İstedadlı uşaqlar üçün xüsusi inkişaf proqramlarının hazırlanması

İstedad sonradan qazanılmır, insanın özü ilə doğulur. Elə uşaqlar olur ki, zamanında bu istedadı inkişaf etdirə bilmir, istedad onun daxilində, ürəyinin bir küncündə dəfn olunur. O bilir ki, içində doğulan, lakin ayaq tutub yerimək səadətini yaşamayan bir aləm yatır. Əlbəttə, bu, insana hər zaman ağrı verir. Bəzi hallarda valideynlərin, müəllimlərin onlara qayğı göstərməməsi səbəbindən istedad cilalanıb üzə çıxa bilmir.

Ancaq bununla bərabər kifayət qədər istedadı tamamlanan, ifadə olunan uşaqlar da var və bu uşaqların aləmi bizləri özünə cəlb edir. Azərbaycan tarixən istedadlar diyarıdır. İstedadlı uşaqlar həm ailələr, cəmiyyət, həm təhsil müəssisələri, həm də dövlətimiz tərəfindən lazımi səviyyədə qayğı ilə əhatə olunur.

Məlumdur ki, xüsusi istedadı olan uşaqların öz bacarıqlarını inkişaf etdirməsi üçün təhsil müəssisələri, yaradıcılıq mərkəzləri fəaliyyət göstərir.

Azərbaycanda uşaqların istedad və bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi istiqamətində görülən işlər çoxdur, günü-gündən də bu işlərin miqyası artır. Fakt budur ki, bugün Azərbaycanda insan kapitalının inkişafı, uşaqların müasir bilik və bacarıqlara yiyələnməsinin reallaşdırılması prioritet istiqamətlər sırasında mühüm yer tutur. Ona görə ki, insan kapitalının inkişafı ölkə iqtisadiyyatının qlobal sistemə uğurlu inteqrasiyası prosesində ən mühüm şərtlərdən biri kimi təhsil sisteminin başlıca vəzifəsini təşkil edir.

Son illər Azərbaycanda təhsil sistemi yeni mərhələsini yaşayır, inkişaf, tərəqqi təhsilimizin əsas istiqamətinə çevrilib. Təhsil sistemində böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri istedadlı uşaqlara qayğı və diqqətin daha da artırılmasıdır. Ekspertlərin fikrincə, bu məsələ ilə bağlı xüsusi inkişaf proqramlarının hazırlanması diqqət mərkəzində saxlanır və müvafiq tədbirlər həyata keçirilməkdədir.

Bir neçə il əvvəlki tarixə baxsaq görərik ki, bu məsələ ilə bağlı Azərbaycan dövlətinin həmişə aydın münasibəti olub. Bəllidir ki, mərhum Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev bu məsələyə xüsusi önəm verib. Onun fikirlərinə istinad edək: "

"...Təhsil prosesində əldə olunan bilik və bacarıqlar, həmçinin etik-əxlaqi norma və dəyərlər hər bir şagirdin cəmiyyətin layiqli üzvü olması üçün lazımi şərait yaradır, onu biliyi və etik davranışı sayəsində örnək ola biləcək həmkara, nümunəvi ailə üzvünə və vətəndaşa çevirir".

Heydər Əliyev istedadlı uşaqlara qayğısını özünün imzaladığı sənədlərlə ifadə edib. Onun 1999-cu il iyulun 29-da imzaladığı Fərmanla təsdiq olunan "Azərbaycan Respublikasında Dövlət gənclər siyasətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı tədbirlər planı"nda Təhsil, Gənclər, İdman və Turizm nazirliklərinə istedadlı uşaqların üzə çıxarılması üçün fərdi tədris proqramlarının hazırlanması mühüm vəzifə kimi qarşıya qoyulub.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin də istedadlı uşaqlara qayğısı yüksək səviyyədədir. Bilirik ki, ölkə başçısı "Xüsusi istedada malik olan uşaqların (gənclərin) yaradıcılıq potensialının inkişafı üzrə Dövlət Proqramının (2006 -2010-cu illər)" təsdiq edilməsi haqqında Sərəncam imzalayıb. Burada istedadlı uşaq və gənclərin aşkara çıxarılması, onların potensial imkanlarının inkişaf etdirilməsi və səmərəli təhsil almaları üçün lazımi şəraitin yaradılması məqsədi qeyd edilib. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2006-ci il 17 aprel tarixli Sərəncamı təsdiq edilən "Xüsusi istedada malik olan uşaqların (gənclərin )

yaradıcılıq potensialının inkişafı üzrə Dövlət Proqramı"nda qeyd edilir ki, istedadlı uşaq və gənclərin aşkara çıxarılması, onların potensial imkanlarının inkişaf etdirilməsi ötən əsrin 70-ci illərindən etibarən diqqət mərkəzində olub, bu vacib iş sahəsinin mühüm prioritetlərdən biri kimi irəli sürülərək reallaşdırılması istiqamətində ciddi addımlar atılıb: "Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra, xüsusən 1993-cü il iyunun 15-də görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin respublikamızda siyasi rəhbərliyə qayıdışı ilə milli-mənəvi dəyərlərin dirçəlişinə, iqtisadiyyatın, sosial sahələrin inkişafına güclü stimul verilmiş, bunlarla bərabər, ölkənin təhsil sisteminin yenidən qurulmasına, qabaqcıl dövlətlərin təhsil sistemlərinə inteqrasiya olunmasına geniş imkanlar açılmış, istedadlı uşaq və gənclərə diqqət və qayğının artırılması ölkə Konstitusiyasında təsbit edilərək, təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir. Son illər Azərbaycanda istedadlı uşaq və gənclərin səmərəli təhsil almasını təmin etmək məqsədilə yeni tipli tədris müəssisələrinin şəbəkəsi xeyli genişləndirilmiş, lisey və gimnaziyalarda təhsilin məzmununun müasir tələblərə uyğunlaşdırılması məqsədilə yeni tədris plan və proqramları hazırlanaraq tətbiq edilməyə başlanmış, pedaqoji kadr heyətinin tərkibi ilbəil yaxşılaşdırılmışdır".

Ekspertlərin dediyinə görə, bütün bunlarla yanaşı, respublikada xüsusi istedad və qabiliyyətə malik uşaq və gənclərlə işin təşkili sahəsində bir sıra həlli vacib problemlər hələ də qalmaqdadır.

Təhsil mütəxəssisləri bu problemi belə təsnifatlandırır:

- istedadlı uşaq və gənclərin inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirən sosial-psixoloji tədqiqatların aşağı səviyyədə aparılması;

- istedadlı uşaq və gənclərin aşkara çıxarılması üzrə və belə uşaqlarla iş sahəsində elmi-pedaqoji və psixoloji cəhətdən əsaslandırılmış ardıcıl sistemin, səmərəli fəaliyyət mexanizminin yaradılmaması;

- ümumtəhsil məktəblərində məktəb psixoloqu kadrlarına ehtiyac səbəbindən psixoloji xidmətin zəif həyata keçirilməsi;

- pedaqoji ali və orta ixtisas məktəblərində müəllimlik peşəsinə hazırlanan tələbələrə istedadlı uşaqlarla iş sahəsində nəzəri biliklərin, xüsusi metodikaların aşılanmaması.

"Xüsusi istedada malik olan uşaqların (gənclərin) yaradıcılıq potensialının inkişafı üzrə Dövlət Proqramının (2006 -2010-cu illər)" əsas məqsədi respublikanın ümumtəhsil müəssisələrində mövcud olan istedad potensialını vaxtında müəyyənləşdirib, onun inkişafını təmin etmək üçün xüsusi tədbirlər həyata keçirməkdən, ölkə ictimaiyyətinin diqqətini bu vacib məsələnin həllində yaxından iştiraka yönəltməkdən, istedadlı uşaq və gənclərin inkişafına dövlət qayğısını gücləndirməkdən ibarətdir.

İstedadlı uşaqların xüsusi təhsil müəssisələrində, lisey, gimnaziyalarda təhsil alması, istedadlı uşaq və gənclərin iştirakı ilə keçirilən olimpiada hərəkatı genişlənəcək, xüsusi istedada və qabiliyyətə malik uşaqlar, o cümlədən olimpiada qalibləri üçün imtiyazların müəyyənləşdirilməsi, habelə onların müəllimlərinin əməyinin stimullaşdırılması sahəsində əlavə tədbirlər həyata keçirilməsi, pedaqoji ali və orta ixtisas məktəblərində tələbələrin istedadlı uşaq və gənclərlə iş metodikasına yiyələnməsinin təmin ediləcəyi qeyd edilir.

Azərbaycan Prezidentinin 2013-cü il 24 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiqlənən "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası"nda isə bildirilir ki, təməl bacarıqlar uşaqlıq dövrünün ilk illərindən əldə edildiyinə görə uşaqların zehninin erkən yaş dövründən inkişafı diqqət mərkəzində saxlanmalıdır.

Yuxarıda qeyd edilənlər istedadlı uşaqlar üçün xüsusi inkişaf proqramlarının hazırlanması zərurətini qarşıya mühüm vəzifə kimi qoyur. Mütəxəssislər bildirirlər ki, sözügedən inkişaf proqramlarında təhsilin məzmunu məsələsi diqqət mərkəzində saxlanmalıdır. Bu məqam "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası"nda da öz aydın ifadəsini tapıb. Həmin sənəddə göstərilir ki, beynəlxalq təcrübədə təhsilin məzmunu ilə bağlı başlıca meyllərdən biri təhsil kurikulumlarının ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf tələbləri və prioritetləri ilə sıx əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Kurikulumlar iqtisadi inkişaf məqsədlərinə xidmət edən bilik və bacarıqları, səriştəni aşılayan məzmuna malik olmalıdır. Çünki inkişaf etmiş ölkələrdə biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın yaradılması sosial-iqtisadi siyasətin prioriteti olduğundan, kurikulumlarda innovasiyaların əhəmiyyəti, təhsilalanların müxtəlif sosial fəaliyyətə təşviq olunması və onların tədris bacarıqlarının yüksəldilməsi xüsusi vurğulanır.

Ekspertlər tövsiyə edir ki, istedadlı uşaqlar üçün xüsusi inkişaf proqramları hazırlanarkən bir neçə digər cəhətə də xüsusi önəm verilməlidir. Onlardan birincisi, istedadlı uşaqların orta təhsil çərçivəsində bütün fənlərə dair bilikləri mənimsəmək zəruriliyi nəzərə alınmalıdır. Mütəxəssislər digər tərəfdən deyir ki, onların istedadlı olduqları sahə və konkret təhsil məqsədlərilə bağlı bu biliklərin həcmi, məzmunu və s. fərqli ola bilər. Burada bir məqam da diqqət çəkməlidir. Bu, təhsilin əsas məqsədlərindən biri kimi istedadlı uşaqların bütün qabiliyyət və imkanlarının aşkarlanmasının, inkişaf etdirilməsinin və peşə fəaliyyətində reallaşdırılmasının təmin edilməsidir. Çünki cəmiyyət müasir problemlərin həllini əsasən məhz belə uşaqlardan gözləyir. Ona görə də onların vaxtında aşkarlanaraq inkişafının təmin edilməsinə istedadlı uşaqlar üçün xüsusi inkişaf proqramlarında təlimin prioritet məqsədlərindən biri kimi yanaşılmalıdır.

İstedadlı uşaqların istedadının üzə çıxarılmasının bir sıra formaları mövcuddur. Bu təlimləri irəli sürən alimlər qeyd edir ki, belə təlim forması müxtəlif yaş qruplarına aid olan istedadlı uşaqların təlim prosesində dövri olaraq müəyyən müddətə qruplaşdırılmasını nəzərdə tutur. Bu, istedadlı uşaqların öz yaşıdları və yaşca onlardan fərqlənən digər istedadlarla ünsiyyətdə olmalarına, eyni sahədə istedadı olan uşaqlarla özlərini müqayisə etməyə, öz vəziyyətlərini qiymətləndirməyə və s. imkan verir.

Pedaqoqlar deyir ki, istedadlı uşaqlar üçün xüsusi inkişaf proqramlarında ümumi təhsilin son mərhələlərində istedadlı uşaqların seçdikləri peşəyə uyğun universitet səviyyəsində məşğul olmaq imkanı yaradılmasını nəzərdə tutan məqamlar da öz ifadəsini tapmalıdır.

İstedadlı uşaqlara dövlətin qayğısı günü-gündən genişlənir və daha yüksək səviyyədə özünü ifadə edir.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2014.- 7 mart.-S.7.