Böyük vətəndaş,
Qarabağ təəssübkeşi Mirzə Cəlil...
(Əvvəli ötən
sayımızda)
Mənbələr yazır ki, Mirzə
Cəlil xalq inqilabının tarixi əhəmiyyətini
göstərməyə və ideyalarının təbliğinə
xüsusi fikir verirdi. Bununla əlaqədar o, "Allaha ibadət
və böyüklərə itaət" əleyhinə, yəni
çarizm və yerli zülmkarlar, habelə onların söykəndikləri
mətbuat və dini ideologiya əleyhinə mübarizəni
özünün baş vəzifəsi sayırdı.
Qeyd edilənə
görə, Mirzə Cəlil Rusiyada və Şərq ölkələrində
hökm sürən istibdad üsulunu tənqid edir, məzlum
xalqların milli azadlıq hərəkatından
danışırdı":O, müxtəlif
publisistik üsullarla göstərirdi ki, "İran, Rusiya və
Osmanlı hökumətlərinin ovzası" istibdaddır,
"Tüqəra qürəbaya" zülm etməkdir.
Rusiyada çarizm inqilabçı fəhlələri "kazaklar
vasitəsilə ram etməyə" çalışır,
lakin bu, xalqın coşub-daşan mübarizə əzmini
qırmaqda, "hürriyyət və hüquq
davasını" yatırmaqda acizdir. 1910-cu illərdən
etibarən Cəlil Məmmədquluzadə publisistikasında
milli-azadlıq ideyaları qüvvətlənib, 1917-ci ildə
yüksək ifadəsini tapır.
Bütün
dövlət aparatının gündə bir yerdən
yırtılan "çürük şalvar" halı
aldığını, onun özünün və
"qanunları"nın bilmərrə
kənara atılmalı olduğunu göstərən ədib
yazırdı ki, cəmiyyətdə əsaslı dəyişikliklər
aparılması zəruridir: "...neçə yüz il
bundan irəli ingilisdə baş verən "məşrutə"
Avropa məmləkətlərini dolana-dolana indi gəlib
düşüb biz müsəlmanların içinə... İstəyirik biz də buna sahib olaq".
Məşrutə
üsulu ilə idarə olunan "məmləkət"
haqqında kiçik bir epizod verən Mirzə Cəlil guya
sözgəlişi işlətdiyi "azad məmləkət"
ifadəsi ilə özünün başlıca
idealını daha da qabarıqlaşdırırdı. Ədib dönə-dönə deyirdi ki, vətən
qardaşlarımıza "düşmənlərini
tanıtmaq" və onları bu düşmənlərlə
mübarizəyə hazırlamaq bizim borcumuzdur. Ədibin fikrincə, bəla bundadır ki,
"müsəlman qardaşlar"ın böyük bir hissəsi
dost-düşmənini tanımaqda çətinlik çəkir,
cəmiyyətdə qarşılaşdıqları
bütün yaramazlıqları, bütün məhrumiyyət
və bəlaları ya "təqdiri-xuda", ya Allahın qəzəbi,
ya da "şeytanın işi" kimi başa
düşürlər. Mirzə Cəlil çox
doğru olaraq ziyalıların, burjua-millətçi
ideologiyanın, mətbuatın həmçinin bu məsələdə
tutduqları xətti-hərəkət üzərində
xüsusi dayanır: bir yandan vaizlərimiz minbərə
çıxıb əvvəl xanlarımıza, qolu
çomaqlılarımıza və qoçularımıza rəhmət
oxuyub axırda deyirlər: "Allah şeytana lənət eləsin!",
o biri yandan da "hər bir müsəlman qəzetini
alırsan əlinə görürsən ki, yazılıb:
"Maşallah, filan milyonçu, maşallah, filan millətpərəst,
maşallah, filan xan, filan bəy, filan hacı, filan kərtənkələ...".
Amma heç kəs yazmır ki, bir yandan minlərcə
müsəlman acından ağlaşır və bir yandan da
min-min manatlar xərclənir qonaqlıqlara, şöhrət
ehsanlarına, qara neftə, püstə-badama, barişna və
madama, sözü bir dəfə deyərlər adama".
Mirzə Cəlil sinfi ziddiyyətləri
yatırmaq və sinfi sülh yaratmaq istəyənlərin canfəşanlğını
tənqid edərək göstərirdi ki, hər hansı
zalım müsəlman da olsa, ondan xalqa imdad yoxdur, biz onu
"özümüzünkü" saya bilmərik.
1906-cı ilin yayında Mirzə jurnalda yazırdı ki,
İran şahzadəsi Bəhmən Mirzə Şuşa
qalasında öləndən sonra oğlanları bir-bir
Rusiyaya köçüb, təkcə şahzadə Seyfulla
qalmışdı ki, bir az əvvəl o da Vladiqafqaza getdi.
Şahzadə "Tiflisskiy listok" qəzetində
lovğalıqla yazır ki, artıq Şuşada elə bir ləzzət
yoxdur ki, adam orada qalsın. İndi Şuşa guya ən ürək sıxan
yerdir. Bu sözlər Şuşanın
özünə, təbiətinə, əhalisinə çox
yaxşı bələd olan Mirzə Cəlilin ürəyinə
güllə təki dəymişdi. O, "Molla Nəsrəddin"də
"Vətən məhəbbəti"
başlığı ilə yazırdı ki, gürcü milləti
çar hökuməti qarşısında məsələ
qaldırıb ki, "biz istəmirik ruhani rəisimizi Rusiya
hökuməti təyin eləsin" (o vaxt bu barədə
imperator özü fərman imzalayırdı - müəllif).
Ədib istehza ilə deyirdi ki, "vaqeən
gürcü milləti çox sırtıq millətdir",
padşahla razılaşmır, əslində, bu "sırtıqlıq"
məziyyətdir, gözəl sifətdir. Bu
öz milli qürurunu, heysiyyətini qorumaq deməkdir, vətən
məhəbbətinin əla təzahürlərindən
biridir".
Həmidə
xanım Cavanşirlə görüş...
Mirzə
Cəlilşünaslar yazır ki, jurnalın səhifələrində
Şuşa haqqında, Qafqaz şeyxülislamının
müsəlman məktəblərinə rəğbətinin
artması, çadra, "Hicab" (qadınların
örtünmələri), ana dilinin təmizliyi və başqa
bu kimi mövzularda yazıları oxuyan Həmidə xanım
ona valeh olmuşdu. Atası Əhməd bəy
Cavanşirin ölümündən sonra onun əlyazmalarını
nəşr etdirmək istəyən Həmidə xanım
Tiflisə, rəfiqəsi Sofya xanım Şahtaxtinskayanın
yanına gəlir. Onunla bu barədə danışmaq
üçün S.Şahtaxtinskaya Mirzə Cəlili Ömər
Faiqlə birlikdə evinə dəvət edir: "Bu
onların ilk tanışlığı idi. İşgüzar
söhbətlə nəşr haqqında razılığa gəlirlər.
Həmidə xanım əsərləri Mirzəyə
verir. Sonradan bu tanışlıq daha da möhkəmlənir
və 1907-ci il iyunun 15-də Həmidə
xanım Mirzə Cəlilə ərə gedir. Bu
dövrdə ədib Tiflisin ictimai-mədəni həyatında
da mümkün qədər fəal iştirak edirdi.
"3akavkazye" qəzeti 1907 ilin aprelində yazırdı
ki, şəhərimizin Zubalov adına
klubunda xalq konserti zamanı "məşhur jurnalist Cəlil
Məmmədquluzadənin səhnədə görünməsi
müsəlmanlar arasında xüsusi bir şadlıq və
şənlik yaratdı. O, gurultulu alqışlar altında
müsəlman dilində Şərq əfsanəsini oxudu.
Sonra mühazirəçi dinləyiciləri rus dilində əfsanənin
məzmunu ilə tanış etdi. Mühazirəçini sürəkli
alqışlarla qarşıladılar".
Qeyd edək ki, Kəhrizli kəndində təsərrüfata
rəhbərlik lazım gəldiyi üçün Mirzə Cəlil
vaxtaşırı Həmidə xanımla kənddə
qalmalı olurdu. Mirzə bu barədə yazırdı: "Mən ancaq
burada, təbiətin bu sakit guşəsində
özümü xoşbəxt hiss edirəm. Bu
yerlərin gözəl baharı yorğun əsəblərimi
sakitləşdirib fikirlərimə qol-qanad verir. Mən jurnalın qarşısında öz borcumu
yerinə yetirdikdən sonra ömrümün son illərini bu
sakit guşədə keçirmək istərdim".
Mirzə
Cəlil Qarabağı çox sevirdi...
Mirzə Cəlili Qarabağa bağlayan səbəblərdən
biri təbiətin gözəllikləri qoynunda valehedici tərzdə
axıb ətrafa sərinlik yayan çay idi. Belə sularda üzə-üzə
çimməyi çox xoşlayan ədib bir dəfə
çayın coşğun vaxtında az
qala batacaqdı. Onu qarabağlı tanış
cavanlardan olan Qəhrəman Şirinbəyov xilas edib. Ailə-məişət
qayğıları ilə bağlı olaraq Mirzə bu illərdə
tez-tez Kəhrizlidə qalır, 1910-cu ilin ortalarında dostu
M.T.Sidqinin oğlu M.Ə.Sidqiyə məktub göndərərək
oradan Tiflisə gəlib "Molla Nəsrəddin"in
"müdiri-məhsulluğunu" öhdəsinə
götürməyi və redaksiyanı idarə etməyi
xahiş edir. O, 1910-cu ilin 13 noyabrından 1911-ci ilin 19 martına qədər jurnalda redaktor köməkçisi
işləyir. Mirzə Qarabağdan jurnala
yazılar, məsləhətlər, mövzular, rəsmlər,
pul göndərirdi. "Molla Nəsrəddin"in
vəziyyəti isə çox ağır və mürəkkəb
idi, ona münasibət də, onun özünün adamlara,
hadisələrə, məsələlərə münasibəti
də bundan çox fərqlənmirdi. Ümumiyyətlə,
ailəsinə, maddi qayğılara, jurnalın
materiallarının hazırlanmasına çox vaxt,
böyük əmək sərf edən ədib
yaradıcılığa da, jurnalın düşmənlərinə
layiqincə cavab verməyə də xüsusi diqqət
yetirirdi. M.F.Axundov, M.Ə.Sabir, M.Ə.Möcüz,
Z.Marağayi və b. realist satiriklər kimi, Mirzə
üçün də sənətdə nəsihətçilikdən
daha artıq canlı, həyati, mübariz, ifşaçı
üslub səciyyəvi idi.
"Molla
Nəsrəddin"ə edilən hücumlar...
Tədqiqatçılar
qeyd edir ki, jurnalı hörmətdən salmaq, hətta bağlatdırmaq
üçün çalışanlar çox idi: çar
hakim dairələri, Qafqaz canişinliyi, İran və
Türkiyə mühafizəkarları, "Molla Nəsrəddin"in
tənqid etdiyi ruhanilər, xanlar, bəylər və b.
A.Şaiq yazır ki, Mirzə Səməndər Mirzə
haqqında həcvini Bakı dövlətliləri arasında
yayıb, onlardan "bəxşiş" pul qoparırdı.
Təbriz irticaçıları "Molla Nəsrəddin"ə
"cavab" vermək üçün 1908-ci ilin martında
Səd Sultanın redaktorluğu ilə hətta "Molla"
adlı rəsmli satirik jurnal çıxarmağa
başlayıblar. Bir ay sonra yenə Təbrizdə
cəmisi 10 nömrəsi çıxmış "Həşəratül-ərz"
jurnalı buraxılıb.
Qafqaz general-qubernatoru və qeyri vəzifə sahibləri
"Molla Nəsrəddin" barədə məhkəmə
işi qaldırıb. Æurnalın bir sıra nömrələrinin mətni
ruscaya çevrilib "xəbərdarlıq", "ayıq
olmaq" məsləhəti ilə hakim dairələrə
göndərilirdi.
Əlbəttə, mollanəsrəddinçilərin
dostları, xeyirxahları belələrindən qat-qat çox
idi. Onların arasında ədibə hətta Kəhrizlidə
də günlərlə qonaq olan S.Ağamalıoğlu,
Ü.Hacıbəyov və b. vardı. Dostları
ədibin siyasi və mədəni maraq dairəsi ilə
tanışlıqdan valeh olur, yeni mövzularını bəyənirdilər.
Məsələn, Dövlət Dumasının iclasına yola
düşən deputatlara müraciətlə
yazdığı felyetonda ədib deyirdi ki, "Sizədir
bizim ümidimiz, ey millət vəkilləri... Gediniz, Allah sizə
yaxşı yol versin. Amma bunu hər dəqiqə
yadınızda saxlayın ki, sizin boynunuzda ağır təkliflər
var ki, onları əmələ gətirməyi millətimiz
sizdən tələb edəcək... Tələb
ediniz ki, Rusiya hökumətinin yolunda canidillə xidmət edən
müsəlmanlara layiqincə vəzifə və ənam
verilsin və bununla belə, Rusiyanın müstəbid idarəsinin
tərəfdarı olmayan müsəlmanlar Saxalin cəzirəsinə
göndərilsinlər". Dərin istehzalı, əks
mənalı bu "məsləhət" və
"xahiş"də, şübhəsiz ki, çarizmin
müsəlmanlara qarşı siyasətinə, zülmünə
qarşı çox kəsərli etiraz var idi.
Tədqiqatçıların yazdığına görə,
məşhur "Ölülər" pyesi üzərində
işləməyə də ədib "bu sakit guşədə"
başlayıb. İlk çağlar yazı işi yaxşı gedirdi:
"Amma kənddəki ixtilaflar, yerli qaragüruhun Kəhrizli
kəndi və Həmidə xanım ətrafında törətdiyi
narazı əhval-ruhiyyə, qardaşı Ələkbərin
Təbrizdə həbs olunması və b. səbəblər ədibin
vəziyyətini ağırlaşdırırdı. Vəziyyəti normal hala salmaq, xüsusilə
qardaşına qahmar çıxmaq üçün ona pul da
lazım idi. Mirzə dostu Q.Şərifzadəyə,
Məhəmməd Tağı Sidqinin oğlu Məmmədəliyə
müraciət edir. O da, birincisi, Mirzənin veksellə
bankdan borc almasına, ikincisi, redaksiyanın işlərində
kömək edir.
Məmmədəli Sidqi (Səfərov) Bakıya gedəndən
sonra jurnalın işləri gündən-günə
xarablaşırdı. Mirzə hərdən Tiflisə gəlib
jurnala bilavasitə rəhbərlik etsə də, Kəhrizlidəki
işlər onu kəndə qayıtmağa vadar edirdi. O,
1912-ci il martın 7-də Bakıya Məmmədəli
Sidqiyə yenidən məktub yazaraq, ondan jurnal
üçün məqalələr istəyir, onu jurnalı
dolandırmaq üçün Tiflisə
çağırırdı. Bir gün sonra, martın 8-də
Mirzə Tiflis qubernatoruna ərizəsində "Molla Nəsrəddin"in
şəkillərini Bıxov litoqrafiyasında çap etdirməyə
icazə istəyir, ona icazə verilir ki, jurnalı bu
litoqrafiyada (Qubernskiy küç. 34) və Muxranskiy
küçəsindəki Kiladze mətbəəsində
çap etdirsin. Lakin 9-cu nömrəsindən (8 mart 1912) sonra jurnal çıxmır. Doqquz
aylıq fasilə zamanı Bakı, Naxçıvan,
Baxçasaray, Tiflis, Daşkənd və b. şəhərlərin
mətbuatı "Molla Nəsrəddin"in dayanması və
nə zaman çıxacağı barədə cürbəcür
ehtimal, şayiə və s. çap edir. 1913-cü il yanvarın 13-də çıxan birinci
nömrədə "İdarədən" qeydində
deyilir: "Gələcəkdə hökumətdən izn
hasil olandan sonra məcmuəmiz irəliki baş mühərririmizdən
savayı dəxi qələm yoldaşımız Əliqulu Nəcəfov
imzası ilə çıxacaq". Fevralın
20-də çıxan 6-cı nömrə "müdir və
baş mühərrirlər Cəlil Məmmədquluzadə,
Əliqulu Nəcəfov" tərəfindən imzalanır.
Həmidə xanım yazır ki, aprelin
axırında jandarm Mirzə Cəlilin Tiflisdəki evini
axtarıb, bəzi kağızları müsadirə
etmişdi. Redaksiyanın
qayğıları yenə başdan aşırdı. 15 mart sayında bir cücənin xoruza ərizə
verdiyi və canavarlar tərəfindən əhatə edildiyi təsvir
olunan şəklin, 30 dekabr sayında birinci səhifədəki
şəklin üzərinə qara rəng çəkilib
pozulmuşdu. M.Ə.Sabirin xəstəliyi
davam edib şiddətlənirdi. Ömər
Faiq xəstələnib həkimlərin məsləhətilə
Tiflisi tərk etmişdi. "İşıq"
jurnalının naşiri M. Əlibəyov "Molla Nəsrəddin"
haqqında qərəzli yazı və şəkil verirdi.
Həmidə xanımın oğlu Ənvərin
vaxtından qabaq, iki cərrahiyyə əməliyyatı ilə
dünyaya gəlməsi ailənin qayğılarını
artırmışdı. Məhkəmə Ələkbər
Məmmədquluzadəyə il yarım həbs
cəzası verir, Mirzə onu müvəqqəti Kəhrizliyə
gətirir...
Ardı
var...
İradə
SARIYEVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin
İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə
dəstəyilə çap olunur.