabad adlandırıldı. 1989-cu ildən etibarən isə Gəncənin adı yenidən özünə qaytarılıb.

Mənbələrdən məlumdur ki, Gəncə xanlığının ərazi vahidliyinə Samux, Kürəkbasan, Dağlıq, Şəmkir və Ayrım mahalları daxil olub. Cavad xandan öncə Gəncəyə Şahverdi xan Ziyadoğlu-Qacar, Məhəmmədhəsən xan Ziyadoğlu-Qacar, Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar və Məhəmmədrəhim xan Ziyadoğlu-Qacar xanlıq edib. Gəncə xanlığı dövründə mədəniyyətimizin diqqət mərkəzində olduğu məlumdur. Gəncə xanlığının bayrağı müasir, müstəqil Azərbaycan dövlətinin bayrağına bənzəyib. Hələ 18-ci əsrdə Gəncə xanlığının bayrağı mövcud olub. Hazırda həmin bayraq Gəncə şəhərinin gerbidir. Gəncə xanlığının bayrağındakı simvollara və onların mənalarına baxsaq görərik ki, məhz 1918-ci ildə qəbul edilən və indi də Azərbaycan Respublikasının bayrağı və gerbində, demək olar ki, eyni mənaları daşıyan analoji simvollardan istifadə olunub. Xanlığın bayrağının uzunluğu 127, eni isə 174 sm-dir. Dördkünc qumaş məxsusi toxunan və əl ilə bir-birinə tikilən moruğu və yaşıl rəngli xara parçalarından hazırlanıb. Yuxarı hissənin sol tərəfində üç qızılı rəngli gül dəstəsi, al qırmızı rəngli bir uzunsov dairə, sağ hissəsində isə qızılı rəngli iki uzunsov dairə yerləşdirilib. Qızılı zambaq gülləri ilə əhatələnən qırmızı dairənin içində ərəb əlifbası ilə zərlə "Allah" sözü yazılıb. Təbii elementlərdən olan gümbəzlər qırmızı rəngli ay-ulduzla bitir. Ortadan iki hissəyə bölünən çərçivədə ərəbcə "Allah döyüş zamanı döyüşənləri evdə oturanlardan üstün tutur. Allah onlara fərq qoymadan, hamısının Allaha yaxınlaşmasından ötrü dərəcələr bəxş edər və onların günahlarını bağışlayar. Allah mərhəmətlidir, bağışlayandır" sözləri həkk edilib. Mərkəz hissə ara xətləri ilə on qata bölünüb. Bu qatlarda qızılı saplarla ərəbcə aşağıdakı yazı beş dəfə təkrarlanıb: "Allahdan başqa ilahi qüvvə yoxdur, Məhəmməd Allahın elçisidir". Gəncə xanlığının bayrağı bir dənə olub, o bütün xanlıqların simvolu kimi öz əzəmətini qoruyub saxlayıb.

Gəncə xanlığının bayrağında olan simvollar və mənaların açılmasına gəlincə, tarixçilər bildirir ki, rəmzlər türkçülüklə, islamçılıqla yaxından əlaqəlidir. Günəş əbədi həyatı, ay əbədi azadlığı, 8 guşəli ulduz türkçülüyü, palıd yarpağı möhtəşəmliyi, uzunömürlülük və müdrikliyi, yaşıl rəng isə islamı təmsil edir. Eyni simvollar həm bayrağımızda, həm də gerbimizdə öz əksini tapmaqdadır, özü də eyni mənalarda. Tarixi ardıcıllığa fikir versək görərik ki, bizdə bayraq, gerb kimi simvolların hazırlanması ənənəyə söykənir. Bu da dövlətçilik mədəniyyətimizin uzaq-uzaq mənzillər dəf edərək xanlıqlarımızın da taleyində mühüm rol oynadığını göstərir. Bəziləri deyir ki, Azərbaycan Demokratik Respublikasından miras qalan, müasir müstəqil Azərbaycanın Dövlət Bayrağının ideyası haradan qaynaqlanıb? Görürsüz ki, burada Gəncə xanlığının bayraq elementlərindən istifadə edilib.

Məlumatlara görə, Gəncə xanlığının bayrağı Gəncə Dövlət Muzeyində mühafizə edilir. Cavad xanın qəhrəmanlıq göstərdiyi Gəncədə onun məqbərəsi ucalıb. Bu abidə dahi şəxsiyyətin halal haqqıdır. Gəncədəki Cümə Məscidinin həyətində ucaldılan bu möhtəşəm məqbərə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə tikilib. 2005-ci il yanvar ayının 17-də məqbərənin açılış mərasimi olub. Azərbaycan xalqının igid oğlu gəncəli Cavad xan 1804-cü il yanvar ayının 3-dən 4-nə keçən gecə Çar Rusiyasının işğalçı ordusunun generalı Sisianova qarşı Gəncənin xilası yolunda qəhrəmancasına həlak olaraq şəhidlik zirvəsinə ucalıb. Cavad xanla bərabər oğlu Hüseynqulu ağa da qəhrəmancasına həlak olub. Cavad xanın arvadı Bəyim xanım da düşmənə əyilməyib, onun qarşısında vüqarını sındırmayıb.

Cavad xan Ziyadoğlu 1785-ci ildən 1804-cü ilin yanvarın 3-dək Gəncəyə ədalətlə xanlıq edib. Ziyadoğlular Azərbaycanda çox nüfuzlu 9 Qızılbaş tayfalarından olan Qacarların bir qoludur. IX-X əsrlərdən Azərbaycanda hakimiyyəti güclənən Ziyadoğlular 400 ilə qədər Gəncə bəylərbəyliyini idarə ediblər. Cavad xanın hakimiyyəti dövründə xanlığın ərazisi genişləndirilib. O, müstəqil siyasət yeridib, xanlığın özünün şəhərdə zərbxanası, bayrağı olub. O, Sisianovun hədə ilə dolu məktublarına rədd cavabı verərək ona "yalnız mən öləndən sonra Gəncəni ala bilərsən" deyib. Cavad xanın bayrağının üstündə olan emblem onun ruhuna hörmət, xalqımızın qəhrəmanlığının, əyilməzliyinin rəmzi kimi Gəncə şəhərinin emblemi kimi qəbul edilib.

Gəncə xanı Cavad xan haqqında "Azərbaycanfilm" Kinostudiyasında çəkilən "Cavad xan" filmi bu böyük şəxsiyyətin ruhuna böyük ehtiramın nəticəsidir. Yalnız Gəncənin deyil, bütün Azərbaycanın fəxri olan Cavad xanın öz qanı ilə suvardığı Vətən torpağında heykəlinin qoyulması da zəruridir. Cavad xan Azərbaycanın bütövlüyünü istəyirdi. Onun arzusu bütün xanlıqları birləşdirərək müstəqil Azərbaycan dövləti yaratmaq idi. Odur ki, bütün xanları danışığa, ortaq məxrəcə gəlməyə dəvət edirdi. Amma onun arzusu o dövrdə yerinə yetmədi. Şükür Allaha ki, Cavad xanın istəyi bu gün reallaşıb. Azərbaycan dövləti müstəqildir. Cavad xanın öz bayrağı vardı və bütün zəfərləri o bayrağın kölgəsində qazanırdı. Cavad xanın şəhid olmasının üstündən illər keçib, amma xalqımız onun qəhrəmanlığını yaddan çıxarmayıb. Çox sevindirici haldır. Sağ olsun Azərbaycan dövləti ki, Vətənin azadlığı, bütövlüyü uğrunda mübarizə aparıb şəhid olan şəxsiyyətləri, insanları heç zaman unutmur. Cavad xan dövlətçilik mədəniyyətimizə, müstəqil Azərbaycan ideyasına xidmət edən dövlət xadimi olub.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2014.- 13 avqust.- S.15.