Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin inciləri...

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Tarixi Muzeyi olduqca zəngindir. Burada bir vaxtlar qara torpağın udduğu, sonra isə qədirbilən arxeoloqlarımız tərəfindən aşkara çıxarılan bu xəzinə indi muzeydədir. Əslində arxeoloqların işi çox çətindir, onlar xarabalıqlardan misqal-misqal inci yığırlar. Bu incilərin isə nə qiyməti, nə də dəyəri var. O qədər bahadır ki, adam onları hansısa iri pul vahidi ilə dəyərləndirə bilmir.

Onlar tarixin yaratdığı qiymətli sərvətdir. Bəllidir ki, bu sərvətin xeyli bir hissəsi müxtəlif yollarla ölkədən çıxarılıb, məşhur muzey və kolleksiyalara verilib. Üzü qədimlərdən bəri Azərbaycan sənətkarları minlərlə, milyonlarla sənət incisi yaradıb. Bu incilər o qədər çeşidlidir ki, saymaqla qurtarmaz. Əsrimizin o tərəfindən bizə miras qalan sənətkarlıq nümunələri, əl işləri minlərlədir. Hərəsi də özündə böyük bir tarixi, möhtəşəm mədəniyyət-yaradıcılıq, sənətkarlıq dünyasını yaşadır.

Dünəndən bu günə daşınan sərvət...

Bəli, bu gün oluğu kimi, keçən minilliklərdə, yüzilliklərdə misli görünməmiş sənətkarlıq epoxası mövcud olub. Xalq sənəti növləri özünün ən yüksək mərhələlərini, dövrlərini yaşayıb. Azərbaycanda dulusçuluq, qalayçılıq, zərgərlik, misgərlik, papaqçılıq, dəmirçilik, oyma, naxışsalma, şəbəkə, sazbəndlik, nalbəndlik və başqa xalq sənəti növlərinin qədimdən-qədim tarixi var. Hələ mən ipəkçilikdən, parça toxuma sənayesindən danışmıram. Onları da yada salanda, şübhəsiz ki, böyük bir xalq sənəti, mədəniyyəti epoxasının özünütəsdiqini görürük. Əlbəttə, bu bizim ulularımızdan yadigar qalan sənət növlərimizdir ki, bu gün də sənətkarlar tərəfindən davam etdirilir. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi o qədər zəngin, dəyərli, qiymətli eksponatlarla zəngindir ki, bu, adamda iç dolusu bir heyrət yaradır.

Azərbaycan Tarixi Muzeyində qiymətli sərvət nümunələri çoxdur. Qayğı və diqqətlə əhatə olunan bu nümunələr Azərbaycan türkünün qədim məişət mədəniyyətinin zəngin olmasından, qüdrətli ustad sənətkarların mövcudluğundan xəbər verir. Bəllidir ki, muzeydə mühafizə olunan incilərin böyük əksəriyyəti yerli sənətkarların əl işləridir. Qədim insan yaşayış məskəni olan Azərbaycan torpağında hər dövrün özünəməxsus sənətkarlıq epoxası olub. Yəni hansı dövrə baxsaq mütləq qarşımıza böyük bir aləmin pəncərəsi açılacaq. Sirr-sehir dünyasıdır bu aləm. Bir maraqlı məqam da ondan ibarətdir ki, sənətkarlığın inkişafına mövcud hakimiyyətin özü dəstək olub. Qədim çağlarda hər bir dövlətin, xanlığın tərkibində sənətkarlıq emalatxanaları, sənətkarların əl işlərinin satıldığı dükanlar, bazarlar mövcud olub. Bundan başqa, sənətkarlar şəyirdlər yetişdirib, o şəyirdlər də usta kimi inkişaf edərək sənətin müxtəlif sahələrini çiyinlərinə götürüblər. Belə hallar da olub, sənət atadan oğula ötürülüb. Sənət sahəsində bu ən geniş yayılan məsələdir.

İncilərin incisi...

Azərbaycan Tarixi Muzeyinin diqqətimi cəlb edən bölmələrindən biri "Muzeyin inciləri" oldu.

Bu incilərin sırasında nələr yoxdur. Hamısı da tarixin qiymətli sərvətidir.

Muzeydə ayrı-ayrı dövrlərə aid olan qiymətli nümunələrdən sayılan bu incilər həqiqətən də heyranedicidir.

Burada yer alan nümunələrdən biri XIX əsrə aid edilən "Gəlin baş bəzəyi"dir. İki əsr əvvəldə yaradıldığı bildirilən bu eksponat Azərbaycanın şimal bölgələrində istifadə olunmuş toy libasının bir elementidir. Etnoqrafların verdiyi bilgiyə görə, gəlin baş bəzəyi kimi qiymətləndirilən eksponat nadir zərgərlik nümunəsi olaraq gümüşdən düzəldilib, rəngli qaşlarla bəzədilib.

Muzeyin digər qiymətli eksponatı baş örtüyü üçün sancaqdır (broşka). Etnoqraflara görə, Bakıda istifadə edildiyi qeyd edilən eksponat XIX əsrin axırı - XX əsrin əvvəlinə aiddir.

Xüsusi fondda saxlanan bu incinin materialı qızıl, firuzə, mirvari, rəngli şüşədən ibarətdir. Etnoqraflar bildirir ki, Azərbaycanda baş örtükləri hər zaman müxtəlif bəzəklərlə bəzədilir. Baş örtüyi üçün özünəməxsus bəzək növü broş idi. Azərbaycanda baş örtüyünün sancaq və ya broşla bəzəmə ənənəsi qədim dövrlərdən məlumdur. Arxeoloqlar qadın məzarlarında böyük miqdarda belə bəzəklər üzə çıxarmışlar. Miniatürlərin təsdiq etdiyi kimi, bu ənənə orta əsrlərdə öz davamını tapıb. Bu dövrdə adətən baş örtüyü broş ayrıca bəzək və ya lələyi tutan alət rolunu oynayırdı. XIX - XX əsrin əvvəllərində baş örtüyünə broş əlavə etmək ənənəsi geniş yayılıb. Bu dövrdə zadəgan xanımlar örtüklərin üzərində daş-qaşlı bəzəklər taxırdılar. MATM kolleksiyasında baş örtüyü broşların müxtəlif növləri qorunub saxlanmaqdadır, onların arasında "kəpənək" formasında olan broş maraq doğurur, ənənəvi olaraq kəpənək asma elementlərlə və aypara ulduzla bəzədilir. İncə və istehsal üsulu daş-qaş və mirvari ilə bərabər maraqlı kompozisiya yaradıb.

Bu xəzinədə daha nələr qorunur?

Bilirik ki, Azərbaycanda misgərlik ən qədim sənət növü olaraq müxtəlif dövrlərdə intişar tapıb. Misgərlik nümunələrinin məişətdə geniş yayıldığı bəllidir. Yerli misgərlərin hazırladığı, qalayçıların qalayladığı qazanlar, satıllar, səhənglər, sərniclər, teştlər, aşsüzənlər, güyümlər məişətdə istifadə olunub. Bu gün də bundan istifadə edənlər var.

Muzey xəzinəsində qorunan incilərdən biri qapaqlı mis qazandır. Bu qazanın XIX əsrdə Lahıc kəndində düzəldildiyi bildirilir. Etnoqraflar qeyd edir ki, Azərbaycan xalqının şöhrət qazandığı ən qədim sənətkərlıq növlərindən biri mis basma məmulatlarının hazırlanmasıdır. Bakı, Naxçıvan, Lənkəran, Şamaxı, Şəki, Qubanın misgər ustaların əsərləri tək Azərbaycanda yox, həmçinin xaricdə də məhşur idi. Dağların qoynunda yerləşən Lahıc kəndi bütün Qafqazda mis məhsulların istehsal mərkəzi hesab olunurdu. Təsadüfi deyil ki, sovet hakimiyyəti qurulmasından öncə 180-ə qədər mis emalatxanası mövcud idi. Sonralar emalatxanaların sayı azalsa da, kənddə məmulatların ənənəsi bu günə qədər qorunub saxlanıb. Təqdim edilən qapaqlı qazan öz hamar forması ilə və nadir ornamentləri ilə fərqlənir. Belə ki, "Sevgililərin görüşü","Yırtıcının ceyranı parçalaması" səhnələrilə yanaşı, ona gözəllik verən bitki ornamentləri və ərəb yazısı mövcuddur. Bu eksponat onu istehsal edən ustanın bədii zövqü, zəngin mənəvi aləmi və yüksək peşəkarlığından xəbər verir.

Aynalı kəmər...

Azərbaycan ustasının XIX əsrdə yaratdığı aynalı kəmər gümüşdəndir. Çəkisi 500-900 qramdır, firuzə, Süleyman daşı ilə süslənib. Üzərində döymə, qravirovka, qarasavat işlənib. Bəllidir ki, Azərbaycan milli qadın geyim növlərinin ayrılmaz tərkib hissəsi kəmərlər idi. Kəmərlə bağlı təsəvvürlər hələ qədim dövrlərdə formalaşıb. Kəmərlə qurşanma insan ətrafında dairə yaratma vasitəsilə bəd qüvvələrdən qorunma üsulu sayılırdı.

Kəmərlər müxtəlif forma və kompozisiyaları ilə fərqlənirlər. Onların zərif işlənmə texnikaları ilə bərabər, üzərlərində olan rəsmlərin bədii xüsusiyyətləri də böyük maraq doğurur.

XVIII-XIX əsrlərdə ən geniş yayılmış kəmər növü "aynalı kəmər" idi. Aynalı kəmər "ayna" adlanan düzbucaq lövhələrdən ibarət idi ki, bu lövhələr üzərində müxtəlif texniki üsullarla naxış yaradılır, əlvan daş-qaşlar bərkidilirdi.

Muzeyin Xüsusi fondunda saxlanan digər aynalı kəmər də XIX əsrə aiddir. 300-500 qram qızıldan hazırlanan kəmər firuzə, Süleyman daşı ilə süslənib, üzərinə döymə, qravirovka, qarasavat işlənib.

Burada saxlanan digər kəmər isə minalı kəmərdir. Gümüşdən emal edilən bu kəmərin də tarixini XIX yüzilliyə aid edirlər. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin əsas fondunda saxlanan bu kəməri təsvir edən etnoqraflar bildirir ki, onun misli yoxdur.

Etnoqraflar bildirir ki, XVIII əsrdən etibarən Azərbaycanda aynalı kəmərlərlə bərabər minalı kəmərlər də geniş yayılıb. Azərbaycanın milli kolleksiyasında öz forma müxtəlifliyi, detalların əlvanlığı və kompozisiya mürəkkəbliyi ilə seçilən çoxsaylı belə kəmərlər qorunub saxlanmaqdadır. Ən çox maraq doğuran cəhət yalnız bu dövr üçün bu kəmərlərin istehsal incəliyi deyil, həm də onların üzərində olan öz bədii xüsusiyyətlərinə görə müstəsna rəsmlərdir. Bütün kəmər növlərinin səciyyəvi xüsusiyyəti onların adətən daha çox döymə qarnituraya malik olan toqqalığıdır. Boya qamması qırmızı, göy və yaşıl rəngin açıq çalarlarını ehtiva edir.

Arxalığım ipəkdən...

Azərbaycan qadını və kişisinin geyim mədəniyyətində arxalığın yeri ayrıcadır. Xüsusən də qadınların üst geyimi sırasında arxalıq əsas yeri tutub.

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Etnoqrafiya fondunda saxlanan qiymətli incilərdən sayılan üst geyim növü olan arxalıq XVIII əsrin əvvəlinə aiddir. Bu arxalıq məxmər, ipək, "güləbatın", "doldurulma tikmə" üsulu ilə hazırlanıb. Uzunluğu 80 sm-dir.

Etnoqraflar bildirir ki, Azərbaycan milli geyimləri uzunmüddətli təkamül prosesində hasil olub, davamlı özünəməxsusluğun etnik əlaməti olaraq o xalqın mahiyyətini tam şəkildə əks etdirir. Ölkənin muzeyində qorunub saxlanan milli geyim nümunələri öz gözəllik və zərifliyi, bəzək motivlərinin zənginliyi və yüksək istehsal texnikalarına görə təkrarsızdır. Hələ venesiyalı səyyah Marko Polo (XIII əsr) Azərbaycan şəhəri Şamaxı və Bərdənin toxuma məmulatlarının gözəlliyini tərifləyir, Azərbaycana gəlmiş ingilis səyyah Antoniy Cenkinson (XVI əsr) yazırdı ki, "hökmdar gözəl, ipəklə və qızıldan tikilmiş çadırda əyləşib", onun paltarının üzərində mirvari və qiymətli daşlar tikilib. Azərbaycanın bütün bölgələrində ən çox yayılmış üst geyimi paltar növü arxalıq idi. Barəsində danışdığımız nümunə tünd rəngli və tikişlə bəzədilmiş qalın məxmərdən hazırlanıb. Azərbaycan tikmələrinin texnika və kompozisiyasının kökü qədim dövrlərə gedir. Tikiş üçün Şamaxı, Gəncə, Şəki və digər şəhərlərdə istehsal edilən ipək və yun saplar və həmçinin kanaus, darayı və məxmər parçalardan istifadə olunan motivlər qızıl gül, nərgiz, qərənfil və nar, alça, heyva və digər meyvə ağaclarının çiçəkləri idi. Təqdim edilən paltar üzərində "güləbatın" və "doldurulma tikmə" üsulu ilə tünd fonda parlaq mürəkkəb və bəzək yaradılıb.

Bununla muzeyin incilər silsiləsi bitmir. Yüzlərlə incilər var ki, onlar dərya qoynunda qalıb üzə çıxacaqları günü gözləyir. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi ilə bağlı mövzunu gələcəkdə yenə də davam etdirəcəyik. Çünki muzeyin sərvətini, mədəniyyət incilərini təbliğ etmək üçün 4-5 yazı kifayət etmir. Bir müddətlik aradan sonra yenə də mövzuya nəfəs verəcəyik.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2014.- 22 sentyabr.- S.10.