Mirzə Cəlilin arzusu

və «Ölülər»in uğurları...

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Sosial-iqtisadi sahədə keçid dövrünü 2009-cu ildə başa vuran Azərbaycan Respublikası artıq bu gün postsovet məkanında iqtisadi islahat və inkişaf baxımından lider ölkəyə çevrilib. Regionların inkişafına yönələn I (2004-2008-ci illər), II (2009-2013-cü illər) Dövlət Proqramlarının yekunları və nəhayət, III (2014-2018-ci illər) Dövlət Proqramının 9 ayının nəticələrinin təhlili göstərir ki, son 11 il ərzində ölkəmizin makroiqtisadiyyatında regionların xüsusi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə artıb.

Tədqiqatçıların qeydlərində bildirilir ki, «Müsəlman qardaşları»nın dostu, pənahı, müdafiəçisi, öndəri olan Mirzə Cəlil jurnalda işini mətanətlə davam etdirir, öz ürək sözlərini Qafqaz müsəlmanları kimi, Rusiya, İran, Türkiyə, Tatarıstan-Sibir, Orta Asiya, Çin və Yaponiyanın, habelə Misir, Bolqarıstan, Baltikyanı ölkələrin türk xalqları haqqında da yazırdı.

O, qayğıkeş, səmimi, narahat, bəzən də açıq yolgöstərici sözlər yazırdı: «1905-1911-ci illər İran inqilabı, onun rəhbərləri Səttarxan və Bağırxan «Molla Nəsrəddin» jurnalının, xüsusilə Mirzə Cəlilin ən əsas mövzuları sırasında idi. Ədib bu inqilabın vəzifə və qayəsini belə müəyyənləşdirib: «Bu günlərdə İranda istibdad ilə ədalət bərk çarpışır. Yekə bir millətin dini, namusu, hüququ, vətəni təhlükədədir... Bu gün Kərbəla meydanı Azərbaycandakı vətənpərvərlik meydanıdır. Hər kimin ürəyində bir cüzi din, namus, vətən hissi varsa, oranın qeydinə qalmalıdır!. Bu gün ən böyük ibadət, ən birinci din və vətənpərvərlik oraya kömək etməkdir. Bu gün Kərbəla meydanı Azərbaycan meydanıdır». 1906-cı ilin dekabrında Tehran Milli Ən-cüməni sədrinin teleqramına əsasən çar I hakim dairələri «Molla Nəsrəddin» jurnalının İrana buraxılmasını qadağan etdiyi zaman, buna etiraz edən xadimlər və ziyalılar arasında o zaman Gəncədə olan Ə.Ağayev də vardı. O, «İrşad» qəzetində yazmışdı ki, «Mərhəba bu barədə «Molla Nəsrəddin» jurnalına. Doğrudur, İran sərhədində onu yandırdılar. Amma jurnala adı qoyulan molla sağ olsaydı, deyərdi: «Qoy yandırsınlar, onu yandıranların özünü yandırarlar. Biz gərək xəcalət çəkək» («İrşad», 1906.28.12). Mirzə Cəlil bütün həyatını Vətənə həsr edib. Onun bütün yaradıcılığının baş mövzusu, məhvər oxu, cam - Vətəndir, xalqdır, onların səadətidir. Bu ideala xidmət edənləri o, xalqın dostu, xəyanət edənləri isə düşməni sayırdı. M.Ə.Sabir, M.Ə.Sidqi, F.Köçərli, Ömər Faiq, Qəmküsar, Əli Nəzmi, Həmidə xanım, Ə.Haqverdiyev, C.Zeynalov, S.Mümtaz və b. müxtəlif yollarla jurnala kömək edir, redaksiyaya məktublarında yaxşı məsləhətlər verir, bədxahların qəsdini pisləyirdilər».

«Molla Nəsrəddin»dən qorxanlar...

Tədqiqatçılar yazır ki, 1909-cu il Mirzə və «Molla Nəsrəddin» üçün onlara qarşı hücumçu yazılarla başladı. Bu yazılardan çoxunun nəşrinə «Səda» qəzetinin redaktoru, mollanəsrəddinçilərin bir az əvvəl tənqid etdikləri yazıçı, jurnalist Haşım bəy Vəzirov başçılıq edirdi. Mirzə o vaxt Sidqiyə məktubunda onu qınayıb yazırdı: «Mən sizə demədimmi Haşım bəyə sataşmayın?». İsmayıl Həqqi yazır ki, Həmidə xanımın qızı Minanın toyu Mirzə Cəlilə bu hadisələri azacıq unutdurub, onun üçün camaatla ünsiyyət cəhətdən də fərəhverici vəsilə oldu:»»Məclisdəkilərin çoxu əyan-əşrəf idi. Mirzə zarafata salıb dedi ki, bizimlə sizinki tutmaz, yolumuz ayrıdır. Siz ağ adamlarsınız, biz qara adamlarıq. Onun üçün iki cəbhəyə ayrılırıq». Ədibin bu halını bəyənən Həmidə xanım bir neçə gün sonra «Molla Nəsrəddin»in beşilliyi tamam olanda bir divar saatı alıb, hədiyyə olaraq Mirzə Cəlilin kabinetindən asmışdı. Qardaşdan, dostdan artıq sevdiyi M.Ə.Sabirin ağır xəstəliyi, 1911-ci ildə vaxtsız ölümü Mirzə Cəlil üçün hədsiz bir itki oldu. O və Həmidə xanım Sabirə, ailəsinə müntəzəm maddi yardımdan qalmırdılar. Ailəsi ildən-ilə artıb böyüyən ədib maddi cəhətdən də ehtiyac içində olduğundan, vəziyyətini dostu Q. Şərifzadədən aldığı borcla düzəldirdi. «Molla Nəsrəddin»in «Hophop»unu isə aydındır ki, heç kəs, heç nə əvəz edə bilmirdi, bilməzdi də. 1913-cü il avqustun 19-da Qurbanəli Şərifzadəyə məktubunda ədib yazırdı ki, «Qardaşım, sən mənə altı ay vaxt vermişdin ki, altı aydan irəli kağız yazmayım. Bilmirəm, altı ay keçib, ya yox, amma bu dəfəliyə günahımdan keç, bundan sonra istəyirsən bir il vaxt qoy!». Müharibə zamanı, məsələn, 1914-cü ildə «Molla Nəsrəddin» böyük çətinliklə hazırlanır və çap olunurdu (1914-cü ildə cəmi 25 nömrə çıxıb). Həmin ilin 7 oktyabrında Mirzə jurnalın nəşrini naməlum vaxta kimi dayandırdığını Mətbuat Komitəsinə bildirir. Bu hadisə müxtəlifdilli mətbuatda təəssüflə qarşılanır, cürbəcür rəylər çap olunur. 1915-ci ilin oktyabrında ədib «Molla Nəsrəddin»in çapını davam etdirmək imkanı olduğunu bildirib icazə istəyirsə də, məqsədinə çatmır. «Molla Nəsrəddin» barədə yenə müxtəlif fikirlər yayılır.

Mirzə 1916-cı ilin əvvəlində M.Ə.Sidqiyə yazır: «Tiflisə gəldim ki, jurnalı yenə başlayıb, dostların köməkliyi ilə yeridəm. Amma işlər özgə bir surətdədir. Əvvəla Tiflisdə kağız yoxdur, mənzillər yenə birə üç bahalaşıb. Deyirlər Bakıda kağız var, amma orada «Molla Nəsrəddin» yazmaq olmaz». Jurnalın Bakıda nəşrini mümkün saymayanda Mirzə bir neçə il əvvəl bu şəhərdəki bəzi qüvvələrin jurnaldakı tənqidə görə onu öldürmək istədiklərini, əleyhinə hər yerdə cinayətkar təbliğat apardıqlarını nəzərdə tuturdu».

«Mənim ixtiyarım özümdə olsaydı,

bu teatrı yazanı tapıb barmaqlarından öpərdim...»

Mənbələrin verdiyi bilgiyə görə, bütün çətinliklərə mətanətlə sinə gərən ədibin fikri-zikri neçə ildən bəri yazdığı, amma hələ heç bir teatra vermədiyi «Ölülər» pyesinin tamaşaya qoyulmasına nail olmaq idi:»Bu arzusuna o, 1916-cı ildə çatır. Aprelin 29-da «Ölülər»in Bakıda, H.Z.Tağıyev Teatrında ilk tamaşası çox uğurlu keçir. Tamaşaçılar müəllifin özünün «faciə» adlandırdığı «Ölülər»i xalqın dərdləri, zülmə, yekəbaşlığa nahaq dözümü barədə ittihamçı, kədərli bir əsər kimi qiymətləndirirlər. Qəzetlərdə N.Vəzirov, S.M.Qənizadə, N.Nərimanov, Ü.Hacıbəyov, H.Cavid, M.Ə.Rəsulzadə, S.Hüseyn və başqalarının tamaşa haqqında təəssüratları və məqalələri çap olunur. «Açıq söz» qəzeti yazırdı: «Cümə günü Tağıyev Teatrı bir ədəbiyyat bayramı keçirirdi. Molla Nəsrəddinin əsəri - «Ölülər» draması tamaşa edilirdi». Müəllimə Ş.Əfəndizadə lojada oturmuş bir azərbaycanlı qadının sözlərini misal gətirirdi: «Mənim ixtiyarım öz əlimdə olsaydı, bu teatrı yazanı tapıb onun barmaqlarından öpərdim». Bu bayram əhval-ruhiyyəsinin əksinə, tanınmış jurnalist O. Orucov İsgəndər surətinə etirazını bildirir, pyes barədə tərifləri «gülünc» sayırdı. «Bəsirət» qəzetinin redaktoru H.İ.Qasımovun ona cavabında deyilir: «Alqışçılar Mirzə Cəlil əfəndini bu pyeslə deyil, onun nəşr etməkdə olduğu «Molla Nəsrəddin» ilə tanıyırdılar. Yaşasın Molla Nəsrəddinimiz!».

«Ölülər»in Orta Asiyaya səfəri...

Tədqiqatçıların qeyd etdiyinə görə, pyesi Orta Asiyada tamaşaya qoymaq üçün Bakıdan Krasnovodska yola düşən Mirzə Cəlil və Qəmküsarı Aşqabad vağzalında azərbaycanlı ziyalılar qarşılayır: «Lakin şəhərin Mirzə Cəlili, onun əsərlərini, jurnalını; dostu Qəmküsarı görməyə gözü olmayan bəhayilərdən ibarət mühafizəkarları, əksinə, qonaqları Aşqabaddan çıxartdırırlar. Mirzə Cəlil və Qəmküsar Daşkəndə gedir, orada «Ölülər»i cəmisi bir dəfə göstərib qayıdırlar.

1914-cü il oktyabrın 18-də Mirzə böyük çətinliklə «Molla Nəsrəddin»in 25-ci sayını nəşr edəndən sonra jurnalı iki il yarım çap etmək mümkün və məsləhət olmur. «Mümkün olmur» ona görə ki, kağız, mətbəə çox bahalaşmış, digər xərclər artmışdı; ona görə «məsləhət olmur» ki, bütün Avropa və Rusiya kimi, Azərbaycan və Gürcüstanda da şərait hələ sabitləşməkdən uzaq idi; müxtəlif silk və siniflərdən olan şəxslər xalqı hərə bir yola çəkir, çox vaxt buna müvəffəq də olurdular».

Mirzə Cəlilin Duma

məclisində oturanlara xitabı...

Cəlil Məmmədquluzadə haqqında tədqiqat materiallarından məlum olur ki, Mirzə Cəlilin 1917-ci il fevralın 16-da yazdığı kimi, «hökumətlərin bir neçəsi özlərini bitərəf» saxlamışdılar. Tədqiqatçılar bildirir ki, bu şəraitdə ədib onu çoxdan düşündürən milli məsələ və ana dilinin taleyi ilə ciddi məşğul olur: «...bu zəhrimar dava başlanandan bir para zəif millətlər polyakların azad olmağını ünvan eləyib, istəyirlər baş qalxızsınlar ki, yəni biz də varıq; ...keçən ay Tiflisdə Şəhər Duması vəkilləri bir səslə qərar qoydular ki, hökumətin orta məktəblərində ana dilinin qeyri dərslər dərəcəsində oxunmağını tələb etsinlər». Duma məclisində müsəlmanlardan «tək bir nəfər şəxs var imiş ki, o da durub belə fərmayiş edib: - Ağalar, əgər biz duraq özgə elmləri də və özgə dilləri də oxuyaq və öz ana dilimizi oxuyaq, - bu, bir çətin işdir. Əgər biz ana dilimizə də qeyri millətlər kimi əhəmiyyət verək və öz aramızda ana dilimizdə danışaq, onda, deməli, gərək hər bir cəmiyyətimiz pozula; səbəb budur ki, nə qədər ki, milli cəmiyyətlərimiz var, üzvləri rusca danışırlar və çoxusu heç öz ana dilini bilmir». Ana dilini hər bir xalqın milli müstəqilliyi və milli mədəniyyəti üçün çox vacib sayan Mirzə bu fikrin tərəfdarlarını hörmətlə yad edib, Rusiyada, Gürcüstanda, İranda olan belə xadimlər haqqında yüksək ehtiramla yazırdı. Görkəmli Azərbaycan alimi Məhəmmədəli Tərbiyətin «Məşrutiyyət dövrü satirik mətbuatı» kitabında «Suri-İsrafil», «Həşəratul-ərz», «Bəhlul» və b. satirik mətbuat orqanlarına böyük qiymət verməsi də, şübhəsiz, Mirzə üçün çox əhəmiyyətli idi, M. Tərbiyət yazırdı: «Azərbaycan türkcəsi ilə nəşrə başlayan «Molla Nəsrəddin» jurnalı satirik və yumorist orqanların ən yaxşısı və faydalılarından biri idi. Şərq ölkələrində, doğrudan da, misli olmayan bu jurnal İran həyatına aid məsələlərdən də bəhs edirdi. İranın... «Suri-İsrafil»in «Çərənd-pərənd» sütunları başdan-başa «Molla Nəsrəddin»dən ilham alır, onun şivə, üslub və təsiri altında yazırdı» (Q.Məmmədli. Molla Nəsrəddin. (Salnamə). B., 1984, s. 235-236)». Mirzə Cəlilin qələmindən çıxan «Bayramlar», «Qorxmayanlar», «Rus məxrəci», «Millətlər», «Azadiyi-vicdan», «Qondarma bəylər» kimi felyeton və məqalələri, xüsusilə, çox məşhurlaşan «Azərbaycan» publisist əsəri də ədibin fəaliyyətinin leytmotivlərinə aiddir. «Bayramlar» «müqəddəs İvan»ın «qətlə» yetirildiyi, «müqəddəs Marqosun ad günü», «müqəddəs Silvestrin» dişinin laxladığı vaxtı, «Qriqorinin başına soyuq» dəyməsini və bir çox belə «tarixi hadisələrin» qeyd olunmasının ölkə üçün, xalq üçün, məişət üçün törətdikləri çətinlik haqqında idi. Ədib yazırdı: «Əgər bundan sonra da müsəlmanların üzünə hökumət idarələri müqəddəs Afanasi adı ilə «prazdnik» deyilib bağlanacaq - dəxi nə azadlıqbazlıqdır!».

Ardı var...

İradə SARIYEVA

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.

Bakı xəbər.- 2014.- 8 dekabr.- S.10.