Milli mədəniyyətimizin Üzeyir zirvəsi..

Azərbaycan xalqının elə böyük şəxsiyyətləri var ki, onlar haqda hər zaman danışmaq lazımdır. Bu qüdrətli simaları ancaq onlarla bağlı əlamətdar tarixlərdə, günlərdə deyil, həmişə xatırlamaq, barələrində söhbət açmaq vacibdir. Üzeyir Hacıbəyov-bu əzəmətli ad, əbədi imza, xalqımız yaşadıqca yaşayacaq şəxsiyyət hər gün yada düşməlidir.

Düşür də. İnanmıram ki, hansısa bir gün, saat, dəqiqə Üzeyir Hacıbəyov adı unudulsun. O, Azərbaycan həyatında elə bir köklü ağacdır ki, o ağacın barı həmişə dərilir.

Üzeyir Hacıbəyovun ictimai fikir tariximizdə, milli mətbuatımızın inkişafında, musiqi mədəniyyətimizin formalaşmasında, yüksək pillələrə doğru sürətlə addımlamasında misilsiz rolu olub. Bu ölməz şəxsiyyət professional Azərbaycan musiqisinin banisidir. Yəni professonal musiqimiz Üzeyir Hacıbəyovla başlayır. Bu şəxsiyyət bütün Şərq üçün örnək olan böyük bir xəzinənin yaradıcısı, tükənməz dəfinənin sahibidir.

Bəziləri düşünə bilər ki, Üzeyir Hacıbəyovun doğum günü sentyabrın 18-dədir və ölkəmizdə də həmin gün Milli Musiqi Günü kimi qeyd edilir, ondan niyə indi yazırsan? Deyim ki, Üzeyir Hacıbəyovdan yalnız 18 sentyabrda deyil, hər gün yazmaq lazımdır. Çünki onun keçdiyi ömür yolu, ictimai fəaliyyəti, yaratdığı qiymətli xəzinə o qədər zəngindir ki, burada hər gün yazmaq üçün kifayət qədər məlumat var.

Üzeyir ömrünün səhifələri...

Zamanın təlatümlü çağında doğulub Üzeyir Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəyov. Azərbaycan xalqının dahi oğlu 18 sentyabr 1885-ci ildə Əbdülhüseyn bəy və Şirinbəyim xanımın ailəsində doğulub. 1948-ci il noyabr ayının 22-də (bəzi mənbələrdə 23 noyabr-İ.S) isə vəfat edib, haqq dünyasına qovuşub. Dünya şöhrətli bəstəkar, görkəmli musiqişünas alim, publisist, dramaturq, pedaqoq və ictimai xadim, müasir Azərbaycan peşəkar musiqi sənətinin və milli operasının banisi Üzeyir Hacıbəyovun dünyadan köçməsi, əlbəttə, yalnız musiqi ictimaiyyəti üçün deyil, Azərbaycan, eləcə də bütün SSRİ məkanı üçün böyük itki idi və ölkə matəmə qərq olmuşdu.

Onun vəfatı ilə əlaqədar Azərbaycanın xalq şairi Səməd Vurğun qiymətli bir şeir nümunəsi yaratmışdı...

Ölüm sevinməsin qoy, ömrünü vermir bada

El qədrini canından daha əziz bilənlər.

Şirin bir xatirə tək yaşayacaq dünyada,

Sevərək yaşayanlar, sevilərək ölənlər!

Bu, xalqın dahi oğluna verilən dəyər idi...

Üzeyir Hacıbəyov, yaxud Hacıbəyli elə mütərəqqi bir ailədə doğulub boya-başa çatmışdı ki, o ocaq ancaq belə bir oğul yetişdirə bilərdi. Mənbələrdə yazılanlara görə, Üzeyirin atası Əbdülhüseyn Molla Məhəmməd oğlu Hacıbəyov öz dövrünün savadlı, ziyalı şəxslərindən biri olub. O, XIX əsrin tanınmış dövlət xadimi və şairə, Qarabağ xanlarının varisi Xurşudbanu Natəvanın mirzəsi olub və onun Ağcabədidəki təsərrüfatına başçılıq edib. Üzeyirin anası Şirinbəyim xanım Qarabağda məşhur Əliverdibəyovlar nəslindən idi. Üzeyir Hacıbəyov ailədə üç qardaş, iki bacı olublar. Oğlanları Zülfüqar, Üzeyir və Ceyhunun gələcəkdə ədəbi və musiqi istedadının formalaşmasında ailənin böyük rolu olub. Üzeyirdən başqa uşaqların hamısı Şuşada doğulub. Evin dördüncü uşağı olan Üzeyirin Şuşada yox, Ağcabədidə anadan olmasının da öz tarixçəsi var. Üzeyir bəyin atası Əbdülhüseyn Xurşudbanu Natəvanın şəxsi mirzəsi olmaqla yanaşı, həm də xan qızının Ağcabədidə olan təsərrüfatına rəhbərlik edirdi. Ona görə də ilin çox hissəsini orada keçirirdi. Şirinbəyim xanım da Üzeyirə hamilə olarkən Ağcabədiyə gedib yoldaşına baş çəkmək, sonra yenidən Şuşaya qayıtmaq qərarına gəlir. Bacılarına baş çəkmək üçün yolunu əvvəlcə Ağdamdan salır. Ancaq bacıları onu tez buraxmaq istəmir. Şirinbəyim xanımı 8 bacının hərəsi bir az öz evində qonaq saxlayır. Ağcabədiyə gedəndə isə artıq gec olur, Şuşaya qayıda bilmir. Ona görə də gələcəyin dahisi olacaq bu oğlanı elə Ağcabədidə dünyaya gətirir. 1 aydan sonra isə dəvənin üstündə kəcavə düzəldib, Şirinbəyim xanımı Üzeyirlə birgə Azərbaycan mədəniyyətinin beşiyi olan Şuşaya gətirirlər.

Dahinin Şuşa həyatı...

Üzeyirşünasların yazdığına görə, valideynləri Ağcabədidən Şuşaya köçdükdən sonra Üzeyir ilk təhsilini buradakı iki sinifli rus-türk məktəbində alıb. Şuşanın zəngin musiqi-ifaçılıq ənənələri Hacıbəyovun musiqi tərbiyəsinə müstəsna təsir göstərib. Onun ilk müəllimi Azərbaycan musiqisinin gözəl bilicisi, dayısı Ağalar bəy Əliverdibəyov olub. Üzeyir bəyin dayısı Ağalar bəy Əliverdibəyov həm də Şövkət Ələkbərovanın ilk muğamat müəllimi olub.

Şuşadan Qoriyə aparan yollar...

Yollara uşaqlıqdan həsədlə baxmışam. Ona görə ki, o insanları uzaqlara aparıb arzularına çatdırır. Yollar olmasaydı, insan işıqlı gələcəyə, xəyalının həqiqət olacağına inana bilməzdi. Yollar Üzeyir Hacıbəyovu Vətəndən uzaqlara aparıb. Aparıb ki, elmini artırsın, yeni biliklərə yiyələnsin, fikirlərini cilalasın və nəhayət xalqının gözünə işıq olsun. Üzeyir Hacıbəyov xalqın işıqlarından biri olub, onun işığı millətin balalarını səadətə aparıb. O işığı tutub gedənlər bəxtiyar olub...

Üzeyir Hacıbəyov Şuşadan Qoriyə təhsil almağa yollanır. 1899-1904-cü illərdə Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alıb və onun dünyagörüşünün formalaşmasında seminariya böyük rol oynayıb. Hacıbəyov seminariya illərində qabaqcıl dünya mədəniyyəti ilə yaxından tanış olub. O burada Avropa musiqi klassiklərinin əsərlərini mənimsəyib, skripka və baritonda çalmağı öyrənib, xalq mahnı nümunələrini nota köçürüb. Qori Seminariyasında Üzeyir Hacıbəyov gələcəkdə Azərbaycan opera musiqisində öz sözünü deyəcək Müslüm Maqomayev ilə tanış olub. Seminariya illərindən başlanan dostluq sonralar həm də qohumluğa çevrildi. Üzeyir Hacıbəyov və Müslüm Maqomayev Terequlovlar ailəsi ilə qohum oldular. Belə ki, Üzeyir Hacıbəyov Məleykə xanımla, Müslüm Maqomayev Badigülcamal xanım Terequlova ilə evləndi.

Qoridən Cəbrayıla, Cəbrayıldan Bakıya...

Gənc Üzeyirin arzusu xalqın balalarını qaranlıqdan işığa çıxarmaq, cəhalət pərdəsini yırtıb onlara bir ömürlük günəş bəxş etmək idi. Odur ki, ilk fəaliyyətini müəllimlikdən başladı. Seminariyanı bitirdikdən sonra Hacıbəyov 1904-cü ildə Cəbrayıl qəzasının Hadrut kəndinə müəllim təyin edilib. Hadrut kənd məktəbində rus dili, hesab, tarix və musiqidən dərs deyib.

Sonra isə onun ömür yolunda yeni cığır açılıb. Üzeyir Hacıbəyov Bakıya gəlib. Bakı həyatında o, xalqa daha geniş miqyasda xidmətlər göstərib. Mətbuat aləminə qədəm qoyub, bədii tərcümə ilə məşğul olub. Mənbələrdən aldığım məlumata görə, Ü.Hacıbəyov Rusiyada 1905-1907-ci illər inqilabı ərəfəsində Bakıya gəlib, Bibiheybətdə, sonralar isə "Səadət" məktəbində dərs deyib. Üzeyir Hacıbəyov Bakıda ədəbi-publisistik fəaliyyətə başlayaraq "Həyat" qəzetində tərcüməçi işləyib. Həmin gündən nəşr edilməyə başlayan "İrşad" qəzetinin əməkdaşı olub. 1907-ci ildə Bakıda Azərbaycan türkcəsində "Hesab Məsələləri" və "Mətbuatda İstifadə Olunan Siyasi, Hüquqi, İqtisadi və Əsgəri Sözlərin Türki-Rusi və Rusi-Türki Lüğəti"ni nəşr etdirir. Rus yazıçısı Nikolay Qoqolun "Şinel" povestini Azərbaycan dilinə tərcümə edir.

Moskva həyatı və cücərən arzular...

Üzeyirşünasların yazdığına görə, 1911-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov musiqi təhsili almaq üçün Moskvaya gedib, Moskva Filarmonik Cəmiyyəti nəzdində İlyinskinin xüsusi musiqi kursunda təhsil alıb. Moskvadan göndərdiyi satirik hekayə və felyetonlar "İqbal" qəzetində dərc olunub. Maddi ehtiyac üzündən Hacıbəyov Moskvada musiqi təhsilini yarımçıq qoyub Bakıya qayıtmağa məcbur olub. Bəstəkar Bakıya qayıdır və burada yaradıcılıq fəaliyyətini davam etdirərək, yazdığı operaları səhnəyə qoymaqla məşğul olur.

Üzeyir Hacıbəyovla Məleykə xanım Hacıbəyova 1910-cu ildə ailə həyatı qurublar. İxtisasca rus dili müəlliməsi olan Məleykə xanım həyat yoldaşının sənətinə yaxın olmaq üçün Konservatoriyanın musiqi nəzəriyyəsi şöbəsinə daxil olub. Adətən gecələr işləyən Üzeyir bəyi Məleykə xanım heç vaxt tək qoymayıb. Bu insanlar 38 il qoşa ömür sürüblər.

Ölümlə üz-üzə, yaxud sovuşan xəta...

Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalına qədər ciddi siyasi fəaliyyətlə məşğul olub. Lakin məlumatlara görə, sovet dövründə siyasi fəaliyyətinə son verib və daha çox ictimai işlərlə, musiqi mədəniyyətimizi zənginləşdirməklə, pedaqoji əməklə xalqa fayda verib.

1918-ci ildə ermənilərin Azərbaycanda törətdiyi mart qırğını zamanı erməni daşnakları Üzeyir bəyin evini gülləbaran ediblər. Şərqin ilk operasını yazan bəstəkara qısqanclıqla yanaşan daşnaklar evin divarlarını, damını güllə yağışına tuturlar. Bu qəlpələr 1975-ci ildə bəstəkarın ev-muzeyinin açılışı ərəfəsində təmizlənib.

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Üzeyir Hacıbəyovun adı tez-tez xalq düşmənləri sırasında səslənməyə başlayır. 1920-ci ildə bəstəkarı güllələmək istəyirlər. Bu təhlükə sırf təsadüf nəticəsində sovuşur. Üzeyir Hacıbəyovun qaynı Hənəfi Terequlov əqidəcə qatı kommunist idi. O, təhlükəsizlik idarəsi şöbə müdirlərinin birinin masasının üstündə təsadüfən haqqında güllələnmə hökmü çıxarılan 59 nəfərin siyahısında Üzeyir Hacıbəyovun da adını görür. Başılovlu Nəriman Nərimanovun yanına gedərək vəziyyəti danışır. Nəriman Nərimanov müvafiq orqanlardan həmin siyahını tələb edir. Onları tələm-tələsik qərar çıxarmaqda günahlandıran Nərimanov bu siyahını cırıb atır. Nəriman Nərimanov bəstəkara bir müddət Bakıdan uzaqlaşmağı məsləhət görür.

Üzeyir bəy erməni şəri ilə əlbəyaxa olub...

Azərbaycan xalqının dahi oğlu ermənilərin hər zaman paxıllıq və həsəd ünvanlarından biri olub. Onlar bu böyük şəxsiyyətin uğurlarından qeyzlənərək barəsində "yuxarılara" danos yazmaqla məşğul olublar. Üzeyirşünaslar yazır ki, erməni fitnəsi nəticəsində 1939-cu ildə Üzeyir Hacıbəyov şəkər xəstəliyinə tutulur. Üzeyirşünaslar uzun illər Üzeyir Hacıbəyovun şəxsi katibi işləyən yaxın qohumu Ramazan Xəlilova istinad edərək yazırlar ki, bəstəkar bu xəstəliyi bədnam qonşularımızın ucbatından tapıb. Belə ki, 1939-cu ildə Moskvada ittifaq miqyasında milli musiqi alətləri ifaçılarının müsabiqəsi keçirilir.

Stalinin göstərişi ilə münsiflər heyətinə Üzeyir Hacıbəyov başçılıq edirdi. Müsabiqə zamanı bəstəkar bərk əsəbiləşir, təbiətcə sakit insan olan Üzeyir bəy uzun müddət sakitləşə bilmir: Azərbaycanı təmsil edən ifaçılar arasında ermənilərin olmasına baxmayaraq, Bakı erməniləri Moskvaya məktub yazırlar və bildirirlər ki, Üzeyir Hacıbəyov millətçilik edərək qeyri-millətlərin müsabiqədə iştirakına əngəllər törədir. Keçən əsrin 30-cu illəri üçün bu ittiham ən ağır ittiham sayılırdı. Molotov ona ünvanlanan ərizəyə dərkənar qoyaraq bəstəkara göndərir: "Özünüz həll edin". Başdan-ayağa böhtan olan bu ərizə bəstəkarın əsəblərinə ciddi təsir göstərir və o, şəkər xəstəliyinə tutulur.

Ardı var...

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2014.- 24 sentyabr.- S.15.