Beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizədə Azərbaycanın rolu

Məlumdur ki, XXI əsrin əvvəllərində beynəlxalq təhlükəsizlik üçün yeni təhdidlər yarandı. Bununla əlaqədar hərbi cəhətdən qüdrətli dövlətlər arasında rəqabətdən doğan köhnə təhlükələr arxa planda qaldı. Artıq nüvə qarşıdurması və digər super silahların istifadəsi ilə aparılacaq müharibə təhlükələri "köhnə" hesab edilir. "Yeni" təhlükələrə beynəlxalq terrorizm, kütləvi qırğın silahlarının yayılması, daxili hərbi münaqişələr və beynəlxalq hərbi müdaxilələr, ekoloji tarazlığın pozulması və s. problemlər daxildir.

Bu isə müasir dövrdə istər milli səviyyədə, istərsə də beynəlxalq müstəvidə təhlükəsizliyin təmin edilməsinin bir istiqamətliliyini yox, ən müxtəlif sahələri əhatə edən beynəlxalq kompleks fəaliyyəti vacib edir. Bu tendensiya beynəlxalq aləmə uğurla inteqrasiya edən Azərbaycan dövlətinin milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsini də ehtiva edir.

Beynəlxalq terrorizm: yaranma səbəbləri və tipologiyası Beynəlxalq terrorizmin yaranmasının səbəb və şəraitinin araşdırılması yalnız kriminoloji metoda əsaslanmamalıdır. Burada, həmçinin, sosial-siyasi proseslərin idarə olunmasının metod və vasitələri araşdırılmalıdır. Milli, regional və qlobal səviyyədə beynəlxalq terrorizmin yaranmasını şərtləndirən iqtisadi, sosial, siyasi və ideoloji hallar öyrənilməlidir. Çox təəssüf ki, bu günə qədər beynəlxalq sənədlərdə "beynəlxalq terrorçuluq" anlayışı mükəmməl bir qaydada öz əksini tapmayıb. Burada qarşıya çıxan ən böyük nüanslardan biri beynəlxalq miqyaslı hər hansı terrorun səbəbkarı olan şəxs və ya qrupların bir dövlətdə qəhrəman, digər dövlətdə isə terrorçu kimi qələmə verilməsinin mümkünlüyüdür. Bunu dövlətlərin 1936-1981-ci illər arasında sözügedən anlayışa 109 fərqli izah verməsi sübut edir. Lakin Avropa İttifaqı Şurasının 2002-ci il tarixli Çərçivə qərarının 1-ci maddəsi və "Terrorçuluğun qarşısının alınması" haqqında Avropa Şurası Konvensiyasının preambulasının müddəaları əsasında beynəlxalq terrorçuluq anlayışı aşağıdakı kimi verilə bilər: "Beynəlxalq terrorçuluq - siyasi, iqtisadi, sosial, dini, mənəvi, mədəni və s. sahələrdə maraqlarını təmin etmək məqsədilə hər hansı bir şəxs, qrup və yaxud müvafiq orqanların əməkdaşları vasitəsilə dövlət tərəfindən ictimai təhlükəsizliyin pozulması, əhalinin vahimədə saxlanması, dövlət hakimiyyət orqanlarının və beynəlxalq təşkilatların hərəkət və ya hərəkətsizlik göstərməyə məcbur edilməsi yolu ilə hər hansı bir ölkə və ya beynəlxalq təşkilatın fundamental siyasi, konstitusiya, iqtisadi və sosial məhvinə yönəlmiş hərəkətlərin bir neçə dövlətin ərazisində və ya bir neçə dövlətin maraqlarına zərər vura biləcək şəkildə törədilməsi, habelə bu cür hərəkətlərin törədiləcəyi ilə başa çatan hədələmədir".

Keçən əsrin 80-ci illərində ABŞ, İtaliya, İsrail və Fransa hesab edirdi ki, beynəlxalq terrorizmin yaranmasına səbəb sosialist ölkələri tərəfindən yaradılan şəraitdir. Lakin bu düşərgənin iflasından sonra beynəlxalq terrorizm səngimədi, əksinə, daha da təhlükəli miqyas aldı. 1986-cı ildə çap edilən "Diplomatik lüğət"in müəllifləri isə terrorizmin səbəbləri kimi müstəmləkəçiliyi, irqçiliyi, aparteid və soyqırım siyasətini, dövlətlərin siyasi müstəqilliyi və milli suverenliyinin, ərazi bütövlüyünün pozulmasını göstəriblər.

Terrorizmin ən geniş yayılmış forması millətçilik və dini terrorizmdir. Tipologiyasına görə, cinayət terrorizmi daha geniş yayılıb. Terrorizm növlərinin bölgüsündə isə dövlət, beynəlxalq və daxili terrorizm mərkəzi yer tutur. Dövlət terrorizminin spesifik xüsusiyyətlərindən biri hökumətlərin daxili və xarici məqsədlər üçün ekstremist təşkilatlardan istifadəsidir. Bu terrorizmin əsas subyektləri terror qrup və təşkilatlarıdır.

Müasir dövrdə terrorizmin təhlükəli xarakteri artan xətlə getdiyi üçün bu problem ayrı-ayrı dövlətlərin gücü ilə yox, beynəlxalq əməkdaşlıq nəticəsində həll edilə bilər. Hazırda terrorçuların səyləri yalnız stabilliyin pozulmasına və ya hansısa qısamüddətli planların həyata keçirilməsinə deyil, mahiyyətcə daha ciddi və genişmiqyaslı siyasi məqsədlərə - siyasi hakimiyyətin ələ keçirilməsinə və yenidən bölüşdürülməsinə, suveren dövlətin ərazisinin zəbt olunmasına, yerli əhalinin oradan zorən çıxarılmasına, dini, irqi, etnik, sosial-siyasi konfrantasiyanın gücləndirilməsinə və s. yönəlib.

Müasir terrorçu təşkilatlar həm də elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən yararlanaraq öz məkrli niyyətlərini daha təminatlı şəkildə həyata keçirirlər. Onlar müasir kompyuter və İKT nailiyyətlərindən istifadə etməklə geniş, mütəşəkkil, mobil terror şəbəkələrini yaradırlar. Azərbaycanın beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizədə rolu Terrorizmlə mübarizədə BMT ilə yanaşı, digər beynəlxalq və regional təşkilatlar-İnterpol, ATƏT, NATO, MDB, Ərəb Dövlətləri Liqası və s. qurumlar da iştirak edir. Dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərindən 7+1-in-ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, İtaliya, Yaponiya və Rusiyanın terrorizmə qarşı birgə mübarizəsi isə olayın ümumbəşəri əhəmiyyətinin göstəricisidir. AR terrorizmlə mübarizədə beynəlxalq birliyin səylərini həmişə müdafiə etməklə siyasi, iqtisadi, dini və digər motivlərdən asılı olmayaraq, terrorizmin bütün forma və təzahürlərinə qarşı barışmaz mövqe tutub. 2001-ci ilin 11 sentyabr hadisələrindən sonrakı mərhələdə bir çox dövlətlər gözləmə mövqeyi tutduğu halda, mərhum Prezident Heydər Əliyev bu olaya dərhal reaksiya verərək, həmin terror aktlarını bütövlükdə bəşəriyyətə, insanlığa qarşı ən dəhşətli cinayət kimi pislədi, Azərbaycanın terrorla mübarizədə hər zaman fəal mövqe tutacağını bəyan etdi. Azərbaycan terrorizmə qarşı əməli mübarizəni dəstəkləmək üçün öz hava məkanını və hava limanlarını açıq elan edib. Ölkəmiz həmçinin qlobal və regional səviyyədə terrorçuluğa qarşı mübarizə məqsədilə qəbul edilən bütün konvensiyalara qoşulub. Vurğulamaq lazımdır ki, bu cür fəaliyyət strategiyasının banisi Heydər Əliyevdir və məhz o, Azərbaycanı beynəlxalq antiterror koalisiyasının fəal iştirakçılarından birinə çevirib. Ölkəmizin İraq, Əfqanıstan və Kosovada sülhməramlı missiyası bunun bariz nümunəsidir. O da qeyd edilməlidir ki, Heydər Əliyev 11 sentyabr hadisələrindən xeyli əvvəl terrorizmin beynəlxalq bəlaya çevriləcəyini uzaqgörənliklə hiss etdi və məlum olaydan 2 il qabaq-1999-cu ildə "Terrorizmlə mübarizə haqqında" Qanunu imzaladı.

Təcavüzkar Ermənistan dövlətinin xüsusi xidmət orqanları tərəfindən Bakı metropolitenində törədilən 2 partlayış (1994-cü il, mart, iyul ayları), Neft Akademiyasındakı terror və digər təxribatlarla üzləşən ölkəmiz terrorizmə qarşı 8 beynəlxalq müqavilənin iştirakçısıdır. Azərbaycan tərəfdaş çıxdığı bütün müqavilələrə əsasən bu istiqamətdə xarici dövlət və beynəlxalq təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Belə ki, mühüm beynəlxalq və regional konvensiyalara qoşulan ölkəmiz 13 ikitərəfli saziş, 15 protokol və 2 memoranduma imza atıb, BMT-nin antiterrorizmə dair 13 konvensiyasını ratifikasiya edib. Son 4 ildə AR-nin BMT çərçivəsində görülən işlərə verdiyi töhfələr sırasında onun qlobal səviyyədə terrorizmə qarşı aparılan mübarizədə fəal iştirakı xüsusilə qeyd edilməlidir. Respublikamız BMT TŞ-nin Terrorizmə qarşı Komitəsi ilə yaxından əməkdaşlıq edərək, həmin ali quruma Azərbaycanda terrorizmə qarşı mübarizədə görülən əməli tədbirlər haqqında müvafiq hesabatlar təqdim edib. Azərbaycanın hazırda NATO-nun tərkibində 90 nəfərlik heyəti Əfqanıstanda xidmət edir. Ölkəmiz NATO ilə terror təhlükəsi ilə bağlı kəşfiyyat mübadiləsi aparır, siyasi müzakirələrdə iştirak edir, milli qabiliyyətlərin inkişaf etdirilməsi sahəsində əməkdaşlığı həyata keçirir. NATO ilə AR Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi arasında qarşılıqlı əməkdaşlığın yeni mərhələsi NATO-nun Xüsusi Komitəsinin işçi qrupunun terrorçuluqla mübarizəsinə həsr olunub və ilk dəfə Bakıda 2004-cü ildə keçirilən iclası ilə başlayıb. Birgə antiterror fəaliyyətilə bağlı MTN-nin Heydər Əliyev adına Akademiyasının nəzdində Beynəlxalq Antiterror Təlim Mərkəzinin yaradılması Azərbaycanın bu sahədə NATO ilə əməkdaşlığının davamlılığını sübut edir. Ölkəmiz Aİ, ATƏT, AŞ, MDB, GUAM, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və digər beynəlxalq qurumlarla da yaxından əməkdaşlıq edir. Respublikamız indiyədək Avropa İttifaqının terrorizmə qarşı mübarizəni nəzərdə tutan 9 konvensiyasını ratifakasiya edib. AR həmçinin Avropa Şurası ilə Terrorçuluq üzrə Ekspert Komitəsi çərçivəsində birgə fəaliyyət göstərir. MDB Antiterror Mərkəzinin "MDB iştirakçı dövlətlərin ərazisində fəaliyyəti qadağan olunacağı mümkün terrorçu və ekstremist təşkilatların vahid siyahısı"nın hazırlanmasında ölkəmiz xüsusilə fərqlənib. Belə ki, bir sıra terror və ekstremist təşkilatların adları məhz Azərbaycanın təklifi əsasında bu siyahıya daxil edilib. Regionda Türkiyə və Gürcüstanla, hər sahədə olduğu kimi, terrorizmə qarşı mübarizə sahəsində də ciddi əməkdaşlıq münasibətləri qurulub. Belə ki, 2002-ci ildə Türkiyənin Trabzon şəhərində Azərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan arasında "Terrorçuluq, mütəşəkkil cinayətkarlıq və digər mühüm cinayətlərlə mübarizə üzrə müqavilə" imzalanıb. Məlumdur ki, beynəlxalq hüququn öz müqəddəratını müəyyən etmək prinsipindən sui-istifadə yolu ilə milli, etnik, dini və s. pərdələr arxasında dövlətlərin beynəlxalq hüquqla təsbit edilmiş ərazilərini parçalamağa yönələn istənilən fəaliyyət növü də beynəlxalq terrorçuluqdur. Buna misal olaraq təcavüzkar Ermənistan tərəfindən Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin işğalını göstərmək olar. Bu işğal Ermənistan dövləti tərəfindən edildiyi üçün o, dövlət səviyyəsində edilən terrordur. Və şübhəsiz ki, nəzarətdən çıxan bu ərazi beynəlxalq aləm üçün də təhlükəlidir. Çünki belə ərazilərdə terrorçu düşərgələrinin yerləşdirilməsi, axtarışda olan terrorçulara sığınacaq verilməsi, yeni üzvlərə təlimlərin keçirilməsi, terror aktlarının planlaşdırılması və törədilməsi üçün əlverişli zəmin və şərait yaradılır. Belə nəzarətsiz ərazilər dünyanın müxtəlif regionlarına "terror ixracı"nı təmin etməklə yanaşı, həm də narkotiklərin daşınması, insan və silah alveri üçün əlverişli məkandır. Bunu nəzərə alaraq, BMT çərçivəsində "Nəzarətdən kənar ərazilərdən transmilli mütəşəkkil cinayətkarlıq və beynəlxalq terrorçuluq məqsədilə istifadə edilməsinə qarşı mübarizə üzrə əməkdaşlıq haqqında" qətnamənin hazırlanması çox vacib və aktualdır.

Göründüyü kimi, dünya birliyinə uğurla inteqrasiya edən AR beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizədə də mühüm işlər görür. Lakin təəssüflə qeyd edilməlidir ki, ölkəmizin Ermənistan tərəfindən dövlət səviyyəsində terrora məruz qalmasına beynəlxalq aləm hələ də əməli işlə cavab verməyib. Azərbaycan xalqı isə, Prezident İlham Əliyevin bəyan etdiyi kimi, "Ermənistana Azərbaycan torpaqları hesabına 2-ci erməni dövləti yaratmağa heç vaxt imkan verməyəcək".

Vaqif CƏLİLOĞLU

Bakı xəbər.-2014.-6 mart.-S.10.