Azərbaycanın baş elm məbədi - Milli Elmlər Akademiyası...

Azərbaycan elminin tarixi çox qədimdir. Əsrlər boyu Azərbaycan xalqının böyük alimləri, mütəfəkkir və fikir adamları, filosofları olub və onlar bütün dünyada məşhurdur. Bəllidir ki, minillər boyu mövcud olan, yüzilliklər uzunu inkişaf edən milli elmimiz öz səviyyəsinə görə həmişə öndə gedib. Vaxt vardı ki, Azərbaycan elmi xüsusi mədrəsələrdə, elmi mərkəzlərdə inkişaf edirdi.

Görkəmli mütəfəkkirlərimizin açdığı elm mədrəsələri elmin inkişafına böyük töhfələr verirdi. Biz bu mövzuda silsilə yazılar hazırlayacaq, alimlərin məktəbləri barədə geniş danışacağıq.

Mövzu ilə əlaqədar ilk olaraq ölkəmizin baş elm ocağı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının yaranma tarixindən (AMEA) və onun elmin inkişafında oynadığı roldan söhbət açmaq istəyirik.

Azərbaycan elminin ata ocağı...

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası-Azərbaycan Respublikasında dövlətin təsis etdiyi ali elmi qurumdur.

Tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə, 1920-ci ilin əvvəllərində respublikada elmi tədqiqatlar əsasən Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki Bakı Dövlət Universiteti) mərkəzləşmişdi. 1920-1922-ci illərdə burada humanitar, tibb və təbiət bölmələrindən ibarət elmi assosiasiya təşkil edilərək və fəaliyyət göstərib.

1925-ci ildə Cəmiyyət Azərbaycan hökumətinin sərəncamına verildi. 1923-1929-cu illər arasında Azərbaycanı Tədqiq və Araşdırma Cəmiyyəti fəaliyyət göstərib. Həmin Cəmiyyətin sədri Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, üzvlərindən biri isə Məhəmmədhəsən bəy Vəlili-Baharlı seçilib. 1929-cu ildə bu Cəmiyyət yenidən təşkil edilərək Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutu (DETİ) adlandırıldı. İnstitutun təbiət, biologiya, tarix və etnoqrafiya, dilçilik, ədəbiyyat və incəsənət, fəlsəfə, Sovet Şərqi və xarici Şərq, dövlət və hüquq bölmələri var idi.

1932-ci ildə Azərbaycan DETİ əsasında SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan Şöbəsi təşkil edildi. Şöbəyə Ruhulla Axundov rəhbərlik edirdi. Şöbədə 11 bölmə və bir neçə komissiya fəaliyyət göstərirdi. Bir sıra məşhur alimlər-F.Y.Levinson-Lessinq, İ.M.Qubkin, A.A.Qrossheym, N.Y.Marr, İ.İ.Meşşanov, A.N,Derjavin, İ.Q,Yesman, ilk Azərbaycan alimlərindən Bəkir Çobanzadə, Vəli Xuluflu, M.Əfəndiyev, A.Tağızadə, Salman Mümtaz, A.S.Məmmədov və başqaları burada elmi-tədqiqat işləri aparırdı.

Akademiyanın yeni həyatı

Mənbələrin verdiyi bilgiyə görə, 1935-ci ilin oktyabrında şöbə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialına çevrilib. Filialın yanında mövcud bölmələr əsasında Kimya, Botanika, Zoologiya və Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya, Dil və Ədəbiyyat Elmi-Tədqiqat institutları, habelə Energetika, Fizika, Geologiya, Torpaqşünaslıq sektorları yaradılıb. Filialın Rəyasət Heyətinin sədri əvvəl akademik İ.M.Qubkin, sonralar isə akademik S.S.Namyotkin olub.

SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1945 il 23 yanvar tarixli qərarı ilə filial Azərbaycan Elmlər Akademiyasına çevrilib. Bu vaxt Akademiyanın 4 bölməsi, 16 elmi-tədqiqat institutu, elmi-tədqiqat şöbəsi, 3 muzeyi, mərkəzi elmi kitabxanası, Naxçıvan, Gəncə, Xankəndi və Qubada elmi bazaları var idi. Həmin il Azərbaycan Elmlər Akademiyasına 15 həqiqi üzv seçilib. Onun ilk heyətində Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Yusif Məmmədəliyev, Mirəli Qaşqay, A.A.Qrossheym, S.Dadaşov, İ.Q.Yesman, Mirəsədulla Mirqasımov, Şamil Əzizbəyov, Ə.Əlizadə, M.Topçubaşov, M.Hüseynov, H.Hüseynov və İ.İ. Şirokoqorov daxil oldu. 1945-ci il martın 31-də Akademiyanın həqiqi üzvlərinin ilk ümumi iclasında Mir Əsədulla Mirqasımov prezident seçilib. Sonrakı illərdə Yusif Məmmədəliyev (1947-1950, 1958-1961), Musa Əliyev (1950-1958), Zahid Xəlilov (1961-1967), Rüstəm İsmayılov (1967-1970), Həsən Abdullayev (1970-1983), Eldar Salayev (1983-1997), Fəraməz Maqsudov (1997-2000), Mahmud Kərimov (2001-2013) Akademiyanın prezidenti olublar.

AMEA bu gün...

Bəlli olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 21 may 2002-ci il tarixli, 81 saylı Qərarına əsasən, AMEA-da struktur dəyişikliyi edilib.

İnformasiya Telekommunikasiya Elmi Mərkəzinin (İTEM) bazasında İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu (İTİ), Radiasiya Tədqiqatları sektorunun (RTS) bazasında Radiasiya Problemləri İnstitutu (RPİ) yaradılıb. İTİ-nin əsas fəaliyyət istiqamətləri yeni informasiya texnologiyaları əsasında müxtəlif sahələrin informasiyalaşdırılması, intellektual kompyuter şəbəkələri və sistemlərinin yaradılması, informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasıdır. Radiasiya Problemləri İnstitutunun əsas fəaliyyət istiqamətləri radiasiya texnologiyası, radiasiya təhlükəsizliyi, qeyri-ənənəvi enerji çevrilmə problemləri, ekologiya, radioekologiyadır.

2013-cü ilin aprel ayından AMEA-nın prezidenti akademik Akif Əlizadədir.

Akademiyanın vəzifələri...

Akademiya Azərbaycanda bütün elmi təşkilatların və ali məktəblərin elmi fəaliyyətini əlaqələndirir və istiqamətləndirir, respublikada elmin inkişafını təşkil və təmin edir. Onun əsas məqsədi təbiət, texnika, ictimai və humanitar elmlər sahəsində fundamental və tətbiqi tədqiqatlar aparmaqla yeni biliklər əldə edib, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafını sürətləndirməkdir.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 1945-ci ildə yaradılıb. Bu dövr ərzində Elmlər Akademiyası nəhəng bir təşkilata, fundamental tədqiqatların əsas mərkəzinə çevrilib. Akademiyanın yaranması əsrlərdən bəri Azərbaycanda elmi təfəkkürün formalaşmasının təbii nəticəsi olub. Maddi mədəniyyət abidələri və bir çox elmi mənbələr göstərir ki, hələ qədim Azərbaycanda riyaziyyat, astronomiya, tibb, fəlsəfə və başqa elmlər yüksək səviyyədə inkişaf edib.

Yarandığı 69 il ərzində Akademiyada əldə edilmiş elmi nəticələr, çoxsaylı ixtiralar, hazırlanmış yüksək ixtisaslı kadrlar bu gün müstəqil Azərbaycan Respublikasının demokratik və hüquqi dövlət kimi formalaşmasında həlledici rol oynayıb. Akademiyanın fəaliyyəti dünyada qəbul olunmuş, eyni zamanda respublikamızın maraqlarından irəli gələn müasir elmi istiqamətlərə müvafiq qurulub. Akademiyada elmin istiqamətləri üzrə elmi bölmələr, elmi, elmi xidmət və sosial xidmət müəssisələri fəaliyyət göstərir.

Akademiyanın ali orqanı...

Akademiya onun tərkibinə seçilən Akademiya üzvlərini (həqiqi üzvləri, müxbir üzvləri, xarici üzvləri), fəxri doktorları, Akademiyanın elmi, elmi xidmət, təhsil və sosial xidmət müəssisələrində işləyən elmi işçiləri və mütəxəssisləri birləşdirir. Akademiyanın ali orqanı onun həqiqi üzvlərindən, müxbir üzvlərindən və xarici üzvlərindən ibarət olan ümumi yığıncaqdır. Akademiyanın vəzifələrini və funksiyalarını həyata keçirən idarəetmə orqanı onun Rəyasət Heyətidir. Rəyasət Heyəti Akademiyanın prezidentindən, birinci vitse-prezidentindən, vitse-prezidentlərindən, akademik-katibdən, elmi bölmələrin akademik-katiblərindən və digər üzvlərindən ibarətdir. Rəyasət Heyətinə Akademiyanın prezidenti başçılıq edir. Rəyasət Heyətinin nəzdində elmi, elmi xidmət, təhsil və sosial xidmət müəssisələri, ensiklopediya, jurnal və digər elmi nəşrlərin redaksiyaları, elmi şuralar, komitələr, komissiyalar və cəmiyyətlər fəaliyyət göstərir.

Hazırda Azərbaycan Milli Elmlər Akdemiyasında 10300-dən yuxarı əməkdaş, o cümlədən 5500-ə yaxın elmi işçi, 500-ə yaxın elmlər doktoru, 2000-dən yuxarı elmlər namizədi çalışır. Akademiyanın 60 həqiqi üzvü və 107 müxbir üzvü var. Onlar Akademiyanın və başqa qurumların elmi-tədqiqat strukturunda fəaliyyət göstərir.

AMEA-nın bölmələri...

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası altı elmi bölmədən ibarətdir: Fizika-Riyaziyyat və Texnika Elmləri Bölməsi, Kimya Elmləri Bölməsi, Yer Elmləri Bölməsi, Biologiya Elmləri Bölməsi, Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsi və regional Naxçıvan Bölməsi. Elmi bölmələrin tərkibində elmi və elmi xidmət müəssisələri, problem şuraları, komissiyalar, komitələr, elmi cəmiyyətlər, bölmənin profilinə uyğun elmi nəşrlər var. Naxçıvan Bölməsində isə tədqiqatlar geniş elmi istiqamətləri əhatə edir.

Elmi bölmə elmin müvafiq sahələrində fundamental və tətbiqi tədqiqatların istiqamətlərini müəyyənləşdirir, onların əlaqələndirilməsini təmin edir, respublika və dünya elminin vəziyyətini təhlil edir və respublikada onun inkişafını proqnozlaşdırır, nəzdində olan problem şuralarının, komissiyaların, komitələrin, cəmiyyətlərin işinə rəhbərlik edir, respublikadakı elmi müəssisələr, ali məktəblər və alimlər arasında elmi əməkdaşlığı möhkəmləndirir, beynəlxalq elmi əlaqələri inkişaf etdirir, respublikanın sosial-iqtisadi və mənəvi inkişafına dair təkliflər hazırlayır.

Akademiyanın təşkilatları...

Akademiyada 66 təşkilat, o cümlədən 48 elmi-tədqiqat, 9 konstruktor-texnologiya müəssisəsi, 2 regional elmi mərkəz, 4 muzey, 2 rəsədxana, 3 təcrübə-sınaq zavodu və "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi fəaliyyət göstərir.

Akademiyanın əsas struktur özəyi fundamental və tətbiqi tədqiqatlar aparan institutlarıdır. İnstitutlar Akademiyanın mühüm elmi istiqamətlərinə uyğun olaraq elmi-tədqiqat işlərinin planlarını hazırlayır və yerinə yetirir, beynəlxalq elmi-texniki əməkdaşlığı həyata keçirir, elmi nəşrlər təsis edir, nəşriyyat fəaliyyətini həyata keçirir.

Regional elmi mərkəzlər müvafiq bölgələrin təbii sərvətlərini, tarixini, mədəniyyətini və sosial-iqtisadi inkişafının müxtəlif problemlərini öyrənir.

Heydər Əliyevin qayğısı...

AMEA ilə bağlı yazılı mənbələrdə bildirilir ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının fəaliyyət göstərdiyi müddətin yarısından çoxu ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrə təsadüf edir":Keçən əsrin 70-ci illərində Akademiya onun qayğısı sayəsində dünya şöhrəti qazandı. Alimlərimiz böyük bir coğrafi məkanda layiqli hörmət və nüfuz sahibi oldular. Müstəqilliyimiz dövründə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının maddi-texniki bazasının qorunması, bu elm ocağında çalışanların sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, onların normal fəaliyyət göstərməsi üçün şəraitin yaradılması, müxtəlif elm sahələri üzrə elmi müəssisələrin inkişafı da məhz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. "Sosial-iqtisadi və mənəvi inkişafda elm ölkənin mühüm ehtiyat mənbəyidir" - deyən H.Əliyev hələ 1970-1980-ci illərdə Azərbaycanın müasir və müstəqil bir dövlətə çevrilməsi üçün elm strategiyasını işləyib hazırlayaraq və onu uğurla həyata keçirməyə başlayıb. Elmin inkişafına dövlət səviyyəsində qayğı, əslində dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi və xalqın milli-mədəni tərəqqisinə xidmət edən siyasətin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Qloballaşma prosesinin bütün dünyanı əhatə etdiyi və elmi-texniki tərəqqinin kifayət qədər yüksək sürətlə həyata keçirildiyi müasir dövrdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin inkişafı məhz elmin səviyyəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

Mənəviyyatımızın keşikçisi...

Akademiyanın tarixini yazanlar qeyd edir ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası xalqımızın milli-mənəvi və elmi intibahında misilsiz rol oynayıb. Böyük tarixə malik elmi ənənələrimiz son yarım əsrlik dövrdə sistemli xarakter alaraq, dünyada tanınmış elmi məktəblər və istiqamətlər formalaşıb. Əslində Akademiya müasir elmimizin təşəkkül və inkişaf yolunun parlaq göstəricisidir. Onun özünəməxsus dəst-xətti və mənəvi-əxlaqi dəyərləri yaranıb. Bu dəyərlər xalqımız tərəfindən xüsusi rəğbətlə qarşılanıb. Ötən əsrin 70-80-ci illərində Elmlər Akademiyası alimlərinin fəaliyyəti dünya elmi ictimaiyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. İqtisadiyyatın və mədəniyyətin inkişafı, yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanması sahəsində qazandığı nailiyyətlərə görə AMEA o dövrdə "Xalqlar dostluğu" ordeninə layiq görülüb. Bu ali mükafat elm məbədinə 1975-ci ildə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev tərəfindən təqdim edilib.

Akademiyanın nailiyyətləri, beynəlxalq baxışları həmişə yüksək dəyərləndirilib. Alimlərimizin elmi işləri xarici ölkələrdə dəfələrlə yüksək mükafatlara layiq görülüb. Müasir iqtisadiyyatın uğurlarında fizika, riyaziyyat, mexanika, kibernetika, informatika, energetika və başqa texniki elmlər əsas götürülür. Bu sahələrdə 1960-cı illərin sonunadək ölkəmizdə nəinki elmlər doktorları, hətta elmlər namizədləri çox az idi. 70-ci illərdən başlayaraq ümummilli lider Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü və qayğısı nəticəsində təhsilini davam etdirmək üçün yüzlərlə tələbə Rusiyanın müxtəlif şəhərlərindəki məktəblərə, onlarla aspirant və doktorant isə keçmiş SSRİ-nin ən qabaqcıl alimlərinin çalışdığı nüfuzlu elmi mərkəzlərə göndərilirdi. Həmin proqram nəticəsində respublikada müasir tələblərə cavab verən ixtisaslı kadrlar hazırlandı. Artıq 1980-ci illərin əvvəllərində Azərbaycanda neft maşınqayırması, fizika, riyaziyyat, informatika, kibernetika sahəsində dünya səviyyəsində elmi nəticələr alan mərkəzlər yarandı.

Riyaziyyat elminin sürətli inkişafı...

Mənbələrdən aldığımız məlumata görə, ötən əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda riyaziyyat elmi sürətlə inkişaf edib və bütün dünyada tanınan elmi məktəb kimi formalaşıb": Onlarla gəncin keçmiş ittifaqın ən güclü riyaziyyat məktəblərində namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə etməsi, uzunmüddətli elmi təcrübə keçməsi Elmlər Akademiyasında riyaziyyat elminin kadr potensialını zənginləşdirdi. XX əsrin 80-ci illərində Heydər Əliyevin Fizika İnstitutunda fundamental tədqiqatlara böyük diqqət verməsi bərk cisim və yarımkeçiricilər, elementar zərrəciklər fizikası, elektrofizika və elektroenergetika istiqamətlərində tədqiqatların daha da inkişafına güclü təkan verdi".

Heydər Əliyevin marağı...

Mənbələr yazır ki, mərhum prezident Heydər Əliyev Akademiyanı həmişə diqqətdə saxlayıb və bu quruma davamlı qayğı göstərib":Azərbaycan xalqının ümummilli lideri bütün ictimai-siyasi fəaliyyətində tarixə, ədəbiyyata, mədəniyyətə, ümumilikdə humanitar elmlərə yüksək qiymət və əhəmiyyət verib, onların xalqın mənəvi həyatında oynadığı rolu layiqincə dəyərləndirib. Klassik irsin ötən əsrin 70-ci illərində yenidən qiymətləndirilməsi milli-mənəvi dəyərlərin formalaşmasına yönəlmiş müdrik bir siyasət idi..."

(Ardı gələn sayımızda)

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2014.- 13 oktyabr.- S.12.