Seyid Yəhya
Bakuvinin elmə xidməti...
Seyid Yəhya Bakuvi haqda ən qiymətli məlumatlar mənbələrdə
yaşayır.
Öz dövründə və özündən
sonrakı dövrdə onun adı daim böyük sevgi ilə
çəkilir. Zamanında qiymətini alan
və bu gün də fəlsəfi fikir tariximizdə,
xüsusən də dəqiq elmlər sahəsində dahinin
yaradıcılığı bir mayakdır.
Biz bu şəxsiyyət haqda danışarkən birmənalı
olaraq yazılı mənbələrə üz tuturuq. Şükürlər
olsun ki, əliboş qalmırıq. Məxəzlərdə
kifayət qədər zəngin məlumat var. Əlbəttə,
hər bir mütəfəkkirimizin həyatı, fəaliyyəti,
yaradıcılığı geniş şəkildə təbliğ
edilməlidir ki, gənc nəslin elm tariximiz haqqında ətraflı
məlumatı olsun.
Mənbələrin
yaddaşından...
Mənbələrdə Seyid Yəhyanın təsəvvüfi
həyatı ilə bağlı məlumatlarla yanaşı,
ailə həyatı ilə bağlı məlumatlara da rast gəlinir. Onun
xanımı şeyxin qızıdır. Şeyx
Sədrəddin gələcəkdə xəlvətiliyin ən
böyük şeyxi olacaq istedadlı müridi Seyid Yəhyanı
qızı ilə evləndirmişdi.
Seyid Yəhyanın övladlarının sayı
qaynaqlarda açıq ifadəsini tapmayıb. Ancaq mənbələrdəki
bilgilərdən üç oğlunun olması dəqiq
bilinir. M.Nəzmi Seyid Yəhyanın
böyük oğlunun adının Fəthullah olduğunu və
atası vəfat etdikdən sonra onun yerinə Bakıda səccadəyə
oturduğunu bildirir. Fəthullah atasından sonra bir il şeyxlik etdikdən sonra vəfat edib və
atasının yanında dəfn olunub.
Ləmazatdakı süfrə mənqəbəsindən
aydın olur ki, ortancıl oğlunun adı Əmir Güllə
olub. Şeyxin üçüncü oğlu ilə əlaqədar
məlumat verən Həsən Krımidir. O, Seyid Yəhyanın
kiçik oğlunun adının Nəsrullah olduğunu,
Krım xanı tərəfindən Krıma dəvət
olunduğunu, onun da bu dəvəti qəbul edərək
Krıma getdiyini bildirir. Nəsrullah burada ona
bağışlanan təkyədə şeyxlik edib. O həm
də Krım xanlığının Nəqibül-əşrafı
vəzifəsində işləyib. Krım və
ətrafında xəlvətilik onun vasitəsilə
yayılıb. XVII əsrə kimi
Krımda Şeyx Nəsrullahın nəsli davam edib.
Bakuvinin
mübahisəli vəfat tarixi...
"Vikipediya"
qeyd edir ki, Seyid Yəhya Bakıda vəfat edib":Vəfatı haqqında müxtəlif tarixlər
verilib. Belə ki, "Nəfəhatüs-üns",
"Şəqayiq" və "Töhfətül-mücahidin"
əsərlərində 868 və ya 869-cu il
deyə iki tarix verilir. Xulvi və Əhməd Hilmi 869-cu il, S.Vicdani və M.Ə.Ayni isə 862-ci il
tarixi göstərir. Lakin əksər mənbələr
Seyid Yəhyanın Şirvanşah I Xəlilullahın
ölümündən 9 ay sonra öldüyünü göstərir.
Şirvanşahlar dövlətinin görkəmli tədqiqatçısı
Sara Aşurbəyli Əbdürrəhman Cəlaluddin əs-Suyuti
və Məhəmməd ibn Əhməd ibn İlyasa əsaslanaraq
yazır: "Şirvanşah I Xəlilullahın ölüm
tarixi Misir tarixçisi Əbdürrəhman Cəlaluddin əs-Suyutinin
(1445-1505) "Nəzm əl-ükban fi iyan" əsərində
belə qeyd edilib: "Şirvan hökmdarı Xəlil ibn Məhəmməd
əd-Dərbəndi, Şamaxı hakimi, hökmdarların
möhtərəmi, mömini, ləyaqətlisi və ədalətlisi
olub. O, böyük müsəlman hökmdarlarının
sonuncusudur. Şirvan və Şamaxı məmləkətlərində
əlli ilə yaxın hökmdarlıq etmiş və 869-cu
ildə (miladi 03.09.1464-23.08.1465) ölüb. Onun yüz, yaxud yüzə yaxın yaşı
vardı. Buna baxmayaraq, asanlıqla oxuyurdu və
sağlam idi".
Şirvanşahın bu ölüm tarixini digər ərəb
müəllifi Məhəmməd ibn Əhməd ibn İlyas
da təsdiqləyir. O, Şirvanşah I Xəlilullahın ölüm tarixini
daha da dəqiqləşdirərək, onun 869-cu ilin zilhiccə
ayında (25.07.1465-23.08.1465) vəfat etdiyini yazır. Numizmatik məlumatlar da bu tarixi təsdiqləyir.
Onun oğlu Şirvanşah Fərrux Yasarın kəsdiyi
ilk sikkələr 869-1465-ci ilə aiddir. Şirvanşah
I Xəlilullahın 1465-ci ildə vəfat etdiyini nəzərə
alan M.Rıhtım qeyd edir ki, böyük
ehtimalla şeyxin vəfatı 870-ci ilin Ramazan ayına
(17.04.1466-17.05.1466) düşüb.
Çələbi
Xəlifəni Bakuvinin dəfninə gətirən yollar...
Çələbi Xəlifənin Bakı səyahətini
anladan Xulvi Seyid Yəhyanın cənazə mərasimi
haqqında bilgi verir. Çələbi Xəlifə onu
görmək üçün Ərzincandan yola
çıxıb, ancaq Bakıya çatanda insanların dəstələrlə
bir tərəfə getdiklərini görüb. Maraq edib səbəbini soruşanda "Seyid Yəhya
adında kamil bir mürşidimiz vardı. Bu gün vəfat etdi. Ona son vəzifəmizi
etməyə gedirik"- cavabını alıb. Bu xəbərə çox üzülüb, camaatla
cənazə namazını qılaraq o gecə qəbri
başında müraqəbəyə gedib.
Haqqında
olan mənqəbələr...
Seyid Yəhyanın həyatına dair müstəqil bir
mənaqibnamə olmasa da, onun mənqəbələri bəzi
kitablarda verilib. Bir çox vəli mənqəbələrində
olduğu kimi, Seyid Yəhya ilə bağlı mənqəbələrdə
də motivlərin bir qismi islamaqədərki inamlarla, bir qismi
də Kitabi-müqəddəs Quran və həzrəti Məhəmmədin
həyatında yer alan hadisələrlə
səsləşir. Ancaq bu mənqəbələri
dərindən təhlil etdikdə XI əsrdə
Şirvanın dini, sosial, tarixi və mədəni həyatına
işıq salacaq önəmli bilikləri əldə etmək
mümkündür. Qaynaqlarda Seyid Yəhya
haqqında çövkan və yuxu, qeybolma, onu üzənlərin
həlak olması, atasının duası, tənnur hadisəsi,
saqqal duası, ovçunun tövbəsi, son yeməyi, yuxuda
görülməsi, xəbərçinin tövbəsi kimi mənqəbələr
qorunub və dövrümüzə çatıb.
Yaratdıqları...
Alimlər yazır ki, Seyid Yəhyanın dini-təsəvvüfi
əsərlərinin sayı və siyahısı heç bir
qaynaqda tam olaraq verilməyib. Bu əsərlərdən
"Virdü-Səttar" və
"Əsrarüt-Talibin" istisna olmaqla, digər əsərlərin
məzmunundan isə qaynaqlarda heç bəhs edilməyib.
Əsərlərindən mükəmməl təhsil
aldığı məlum olan Seyid Yəhya nəsr əsərlərini
türk, ərəb və fars dillərində,
nəzm əsərlərini isə fars dilində qələmə
alıb. Bu dildə yazdığı şeirlərində
"Seyid" məxləsindən istifadə edib. Mehmet Rıhtım Türkiyə və Azərbaycan
kitabxanalarında apardığı uzun araşdırmalar
zamanı bu ölkələrin kitabxanalarında Seyid Yəhya əsərlərinin
100-dən artıq əlyazma nüsxəsinin olduğunu üzə
çıxarıb. Ümumiyyətlə, Seyid Yəhya
irsinə aid olan əsərlər bunlardır:
"Ətvarül-qəlb",
"Bəyanül-elm" (Çehel Mənazil və həft
məqam),
"Əsrarüt-Talibin",
"Ətvarül-qəlb", "Qəzəliyyat",
"Kəşfül-qülub", "Qisseyi-Mənsur",
"Kitabül-vüdu", "Məkarimi-əxlaq
Mənaqibi-Əmirəlmöminin
Əli kərrəmallahü vəchəhu", Mənazilül-aşiqin",
"Mənazilüs-sabiqin", "Meyari-təriqət
Rümuzül-işarət"
(Təfsir və təvili "İhdinəs siartəl müstəqim"),
"Risaleyi-Ma la buddə batiniyyə"
(Əsrarül-vüdu),
"Risalə
fi Səlavatin-nəbi", "Şərh Məratibi-əsrari-qülub",
"Şərh
Sualati-Gülşəni-əsrar", "Şərül-Əsmai-səmaniyyə",
"Şəfaül-əsrar", "Təsərrufatü
mükaşəfat", "Virdü-Səttar".
Seyid Yəhyanın müxtəlif mənbə və
kataloqlarda başqa əsər adlarına da təsadüf
edilir. Bunlar
"Elmi-lədün", "Mənazilül-arifin",
"Əsrarül- vəhy",
"Əsrarül-qülub", "Gəncineyi əsrar",
"Kitabül-üsul" əsərləridir. Mehmet
Rıhtım yazır": "Bunlardan bir qismi ehtimal ki,
adı fərqli qeyd edilmiş əsərlərdir. Çünki uzun tədqiqatlar bu əsərlərin
olmadığını göstərdi".
Şeyxin
təsəvvüf görüşləri...
"Vikipediya" yazır ki, Seyid Yəhyanın təsəvvüf
elminin bir çox sahəsində yazılmış olan əsərlərindəki
dil, ədəbi xüsusiyyətlər və məzmun zənginliyi
müəllifin təfəkkürünün dərinliyini
göstərməsi baxımından da dəyərlidir. Bununla
yanaşı, onun nəzm və nəsrlə çoxlu sayda əsər
yazması da diqqəti xüsusi cəlb edir. Çünki ona qədər xəlvəti şeyxləri
arasında bu sayda və çeşiddə əsər yazan
olmayıb.
Əsərlərində
İslam dünyasında işlək olan üç dildən-ərəb
dili, fars dili və Azərbaycan türkcəsindən
istifadə edib və farsca şeirlər yazıb. Bu da onun dil zənginliyini və ifadə
genişliyini göstərir. Əsərlərində
diqqətçəkən cəhətlərdən biri də
qaynaq zənginliyidir. Müəllif əsərlərində
mövzuları çox vaxt Quran ayələri və Məhəmməd
peyğəmbərin hədisləri ilə əsaslandırıb.
Bu da onun Quran və hədis bilgisinin dərinliyini
göstərir. Digər tərəfdən, özündən
əvvəl yaşamış və əsər yazmış
bir çox sufi aliminin də əsərlərindən
yararlanıb.
Müridləri...
Mənbələrdə Seyid Yəhyanın iyirmi minə
yaxın müridinin olduğu, onlardan 360-nın xilafət
aldığı bildirilir. Ən məşhur mürid və xəlifələri
Dədə Ömər Rövşəni, Pir
Şükrüllah Ənsari, Əlaəddin Rumi, Həbib
Qaramani, Pir Məhəmməd Ərzincani, Ziyaəddin Yusif
Müsküri, Seyid Əhməd Sünnəti
Baba
Qütb, Pirzadə Fəthullah, Pirzadə Nəsrullah, Hacı
Həmzə Çankıri, Sinan Rumi, Baba Rəsul Xəlvəti,
Dərviş Kamal, Üveys Xəlvəti, Şeyx Mənsur əfəndidir.
Bu görkəmli müridlər öz
mürşüdlərinin irsini layiqli şəkildə
öyrənib və onu təbliğ ediblər. Seyid Yəhya Bakuvinin böyük qüdrət sahibi
kimi mədəni, mənəvi irsimizə, fəlsəfi
dünyagörüşümüzə təsiri
böyükdür. O, tükənməz bir elm xəzinəsi
yaradıb və o xəzinə əsrlərdir elmimizi şərəfləndirir.
Zaman keçəcək, bizdən sonrakı nəsillər
Seyid Yəhya Bakuvi adının axtarışına
çıxacaq. Babadan nəvəyə əmanət edilən irs heç vədə itmir. O irs
yüzilliklər keçdikcə daha da qiymətli olur.
Elm-ürfat (irfan) sahiblərinin yaratdığı o irs zaman-zaman xalqın öyrənmək, maariflənmək
yeri, mənbəyi olaraq qalır. Dəyişən
təkcə illər olur, o şəxsiyyətin
yaratdıqları öz qiymətini qoruyub saxlayır. Seyid Yəhya Bakuvi unudulmayan, hər zaman xatırlanan
bir şeyx kimi tarixdə qalıb. Onun xatirəsi
anılır, adı ilə bağlı beynəlxalq elmi
konfrans və simpoziumlar keçirilir. Haqqında
yazılan dissertasiya işləri, kitablar elmin ən dəyərli
nümunələri kimi diqqəti cəlb edir.
əvvəli var
İradə SARIYEVA
Bakı xəbər.-2014.- 23 oktyabr.- S.15.