Böyük ədib, qüdrətli satirik, xalqın

müəllimi Cəlil Məmmədquluzadə...

Azərbaycan maarifçilik hərəkatının başında duranlardan, ana dilinin, xalqın, milli ədəbiyyatın inkişafına dayaq olan şəxsiyyətlərdən biri də böyük Cəlil Məmmədquluzadədir. Mirzə Cəlil kimi tarixə düşən və bütün ömrünü xalqına bəxş edən bu qüdrətli şəxsiyyət yazıçı, dramaturq, publisist, ictimai xadim olaraq xatırlanır.

Qeyd edək ki, Məmmədquluzadə Cəlil Hüseynqulu oğlu 22 fevral 1869-cu ildə Naxçıvanda doğulub. 1932-ci il 4 yanvar tarixində isə Bakıda vəfat edib. Məzarı Fəxri Xiyabandadır.

Bilirik ki, böyük satirik, ədib Cəlil Məmmədquluzadə məşhur "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin banisi və idea rəhbəri, kiçik hekayə ustası, qüdrətli dramaturq və publisistdir. Cəlil Məmmədquluzadə ilk təhsilini əvvəlcə mollaxanada, sonra isə üçsinifli Naxçıvan şəhər məktəbində alıb. 1887-ci ildə Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirib, 1887-1897-ci illərdə İrəvan quberniyasının Uluxanlı, Naxçıvan mahalının Baş Noraşen (indiki Şərur rayonunda Cəlilkənd), Nehrəm kəndlərində müəllimlik edib. On il sinif otağında bu xalqın balalarına dərs deyib, bütün həyatını isə millətin maariflənməsinə, qəflət yuxusundan oyanıb tərəqqi etməsinə həsr edib. Müxtəlif kəndlərdə müəllim işlədiyi illər ədibin gələcək yaradıcılığı üçün zəngin material verib. 1889-cu ildə yazdığı "Çay dəstgahı" alleqorik mənzum dramı onun ilk əsərlərindəndir. Bir sıra kiçik hekayələrini, "Kişmiş oyunu" komediyasını və "Danabaş kəndinin əhvalatları" (1894, 1936-cı illərdə nəşr olunub) povestini də bu dövrdə yazıb.

Tədqiqatçılardan örnəklər...

Cəlil Məmmədquluzadənin tədqiqatçıları yazır ki, 15 yanvar 1890-cı ildən 1897-ci ilin iyun ayınadək Nehrəm normal məktəbinin nəzarətçisi vəzifəsini daşıyan böyük maarifçi bu illərdə Nehrəm ibtidai məktəbində şagirdlərin sayını 40 nəfərə çatdırıb. Mirzə Cəlilin səyi nəticəsində 1893-cü ildə məktəbdə qız sinfı təşkil olunub, bacısı Səkinə Məmmədquliyeva da daxil olmaqla, həmin sinifdə 8 nəfər azərbaycanlı qızı təhsilə cəlb edib. İrəvan-Yelizavetpol quberniyası Xalq Məktəbləri Direktorluğu müsəlman qızları arasında savadı yaymaq üçün göstərdiyi qayğıkeşliyə görə onu yazılı təşəkkürə layiq görüb. Bundan başqa, Mirzə Cəlil ərəb əlifbasını sadələşdirmək və ya latın qrafikasına keçmək üçün təşəbbüs göstərib, bu məqsədlə Peterburqa gedərək "Novoe vremya" qəzetinin redaktoru A.S.Suvorinlə görüşüb (1895). Mirzə Cəlil Nehrəm məktəbində diyarşünaslıq muzeyi yaratmağa nail olub (1896), kənd camaatının əməyini yüngülləşdirmək məqsədilə Tiflisdən ucqar əyalət kəndinə "Ekker" şirkətinin istehsalı olan dəmir kətan gətirib. Həmçinin o, qonşuluqdakı Bulqan hərbi hissəsi həkiminin köməyi ilə "yerli iqlimi və təbiəti öyrənməyə" səy göstərib. 1893-cü il noyabrın 22-də Naxçıvan şəhərində çağırılmış İrəvan quberniyası xalq müəllimlərinin sahə qurultayında iştirak və çıxış edib, əməli təkliflər irəli sürüb. Pedaqoji fəaliyyətinin Nehrəm dövründə o, Sadıq Xəlilov, Kərim bəy İsmayılov, Tağı bəy Səfiyev, Mirzə Ələkbər Süleymanov, Molla Məmmədqulu Qazıyev, Kərbəlayı Cəfəralı Adıgözəlov və b. maarifçi ziyalılarla birlikdə pedaqoji fəaliyyətini və maarifçilik sahəsində işini davam etdirib.

1894-cü ildə o, "Danabaş kəndinin əhvalatları" əsərini yazıb, Naxçıvan teatr həvəskarları ilə M.F.Axundovun "Hekayəti-Müsyo Жordan həkimi-nəbatət" və "Dərviş Məstəli şah cadukuni-məşhur" komediyasında baş rolda oynayıb. 1895-ci ildə Mirzə Cəlil Nehrəm kəndində Həlimə Nağı qızı ilə evlənir, övladı Münəvvər doğulandan sonra (1897) qadın vəfat edir.

Xalqın vəkili - Mirzə Cəlil

1897-ci ilin iyununda ərizəsinə əsasən Nehrəm normal məktəbinin nəzarətçisi vəzifəsindən azad olunur. Ədib pedaqoji işdən uzaqlaşıb, fəaliyyətini hüquq-inzibati idarələrdə davam edir. O, 1897-1901-ci illərdə İrəvan Qəza Polis İdarəsində tərcüməçi, dəftərxana xidmətçisi, Naxçıvan şəhər pristavının köməkçisi, Naxçıvanın şəhər polismeystrinin aşağı rütbəli köməkçisi vəzifələrini yerinə yetirir. Lakin polis idarələrində xidmət Mirzə Cəlili razı salmır. O, "advokat olmaq fikrinə" düşür və "ədliyyə idarələrinə" işə düzəlir. İrəvana köçüb, 1901-1903-cü illərdə dava vəkili işləyir. Mirzə Cəlil hüquq elminə, bütövlükdə hüquqşünaslığa, xüsusilə onun praktiki sahələrinə böyük maraq göstərirdi. Azərbaycan dilini bilən hüquqşünas-vəkillərin olmamasından məhkəmələrdə əzab çəkən xalqın hüquqlarını qorumaq məqsədilə Mirzə Cəlil XIX əsrin 90-cı illərində Naxçıvanda tanınmış hüquqşünas M. Kəngərlinin rəhbərliyi altında hüquq elminin əsaslarını öyrənməyə başlayır və məhkəmələrdə vəkillik fəaliyyətinə hazırlaşırdı. Məktublarının birində Mirzə Cəlil yazırdı: "Yolumu hüquq orqanlarına yönəltmişəm. Vəkil olmaq qərarına gəlmişəm. Bunun üçün mülki qanunları və başqa hüquqi ədəbiyyatı öyrənməyə başlamışam". V.P.Litvinov - Falinskinin Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Əlyazmaları İnstitutunda saxlanan "Qüvvədə olan Rusiya qanunlarına əsasən fəhlələrin şikəst olmalarında və ölümlərində müəssisə sahiblərinin məsuliyyəti" kitabının səhifələrindəki qeydlərindən məlum olur ki, Mirzə Cəlilin diqqətini torpaq mübahisələri, özünümüdafiə məsələləri, şikəstlik almış fəhlələrin əmək qabiliyyətini itirmələri üçün məsuliyyət və s. problemlər cəlb edib. O, apardığı işlərlə bərabər, İrəvana gəlmiş görkəmli vəkillərin çıxışlarını dinləyib və onlarla fikir mübadiləsi aparıb. Torpaq, kəhrizlər ətrafındakı mübahisələr üzrə onun məhkəmədə müdafiəçi kimi çıxışlarının mətni İrəvan dövlət arxivində saxlanır.

Bu illərdə ikinci dəfə 1900-cu ildə dostu M. Kəngərlinin bacısı Nazlı xanımla (əsl adı Zeynəbağa xanımdır) evlənən Mirzə Cəlil onu da tezlikə (1904-cü ildə) itirir.

Mirzə Cəlilin Tiflis həyatı və

"Molla Nəsrəddin"in doğuluşu...

Bəllidir ki, Mirzə Cəlil XX əsrin əvvəllərində Tiflisə gedib və 1903-cü ildən Tiflisdə nəşr edilən "Şərqi-Rus" qəzeti redaksiyasında işləyib. C.Məmmədquluzadənin yazıçı və jurnalist kimi püxtələşməsində "Şərqi-Rus" qəzeti və onun redaktoru Məmmədağa Şahtaxtlının mühüm rolu olub. "Poçt qutusu" adlı ilk mətbu əsəri, "Kişmiş oyunu", Lev Tolstoydan tərcümə etdiyi "Zəhmət, ölüm və naxoşluq" hekayələri ilk dəfə bu qəzetdə dərc edilib.

Mirzə Cəlilin tədqiqatçıları qeyd edir ki, 1906-cı il aprelin 7-də (20-də) "Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk sayı nəşr edilib. Жurnalın nəşrinə başlamaqla o, Azərbaycanda, eləcə də türk-müsəlman dünyasında ilk dəfə satirik jurnalistikanın əsasını qoydu. Həmin vaxtdan o, Molla Nəsrəddin adı ilə tanındı. Mirzə Ələkbər Sabir, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi, Ömər Faiq Nemanzadə, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar kimi yazıçı və jurnalistlərlə möhkəm ideya-yaradıcılıq əlaqəsi yarandı. C.Məmmədquluzadənin təbliğ etdiyi dərin demokratizm və azadlıq ideyaları jurnala ümumxalq məhəbbəti, beynəlxalq aləmdə böyük nüfuz qazandırdı. Çar hökuməti onu tez-tez məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edir, "Qeyrət" mətbəəsində axtarışlar aparır, bəzən də "Molla Nəsrəddin"in nəşrini dayandırırdı."Molla Nəsrəddin" jurnalı yazıçının M.Ə.Sabirlə ayrılmaz dost olmasında da böyük rol oynayıb.

1920-ci ilin iyun ayında C.Məmmədquluzadə ailəsi ilə birlikdə Təbrizə köçüb, 1921-ci ildə orada "Molla Nəsrəddin"in 8 nömrəsini çap edib.

Onu da qeyd edək ki, C.Məmmədquluzadənin əsərləri bir sıra dillərə tərcümə edilib. Azərbaycan Respublikasında bir sıra küçə və mədəni-maarif müəssisəsi-Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı, Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Ədəbiyyat Muzeyi Cəlil Məmmədquluzadənin adını daşıyır. Keçmiş Astraxan rayonu və şəhəri 1967-ci ildə onun şərəfinə Cəlilabad, vaxtilə müəllimlik etdiyi Baş Noraşen kəndi isə Cəlilkənd adlandırılıb. Naxçıvanda və Cəlilabadda heykəli qoyulub. Bakıda və Naxçıvanda ev-muzeyləri, Nehrəm və Cəlilkənd kəndlərində xatirə muzeyləri açılıb. Anadan olmasının 100 və 125 illik yubileyləri geniş qeyd olunub. Məlum olduğu kimi, son illərdə akademik İsa Həbibbəyli ədibin müxtəlif ölkələrdə-Fransa, Polşa və İranda yaşayan nəvə-nəticələri ilə əlaqə yaradıb.

Böyük ədibin dövri mətbuatda

ilk məqalələri və yazıları...

Mirzə Cəlilin tədqiqatçılarının yazdığına görə, 1902 ildən ədib İrəvanda publisist fəaliyyətinə başlayır. "Kaspi" qəzetində "İrəvan" və "İrəvan müxbirimizdən" başlığı altında ilk yazılarını dərc etdirir. 1903-cü ildə xəstə arvadını Tiflisə aparan Mirzə burada Məmmədağa Şahtaxtlı ilə görüşür. "Poçt qutusu" hekayəsini oxuyan alim-jurnalist ona "Şərqi-Rus" qəzetində əməkdaşlıq etməyi təklif edir. "Şərqi-Rus" (1903-1905) qəzetinin əməkdaşı, sonra müvəqqəti redaktor olur. Burada ədibin "Poçt qutusu", "Kişmiş oyunu" hekayələri, "Zəhmət, ölüm və naxoşluq", "Arvad" adlı tərcümələri və bir sıra məqalələri ("Getdi cahandan həzrəti Sidqi", "Ədəbiyyat") dərc olunur. Qəzet bağlanandan sonra Mirzə Cəlil onun mətbəəsini Ömər Faiqin və tacir M.Ə.Bağırzadənin maddi vəsaiti ilə alıb, 1905-ci ildə "Qeyrət" mətbəə-nəşriyyatını yaradır.

"Molla Nəsrəddin"in

səhifələrindən saçılan işıq...

Tədqiqatçılar qeyd edir ki, 1905-1906-cı illərdən etibarən Mirzə naşirlik fəaliyyəti ilə bərabər, xalq hərəkatına qoşulur. Müsəlman cəmiyyəti xeyriyyəsinin işində fəal iştirak edir, şifahi təbliğatla da məşğul olur. "Kaspi" qəzeti 28 mart 1907-ci il sayında onun bir tribun yazıçı olduğunu qeyd edib göstərir ki, Mirzə martın 23-də Tiflis şəhərində xalq universitetində 500 nəfərə qədər dinləyici qarşısında məruzə edib. Mövzu "İngiltərədə xalq universitetinin işi" idi. Ədib öz məruzəsində, ümumiyyətlə, belə universitetlərin yaranma tarixi, onların apardığı təlim-tərbiyə işlərinin məqsəd və vəzifələri haqqında danışıb. Sonra o, bu ölkədə təlimin dini xarakter daşıdığını və bunun xalqa faydası olmadığını xüsusi qeyd edib. Qəzet yazır ki, məruzə diqqət və hərarətlə qarşılanır.

Mirzənin müxtəlif münasibətlərlə Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərində, Orta Asiya və Həştərxanda belə çıxışlar etdiyinə dair məlumatlar var. Cənubi Azərbaycan ziyalısı Ə. Şəbüstəri xatirələrində Mirzənin 1920-ci ildə Təbrizin Mir Fəttab küçəsindəki klubda dəfələrlə məruzə və nitqlər etdiyini yazıb. İnqilabi hərəkatın, demokratik ideologiyanın təsirilə bir müddət "Həyat", "Kaspi", "Kavkazskiy raboçiy listok", "Vozrojdenie" kimi orqanlarda iştirak edən, "Poçt qutusu", "Usta Zeynal", "İranda hürriyyət" və s. hekayələrini kitab halında nəşr edən Mirzə Cəlil dostu Ömər Faiqlə birlikdə ilk Azərbaycan satira jurnalı "Molla Nəsrəddin"in bünövrəsini qoyur. Qələm dostları ilə birlikdə (onların adlarını yuxarıda qeyd etmişik-İ.S) milli ədəbiyyat və jurnalistikada mübariz mollanəsrəddinçilər cərəyanını, ədəbiyyatda tənqidi realnı məktəbini yaradırlar. "Molla Nəsrəddin" ilk gündən geniş əhali kütləsi arasında qeyri-adi şöhrət qazandı. O, müxtəlif təbəqələrin diqqətini özünə cəlb etdi. Redaksiya çoxlu təbrik, razılıq məktub və teleqramı alırdı. Lakin eyni zamanda mühafizəkar, qaragüruhçu şəxslərdən təhqir yazılan da gəlirdi, hətta Mirzəni öldürmək üçün Tiflisə adam da göndərilib. Qətl baş tutmur, ədib isə bundan sonra silah gəzdirməyə məcbur olur.

"Mozalan bəyin səyahətnaməsi" necə yaranıb?

Mollanəsrəddinçilər jurnalın təsir gücünü artırmaq və oxunaqlı etmək üçün yeni-yeni mövzular, süjetlər, bədii formalar, satirik üsullar tapmaq üçün daim axtarışlar edirdilər. Bu işdə əsas müəlliflər məsləhətləşməyə, müzakirəyə xüsusi fikir verirdilər. Ə.Haqverdiyev yazır ki, bir dəfə cəm olub məsləhətləşirdik. Mirzə Cəlil üzünü bizə tutub dedi: "Gəlin biz Mozalanı gəzdirək, ancaq səyahətnaməsini öz aramızda bölüşdürək. Hər kəs onu görüb bildiyi yerə aparıb səyahət etdirsin. Oxuyanlar güman etsinlər ki, həqiqətən bu adam gəlib bu yerləri görüb bu felyetonları yazıb". Жurnalda çap olunan "Mozalan bəyin səyahətnaməsi" seriyası belə yarandı. Müəllifləri Ə.Haqverdiyev, Q.Şərifzadə, S.Mümtaz və b. idi.

Buna görə Mirzə Cəlil yazırdı: "Molla Nəsrəddin" tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil, "Molla Nəsrəddin" bir neçə mənim əziz yoldaşlarımın qələmlərinin əsərinin məcmuəsidir ki, mən də onların ancaq ağsaqqal yoldaşıyam ("Kommunist" qəzeti, 1924, 14 mart, 60-cı nömrə).

Mirzə Cəlil XX əsrin, inqilablar dövrünün Molla Nəsrəddini idi. Milli azadlıq hərəkatına xidmət etmək onun məramnaməsinin əsas maddəsi idi. O, sənətkar təbiətində doğma xalqına məxsus ən yaxşı milli xüsusiyyətləri - azadlığı, tərəqqiyə olan sonsuz məhəbbəti, həqiqətpərəstlik hissini, köhnəlik, irtica, zülmət və cəhalətə alovlu nifrəti, ictimai varlığa tənqidi, döyüşkən münasibəti toplayıb.

"Molla Nəsrəddin"in təkcə ideya istiqaməti, realist ədəbi yolu deyil, eyni zamanda satirik üslubu, şəkilli gülgü jurnalı olması da ilk növbədə dövrlə, real varlıqla şərtlənmişdi. Ədib "Xatiratım"da deyirdi: "Şərqin qaranlığını təsəvvür edəndə insana elə bir təəccüb, heyrət üz verir ki, axırda əcayib bir şeyə gülən kimi, burada da insana bir mayeyi-gülünc və məzhəkə üz verir. Və belə gülünc bir zamanda, belə qulibiyabani bir insanların tarixini yazmaq üçün, əhval və ətvarını təsvir etmək üçün məgər "Molla Nəsrəddin"in yaranmağı təbii deyil?".

Gülüşə ehtiyacın artdığı belə bir şəraitin məhsulu olmaq etibarilə "Molla Nəsrəddin" Azərbaycan ədəbiyyatında böyük keçmişi, gözəl ənənələri olan satiranı yenidən oyadıb tüğyanə gətirirdi. Mirzə Cəlil istismar dünyasının yaralarını açıb tökən, istismarçıların maskasın yırtıb parçalayan bir hakim, "müsəlman qardaşlar"ın yaralarını təyin və "təşxis" etmək və bərabər müalicəyə çalışan bir həkim, yəni tənqid, məzəmmət, ifşa ilə yanaşı, məsləhət verən, yol göstərən bir el ağsaqqalı idi.

Mirzə ümumən xalqın ictimai-bədii təfəkküründəki mübariz gülüşü və ədəbiyyatdakı tənqidi keyfiyyətləri öz jurnalı vasitəsilə ustalıqla təşkil edərək, onlara inqilabi-demokratik məzmun aşıladı. Mirzə Cəlil 1905-ci il inqilabının cəmiyyətdə həlledici mərhələ yaratdığını nəzərə alıb, jurnalın işini bu tarixi şəraitdən doğan vəzifələr əsasında qurmağa başladı. Dövrün başlıca problemləri - Rusiyadakı birinci xalq inqilabının tarixi əhəmiyyətinin təbliği, ölkədəki siyasi və məfkurəvi irticanın ifşası, yeni inqilabi yüksəliş illərində, Birinci Dünya Müharibəsi zamanı mürtəce ideoloji axınlara qarşı mübarizə; burjua millətçiliyi və dini təəssübkeşliyin tənqidi, ana dilinin təmizliyi, müstəqilliyi, milli ədəbiyyatın dirçəlişi uğrunda mübarizə Mirzə Cəlil publisistikasının başlıca problemi oldu.

Ardı var...

İradə SARIYEVA

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin

İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.

Bakı xəbər.- 2014.- 4 dekabr.- S.11.