Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin digər beynəlxalq münaqişələrdən fərqli və oxşar cəhətləri

XX əsrin elan olunmamış müharibələri və onun törətdiyi ağlasığmaz faciələr bəşər tarixində silinməz izlər qoydu. Bu qırğınların, qətliamların qurbanları isə əsasən qocalar, əlillər, xəstələr, qadınlar və körpə uşaqlar oldular. Əsrin müharibə faciəsi doğma yurdumuzdan, Azərbaycandan da yan keçmədi.

Mənfur ermənilərin yurdumuzda, o cümlədən Dağlıq Qarabağda törətmiş olduğu faciələr minlərlə insanın, günahsız körpənin ölümünə səbəb oldu.

Tarix kitablarımızın və ulu keçmişdən xəbər verən daş kitabələrin səhifələrinə yazılmış minlərlə acılı-şirinli xatirələrə nəzər saldıqda görürük ki, bu hadisələrin hər biri zaman-zaman ermənilər tərəfindən törədilib və ya bütün bunların başında erməni lobbisi dayanıb. Xalqımıza qarşı ermənilərin törətdiyi soyqırım siyasətinin dərin tarixi kökləri var. Erməni millətçilərinin xalqımıza qarşı apardığı soyqırım və təcavüz siyasəti iki yüz ildən artıq bir dövrü əhatə edir.

«Böyük Ermənistan» və «Dənizdən dənizə dövlət» yaratmaq xülyasından ruhlanan erməni qəsbkarları 1905-1907-ci illərdə azərbaycanlılara qarşı açıq şəkildə genişmiqyaslı qanlı aksiyalar həyata keçirməyə başladılar. Ermənilərin Bakıdan başlayan vəhşilikləri bütün Azərbaycanı və indiki Ermənistanın ərazisindəki Azərbaycan kəndlərini əhatə etdi. Quduzlaşmış ermənilər kəndlərə od vurub yandırır, dinc əhalini qılıncdan keçirir, güllələyir və onlara ağlasığmaz işgəncələr verirdilər. İrəvanda yaşayan yerli azərbaycanlılar öz dədə-baba torpaqlarından çıxmaq məcburiyyətində qaldılar.

1988-ci ilin yanvar ayından başlayaraq isə SSRİ-nin Ali rəhbərliyinin dəstəyinə arxalanan ermənilər Ermənistan SSR də yaşayan azərbaycanlılara ağır və dözülməz işgəncələr verərək tarixi torpaqlarından deportasiya etdilər. Dördüncü dəfə idi ki, onlar öz ata-baba torpaqlarından didərgin düşürdülər. Həmin vaxt Ermənistandan 200 mindən artıq azərbaycanlı qovulub çıxarıldı.

1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə baş verdi bu dəhşətli hadisə. XX əsrin sonlarında baş vermiş bu faciə Azərbaycan xalqına deyil, eləcə də bütün bəşəriyyətə, insanlığa qarşı yönəlmiş ən ağır cinayətlərdən biri idi.

Xocalı soyqırımı əsrin Xatın, Xirosima, Naqasaki və Sonqmi kimi dəhşətli faciələri ilə bir sırada dayanır.

O gecə Xocalıda 613 nəfər dinc sakin qətlə yetirilib, 487 nəfər yaralanıb, 1275 nəfər isə əsir düşüb. Onların bir çoxu əsirlikdən qayıtmayıb və sonrakı taleləri barədə hər hansı məlumat yoxdur.

Bunun ardınca ermənilər Dağlıq Qarabağda öz havadarlarının köməyi ilə genişmiqyaslı hücuma başladılar.

Bu ixtilafın nəticəsində 30 minə yaxın azərbaycanlı ermənilər tərəfindən qətlə yetirildi. Bir milyona yaxın insan qaçqın və məcburi köçkünə çevrildi.

Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ ərazisi və ətrafda yerləşən 7 inzibati rayonu Ermənistan Silahlı qüvvələrinin işğalına məruz qaldı. 1992-ci il mayın 8-də Şuşa rayonu, həmin ayın 18-də Laçın rayonu, 1993-cü il aprelin 2-də Kəlbəcər rayonu, iyul ayının 23-də Ağdam rayonu, avqustun 23-26 Füzuli və Cəbrayıl rayonları, həmin ayın 31-də Qubadlı rayonu, oktyabrın 28-i noyabr ayının 1-i aralığında Horadiz qəsəbəsi və Zəngilan rayonu tamamilə işğal edildi. Ümumilikdə Dağlıq Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycana 400 milyard dollardan çox ziyan vurulub.

Təəssüf ki, tarixi əhəmiyyət daşıyan abidələrimiz ermənilərin vəhşi vandalizminə məruz qalıb, məhv edilib, yandırılıb. Hər bir xalq öz tarixinin qədimliyi ilə tanınır. Lakin işğalçı ermənilər Azərbaycana dair tarixi hər vasitə ilə saxtalaşdırmağa, yaddaşlardan silməyə çalışıb. Zəbt edilmiş torpaqlarımızın hər qarışının külə döndərilməsi, viran edilməsi erməni vandalizminin daha bir sübutudur.

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə dair vasitəçilik prosesi 1992-ci ilin fevral ayında Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müqaviləsi (ATƏM) çərçivəsində başladı. ATƏM-in Xarici İşlər Nazirləri Şurasının Helsinkidə keçirilən 24 mart 1992-ci il tarixli əlavə iclasında Minskdə ATƏM-in himayəsi altında mümkün qədər tez bir zaman ərzində böhranın ATƏM-in prinsip, öhdəlik və müddəaları əsasında sülh yolu ilə həlli istiqamətində danışıqlar üçün forumu təmin edəcək Dağlıq Qarabağa dair konfransın çağırılması qərara alındı.

Ümumiyyətlə, münaqişənin həlli üçün hüquqi və siyasi addımlar beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələri, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) və digər beynəlxalq təşkilatların müvafiq sənəd və qərarlarına əsaslanır.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1993-cü ildə Azərbaycan ərazilərinin işğalına cavab olaraq qəbul olunmuş qətnamələri Azərbaycan Respublikası və regiondakı digər dövlətlərin suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə və beynəlxalq sərhədlərinin toxunulmazlığına hörmət olunmasını bir daha təsdiqlədi. BMT Təhlükəsizlik Şurası düşmənçilik aktlarının dərhal dayandırılmasını, işğalçı qoşunların Azərbaycan Respublikasının bütün işğal edilmiş ərazilərindən dərhal, tam və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb etdi, qaçqın və köçkünlərin geri dönmələrini təmin etməklə, regionda iqtisadi, nəqliyyat və enerji əlaqələrinin bərpasına çağırdı. BMT Təhlükəsizlik Şurası ATƏT-in Minsk Qrupunun münaqişənin sülh yolu ilə həllinə yönəlmiş səylərini bəyənərək, ATƏT-in Minsk prosesi çərçivəsində münaqişənin həlli yollarının axtarılmasına çağırdı. Bu qətnamələrin heç biri Ermənistan tərəfindən yerinə yetirilməyib.

Hazırda dünyada oxşar münaqişə ocaqları da mövcuddur. Həmin münaqişələrin Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə hansı oxşar və fəqli cəhətləri varğ

Bu gün Azərbaycan mətbuatında «Krım Qarabağ üçün presedent ola biləcəkmi» sualı daha çox verilir. Amma bu sual qətiyyən aktual deyil. Ona görə yox ki, onlar arasında nə zahiri, nə də mahiyyətcə eynilik var, əksinə, bu problemlər arasında daha çox oxşarlıq var, nəinki fərqlilik. Artıq əks proses baş verib.

Yəni «Qarabağ Krım üçün presedent olub». Krımda baş verən bütün hadisələri xronoloji olaraq Qarabağ hadisələri ilə müqayisə etsək, onlar arasındakı oxşarlığı aydın görmək olar. 1992-ci il Azərbaycan hakimiyyəti və 2014-cü ilin Ukrayna hakimiyyəti mahiyyətcə bir-birinə çox yaxındır. Hər ikisi çevriliş yolu ilə hakimiyyətə gəldi və hər ikisi Qərbyönlü siyasət aparacaqlarını əvvəlcədən elan edərək, Rusiya ilə əlaqələrin zəifləyəcəyi anonsunu verdi. Hər ikisi NATO-ya ümid edərək, Rusiya ilə münasibətləri kəskinləşdirdi. Nəticədə Krım da Dağlıq Qarabağ kimi öz «müstəqilliyini» elan etdi və Ukrayna qanunları artıq Krımda işləmir. Krım bankları artıq Ukrayna Mərkəzi Bankı ilə əlaqəsini üzdü.

Çox qısa və aydın dillə desək, Kosovonu Qərbin, Krımı isə Rusiyanın müdafiə etməsinə baxmayaraq, hər ikisi separatizmin qurbanıdır. Dağlıq Qarabağda, Cənubi Osetiyada və Abxaziyada, həmçinin Dnestryanı bölgədə də Qərblə Rusiya arasındakı ziddiyyətlərdə Rusiya separatizm ocaqlarını əlində vasitə kimi saxlayır.

Eyni sual Kosovo hadisələrində də gündəmdə idi. Amma bir qədər fərqlə. Fərq də ondan ibarət idi ki, Kosovo Qərb tərəfindən Serbiyadan qoparılmışdı və tez bir zamanda müstəqilliyi tanınmışdı. Odur ki, cəmiyyətdə bir qorxu hissi var idi ki, «Kosovo Qərb tərəfindən tanındığı kimi, Qarabağ da Rusiya tərəfindən tanına bilər». 2008-ci ildə Gürcüstan-Rusiya müharibəsində Cənubi Osetiyanın Rusiya qoşunları tərəfindən zəbt edilməsi də eyni məntiqi ortaya qoymuşdu.

Deməli, çox cüzi fərqlərlə Dağlıq Qarabağ, Cənubi Osetiya və Abxaziya, həmçinin Kosovo və Krım problemləri bir-biri ilə sıx bağlıdır. Bu siyahıya Moldova Respublikasının qarşılaşdığı «Dnestryanı problemi»ni də əlavə etmək vacibdir. Çünki regionda baş verən hadisələr yaxın zamanlarda bu problemin də yenidən gündəmə gələcəyindən xəbər verir.

Ancaq maraqlıdır ki, Rusiyanın rəsmi dairələri və müstəqil politoloqları bu problemlər arasında heç bir oxşarlığın olmadığını vurğulayır. Məqsəd nədirğ

Bu barədə söhbət etdiyimiz politoloq Zərdüşt Əlizadə hesab edir ki, problemlərin mahiyyəti doğrudan da eynidir: «Rusiya kəşfiyyat orqanları, siyasi mərkəzləri müəyyən bir fənd edir. Əvvəlcə bunu Azərbaycanda Dağlıq Qarabağın timsalında, daha sonra Osetiyada, Abxaziyada, Dnestryanıda tətbiq edib.

Bu fənd vasitəsilə ölkələri özündən asılı vəziyyətə salıblar. Separatçıları, qanunsuz müstəqillik elan edənləri dəstəkləyiblər. İndi isə bunu Ukraynada tətbiq edirlər ki, o da Rusiyadan asılı vəziyyətə düşsün.

O zamanlar Dağlıq Qarabağ münaqişəsi gündəmə gələndə Azərbaycan hakimiyyətinin müstəqilliyindən danışmaq mümkün deyildi. Eyni sözü Gürcüstan, Moldova, Ermənistan haqqında da demək olar. Rusiya çaşdırıcı mövqe tutur. Separatizm ocaqlarının spesifikasını fərqləndirməyə çalışır. Çünki hamısını özü yaradıb və istədiyi formada idarə edir. Həqiqəti danmaqla Rusiya problemlərdəki marağını ört-basdır edir. Krım, Dnestryanı və Dağlıq Qarabağ problemi mahiyyət etibarilə eynidir».

Söhbət etdiyimiz digər politoloq Qabil Hüseynli isə hesab edir ki, bu münaqişələr Rusiyanın region üzrə Cənubi Osetiya və Abxaziya, Dağlıq Qarabağda apardığı siyasətin davamı sayıla bilər: «Ukrayna-Krım hadisələrinin Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində yarana biləcək situasiyalarla əlaqələndirilməsi doğru deyil. Tarixi reallıqlar Krımda və regionun digər ölkələrindəki vəziyyətin Azərbaycanla müqayisəsini aparmağa imkan vermir».

Qabil Hüseynli Krım əhalisinin 60 faizinin ruslardan təşkil olunduğunu və burada məqsədyönlü şəkildə ruslaşdırma siyasətinin aparldığını önə çəkdi. O bildirdi ki, Krım əhalisi zaman-zaman öz tarixi torpaqlarından uzaqlaşdırılaraq keçmiş sovet ərazisinin müxtəlif ərazilərinə göndərilib:

«Krım Dağlıq Qarabağ, Şimali Osetiya və Abxaziya kimi Rusiyanın regionda öz geosiyasi maraqlarını qoruması üçün vasitədir. Abxaziyaya qaldıqda isə, bu ölkə Gürcüstanın daxilinə müstəqil dövlət kimi daxil olub. Şimali Osetiya da alınaraq Gürcüstana birləşdirilib. Bütün dövlətlərin sərhədlərinin qorunması birmənalı şəkildə vacib də labüddür. Dağlıq Qarabağ hər zaman Azərbycanın torpağı olub. Bu bölgənin adından başlamış mədəniyyətinə, tarixi ənənələrinə qədər bütövlükdə hər şey Azərbaycan türkləri ilə bağlıdır.

Saakaşvilinin dövründə Rusiya Abxaziya və Osetiyanın müstəqilliyini tanıyıb. Dağlıq Qarabağda yaranmış separatizm isə Azərbaycan ərazisinin işğalı nəticəsində baş verib. Təkcə Dağlıq Qarabağ bölgəsi deyil, Azərbaycanın 7 rayonu da Ermənistan tərəfindən işğal olunub. Bunlar tamamilə fərqli faktlardır. Digər tərəfdən, Krım ərazisində yaşayan ruslar sovet dövründə ora köçürülsələr də, həmin respublikanın vətəndaşlarıdır. Əhalinin qovulması faktı baş verməyib. Amma Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlı əhali məcburən öz yerlərindən çıxarılıb və hazırda orada bir nəfər də olsun azərbaycanlı yaşamır. Bu baxımdan Krımla bağlı hadisələrin Azərbaycanla əlaqələndirilməsini düzgün saymıram».

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçündür.

Məhəmmədəli QƏRİBLİ

Bakı xəbər.-2014.- 7 iyul.- S.7.