Əmək müqaviləsi: gələcəyin təminatı

Əmək müqaviləsi işəgötürənlə işçi arasında fərdi qaydada bağlanan, əmək münasibətlərinin əsas şərtlərini, tərəflərin hüquq və vəzifələrini əks etdirən yazılı sənəd formasıdır. İşəgötürənlə işçi arasında bu müqavilənin imzalanmasının zəruriliyi Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində də öz əksini tapıb. Çünki işə qəbul zamanı bu müqavilə bağlanmadıqda insan əməyinin istismarına və əmək hüquqlarının tapdanmasına gətirib çıxarır.

Lakin qanunvericilikdə öz əksini tapmasına və dövlət qurumlarının, o cümlədən Vergilər Nazirliyinin bu sahədə böyük işlər görməsinə baxmayaraq, bir çox ölkələrdə olduğu kimi, bu gün Azərbaycanda da işəgötürənlə işçilər arasında əmək müqaviləsinin bağlanması bir sıra hallarda ciddi problem olaraq qalmaqdadır.

Müqavilənin imzalanmaması nəticəsində ilk növbədə vergi ödənişləri və Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna ödənişlər yerinə yetirilmir, qanunvericiliyin tələbləri kobud şəkildə pozularaq dövlətin büdcəsinə milyonlarla ziyan dəyir. Verginin ödənilməməsi, həmçinin, vətəndaşın gələcəkdə sosial müdafiəsinə ciddi zərbə vurur. Çünki hər bir vətəndaşın sosial təminatının gələcəyi öz əlindədir və vətəndaş bilməlidir ki, pensiya-müavinət təminatında işçilərlə əmək müqaviləsinin bağlanması, əmək haqlarının leqallaşdırılması, məcburi dövlət sosial sığorta haqlarının vaxtında ödənilməsi mühüm rol oynayır. Ancaq təəssüflər olsun ki, əmək müqaviləsinin bağlanmaması vətəndaşın bütün bu imkanlarını əlindən alır.

Bakıda və bölgələrdə qeydiyyatsız fəaliyyət göstərən mağaza, salon, sex və digərlərində kişilərin, qadınların əməyindən faktiki olaraq müqaviləsiz istifadə olunur. Məhz əmək müqaviləsi bağlanmadığından, sözügedən qadınlar və kişilər cüzi məbləğdə pul alırlar. İstədikləri vaxt onları işdən azad edirlər, işdən çıxdıqdan sonra onlara kompensasiya verilmir və s. Bir növ əmək müqaviləsiz işləyən işçi ilə bəzi işəgötürənlər qul kimi davranır desək yanılmarıq. Kənd yerlərində əsasən yay mövsümündə işçilərin əməyindən müqaviləsiz istifadə olunur. Qeyd edək ki, bağlarda, bostan sahələrində və tarlalarda bəzi məhsulların yığımı daha çox yay aylarına təsadüf edir. Bundan başqa, "qul bazarları" adlanan yerlərdə özlərinə iş axtaranlar günəmuzd işləməklə pul qazanmaq istədikləri üçün onlar daha çox karxanalarda, tikinti və xidmət sektorunda çalışırlar. Ancaq əmək müqaviləsi olmadığından, məhsul yığımında iştirak edənlər, eləcə də tikintidə və karxanada işləmək üçün "qul bazarın"dan gətirilənlər və digər işçilər ilan, əqrəb və qara qurd sancmalarına məruz qalanda onlara dəyən maddi və mənəvi zərər ödənilmir. Hətta ölüm halları baş verdikdə əmək müqaviləsi bağlanmadığı üçün işəgötürən məsuliyyəti öz üzərinə götürmür. Nəticədə ilan, əqrəb və qara qurdun sancmasından dünyasını dəyişənlərin ailələrinə kompensasiyaların ödənilməsi mümkün olmur. Narahatedici məqam ondan ibarətdir ki, bu istiqamətdə aparılan bir sıra təbliğat, reklam xarakterli tədbirlərə rəğmən, işəgötürənlə işçilər buna saymazyana yanaşır. Digər tərəfdən, müşahidələr göstərir ki, işçilərin, yaxud işləməyə hazırlaşanların böyük əksəriyyəti əmək müqavilələrinin mahiyyəti, əmək hüquqları barədə ətraflı məlumata malik deyil və yaxud da bununla bağlı onlarda olan məlumatlar çox məhduddur, yəni natamam xarakterlidir. Elələri də var ki, ümumiyyətlə öz hüquqlarını bilməkdə maraqlı olmur. Problem ondadır ki, bir sıra işəgötürənlər işçilərin öz hüquqlarını bilməməsindən istifadə edərək onlarla müqavilə bağlamır. Necə deyərlər, belə hallardan sui-istifadə edirlər. Nəticədə bundan həm dövlət büdcəsi itirir, həm də işçilər. Belə halların təkrarlanmaması və davamlı hal almaması üçün də bu istiqamətdə geniş təbliğat-təşviqat tədbirlərinin həyata keçirilməsi olduqca vacibdir. Bunun üçün KİV-lər vasitəsilə hüquqi maarifləndirmə işləri aparılmalı, müxtəlif reklam çarxları hazırlanmalı və telekanallarda yayımlanmalıdır. Qeyri-leqal məşğulluğun fəsadları, əmək müqavilələri bağlamadan çalışan işçiləri hansı təhlükələrin gözləməsi və sair məsələlərlə bağlı ətraflı və hüquqi cəhətdən əsaslandırılmış tövsiyə xarakterli məlumatları özündə əks etdirən kitabçalar və broşurlar hazırlanaraq çap edilməli və onlar vətəndaşlara paylanmalıdır.

Bu sahədə özünü göstərən digər problem ondan ibarətdir ki, əksər hallarda müəssisələrdə işçilərin əməkhaqlarının ödənilməməsi və ya minimum səviyyədə göstərilməsi hallarına rast gəlinir. Əmək müqaviləsi bağlanmadıqda və ya aylıq əməkhaqqı düzgün göstərilmədikdə hər hansı bir mübahisə yaranarsa, işçi faktiki olaraq əməkhaqqını tələb etmək hüququnu itirir. Başqa bir tərəfdən, işçinin əmək müqaviləsi olmadıqda işəgötürən istədiyi vaxt müxtəlif bəhanələrlə onunla əmək münasibətlərinə xitam verə bilər. Qanunvericilikdə işçilərin sosial müdafiəsi ilə yanaşı, onların iş zamanı sağlamlığının qorunması haqqında da maddə yer alır. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 35-ci maddəsinə görə, hər kəsin təhlükəsiz və sağlam şəraitdə işləmək hüququ var. Əmək Məcəlləsinin 215-ci maddəsinə görə isə, müəssisənin mülkiyyətçisi və işəgötürəni işçilərin iş yerlərində əməyin mühafizəsi normalarının və qaydalarının yerinə yetirilməsinə bilavasitə cavabdehdirlər. Məcəllədə qeyd edilir ki, işəgötürən tərəfindən əməyin mühafizəsi qaydalarına əməl olunmadığına görə baş vermiş istehsalat qəzası nəticəsində əmək funksiyasını yerinə yetirərkən işçinin sağlamlığına və səhhətinə ziyan vurulduqda, habelə bu səbəbdən həlak olması ilə əlaqədar onun ailə üzvlərinə, himayəsində olan şəxslərə müvafiq maddi ziyan dəydikdə, işəgötürən tam maddi məsuliyyət daşıyır. Ancaq müqavilə imzalanmadıqda işçinin təhlükəsizliyi təmin olunmadığı üçün iş zamanı başına gələ biləcək mümkün bədbəxt hadisələrdən sığortalanmır. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının qiymətləndirməsinə görə, hər il iş yerində 2,2 milyon nəfər ölür. Bu, hər 15 saniyədə 1 nəfərin ölməsi deməkdir. Hər gün isə istehsalatda ölənlərin sayı 5 min nəfəri keçir. BƏT-in məlumatına görə, istehsalatda bədbəxt hadisələrin sayı ildə 250 milyon, peşə xəstəliklərindən əziyyət çəkənlərin sayı isə 160 milyon nəfərə yaxındır.

Vətəndaşların Əmək Hüquqlarını Müdafiə Liqasının sədri Sahib Məmmədovun fikrincə, işçinin işəgötürənlə əmək müqaviləsi bağlamamsı işçini işəgötürəndən asılı vəziyyətə salır və onlar arasında heç bir rəsmi münasibət olmur: "Əmək müqaviləsi işçi ilə işəgötürən arasında əmək münasibətlərini rəsmiləşdirən yeganə sənəddir. Bu müqavilə ən azı iki orijinal nüsxədə tərtib edilməlidir. Bir nüsxəsi işçidə, biri də işəgötürəndə olmalıdır. Bu gün ən böyük problem odur ki, hətta müqavilə bağlanarkən də ikinci nüsxə onun şəxsi qovluğunda saxlanması və digər bəhanələrlə işçi tərəfə təqdim edilmir. Sonra həmin şəxs işdən çıxmaq istəyəndə bildirirlər ki, "biz səni işə götürməmişdik" və bu zaman mübahisələr yaranır. Müqavilə yalnız bir nüsxədə tərtib olunursa, bu da müqavilənin bağlanmaması kimi qəbul edilməlidir".

S.Məmmədovun sözlərinə görə, müqavilə imzalamamaq həm dövlət, həm də işçi üçün ciddi fəsadlar törədir. Lakin bunun ağırlığı ən çox işçinin üzərinə düşür: "İşçinin əmək müqaviləsində əmək funksiyaları dəqiq müəyyən olunur, işçi hansı işləri yerinə yetirməlidirsə, o müqavilədə qeyd edilir.

Sözügedən müqavilə yoxdursa, onda işəgötürən işçidən çox iş görməyi tələb edəcək, daha sonra da ya onun əməkhaqqını verməyə, ya da işdən qova bilər. Məsələn, bəzən işəgötürən işçini qovmaq istəyəndə heç bir prosedur aparmadan "sabah işə gəlmə" deyir, beləliklə də onun işinə xitam verir. Bununla yanaşı, müqavilə imzalamayan şəxs icbari dövlət sığortasına cəlb olunmur. Bu zaman pensiya üçün yığım getmir, işçi əgər müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirirsə, heç bir müavinət ala bilmir. İşçinin əmək müqaviləsi yoxdursa, o, bədbəxt hadisələrdən və peşə xəstəliyindən sığortalanmır. Çünki hər hansı bir sığorta şirkəti əmək müqaviləsi olmadan, hətta işəgötürən özü müraciət etsə belə, həmin şəxsi sığortalamır. Ümumiyyətlə, əmək müqaviləsi imzalanmırsa, burada əmək münasibətlərindən söhbət getmir".

Liqa sədri işçi ilə müqavilə imzalamayan şəxslər üçün qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş cəza tədbirləri haqqında da məlumat verdi. Onun sözlərinə görə, insan əməyini istismar edən şəxslərə cəza tədbirləri həddən artıq sərtdir: "Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsi bağlamadan işəgötürənlər tərəfindən fiziki şəxslərin hər hansı işin yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsi qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada məsuliyyətə səbəb olur.

Belə ki, İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 53.1-ci maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsi (kontrakt) bağlamadan işəgötürənlər tərəfindən fiziki şəxsin hər hansı işin (xidmətin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsinə görə vəzifəli şəxslər 3 min manatdan 5 min manatadək, hüquqi şəxslər 20 min manatdan 25 min manatadək miqdarda cərimə edilir. Əgər işəgötürən əcnəbi ilə belə rəftar edibsə, cərimə 35 min manata qədərdir".

Göründüyü kimi, vətəndaş işə başlayarkən aldığı əməkhaqqının tam məbləğdə mühasibat sənədlərində göstərilməsini tələb etməli, işlədiyi dövrlər üçün işəgötürən tərəfindən məcburi dövlət sosial sığorta haqlarının tam ödənilməsinə şəxsən maraqlı olmalıdır. Bunun üçün işçilər öz hüquqlarını dərindən bilməli və onu qorumağı bacarmalıdır. Belə olan halda, dövlət orqanlarının da işi asanlaşmış olar.

Vidadi XUDAŞOV

Bakı xəbər.-2014.-19 may.-S.10.