Əzəmətli şəxsiyyətin yaratdığı möhtəşəm əsərlər qalereyası...

Üzeyir Hacıbəyovun milli musiqi sənətinin ayağa durub bütün dünyada özünü təsdiq etməsində əməyi böyükdür. Yəni peşəkar musiqimizin cığırını, yolunu o açıb. Əlbəttə, bu böyük şəxsiyyət olmasaydı, yəqin ki, biz də musiqi mədəniyyəti sahəsində axsayardıq. Azərbaycan professional musiqisini zirvələrə qaldırıb, orada yerini əbədi edib Üzeyir bəy. Bu zirvədə həm onun özü dayanır, həm də musiqimiz.

Keçən yazımızda "Koroğlu" operasının möhtəşəmliyindən danışdıq, bu gün də o hissəni davam etdiririk. Üzeyir musiqisi, Üzeyir sənətinin möhtəşəmliyi şahları, padşahları da ovsuna sala bilib.

Stalin Üzeyir bəydən nə istəyib?

1938-ci il Azərbaycan mədəniyyəti, incəsənəti, ədəbiyyatı, rəqsi tarixində sıçrayış ili kimi xatırlanır. Məlum olduğu kimi, 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti dekadasında "Arşın mal alan", "Koroğlu" operaları böyük maraqla qarşılanır. Hər iki operaya baxan Stalin bəstəkarın yaradıcılığına yüksək qiymət verir. "Koroğlu"nu zamanında yaradılan opera hesab edən Stalin Üzeyir Hacıbəyova məsləhət görür ki, "Bir yox, iki belə opera yaratmaq lazımdır".

Stalinin göstərişi ilə Azərbaycandan gələn nümayəndə heyətinin şərəfinə ziyafət təşkil edilir. Deyilənə görə, həmin məclisdə Üzeyir Hacıbəyova yuxarı başda Stalinlə Mircəfər Bağırovun yanında yer göstərilir.

Stalinin heyrəti və heyranlığı...

Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettası əsasında çəkilən filmdən heyranlıqla danışan Stalin Üzeyir bəylə xeyli söhbət edir və söhbət əsnasında "Arşın mal alan" operasına hələ Gürcüstanda olarkən baxdığını bildirir, "Arşın mal alan"dan parçalar da oxuyur.

Hacıbəyov həyatının son illərində "Firuzə" operası üzərində işləyib. Bu bitməmiş operadan təkcə Firuzənin ariyası qalıb.

Musiqili komediyalar

Üzeyir bəy Azərbaycan musiqisində köklü dönüş yaratmış dahi bəstəkardır. O, 19-cu əsrin əvvəllərinədək şifahi xalq musiqi sənəti şəklində mövcud olan Azərbaycan milli musiqisini Qərbi Avropa bəstəkarlıq məktəblərinin nailiyyətləri, forma və janrları ilə zənginləşdirib, Azərbaycan və ümumiyyətlə Şərq musiqisinin gələcək inkişaf perspektivlərini, estetik prinsiplərini müəyyənləşdirib. Hacıbəyov həm də böyük musiqişünas alim idi. O, müasir Azərbaycan elmi musiqişünaslığının əsasını qoyub, musiqiyə dair çoxlu məqalələr yazıb, tədqiqatlar aparıb.

Əvvəlcədən qeyd etdim ki, müsəlman Şərqində ilk operetta da Üzeyir Hacıbəyovun adı ilə bağlıdır. Bəstəkarın ilk musiqili komediyası üç pərdədən ibarət "Ər və arvad"dır. Bu əsər Azərbaycanda musiqili komediyanın ilk nümunəsidir. Əsərin ilk tamaşası 1910-cu ildə olub. Rollarda H.Sarabski (Mərcan bəy), Ə.Ağdamski (Minnət xanım) və başqaları çıxış etmişlər. Komediyalarının mətnini də Üzeyir bəy özü yazıb.

O olmasın, bu olsun...

1910-cu ildə Üzeyir Hacıbəyov "Ər və arvad"dan sonra ikinci operettası-"O olmasın, bu olsun"u yazır. İlk tamaşa 1911-ci il aprelin 25-də (mayın 8-də) Bakıda, Mayılov qardaşlarının teatrında olub. Əsərin musiqi partiyası ənənəvi xalq mahnı-rəqs havalarına əsaslanan orijinal parodiya üzərində qurulub. "Uzundərə" lirik xalq rəqsinin bir qədər dəyişdirilən melodiyasından istifadə olunub və Məşədi İbadın ilkin xarakteristikasını verən "Mən nə qədər, nə qədər qoca olsam da" mahnısı bu yöndəmsiz, çirkin tacirin ifasında ifrat mübaliğəli səslənir. Əsərin sonuncu pərdəsində təkrarlanan bu mahnı Məşədi İbadın mənəvi məğlubiyyətini göstərir. Sonralar "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyası müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq Qafqazyanı ölkələrdə, eləcə də Türkiyədə, Bolqarıstanda, Yəməndə və digər məmləkətlərdə tamaşaya qoyulub.

Dünya şöhrətli "Arşın mal alan"

Üzeyir Hacıbəyovun üçüncü və sonuncu musiqili komediyası "Arşın mal alan"dır. "Arşın mal alan" musiqili komediyasında inqilabdan əvvəlki Azərbaycan məişəti, xalq adət və ənənələri əksini tapıb. Hacıbəyov 1911-ci ildə musiqi təhsilini artırmaq üçün Moskvaya gedib, həmin il burada Filarmonik Cəmiyyətin musiqi kurslarında, 1913-cü ildə isə Peterburq Konservatoriyasında oxuyub. Peterburq dövrü Hacıbəyovun yaradıcılığında mühüm rol oynayıb, o, "Arşın mal alan" musiqili komediyasını məhz burada yaradıb. Üzeyir Hacıbəyovun yazdığı bu operetta 70-ə yaxın xarici dilə tərcümə edilib, 100-dən çox teatrın səhnəsində oynanılıb. "Arşın mal alan" beş dəfə ekranlaşdırılıb, dəfələrlə qrammafon valına yazılıb.

"Arşın mal alan" musiqili komediyası əsasında ilk bədii film 1916-cı ildə çəkilib. Bu, səssiz film olub.

İkinci dəfə 1917-ci ildə Sankt-Peterburqdan gəlmiş Q.Beyyatov "Arşın mal alan"ı yenidən ekranlaşdırmışdı. Lakin o bu işi görərkən nə müəllifdən icazə almış, nə də onunla məsləhətləşmişdi. Bu səbəbdən də cəmi iki gün nümayiş etdirilən film ekrana buraxılmayıb. Üçüncü dəfə isə 1937-ci ildə ABŞ-da yaşayan R.Mamulyan adlı bir erməni rejissor "Arşın mal alan"ı Üzeyir Hacıbəyovdan icazə almadan ekranlaşdırıb. Filmdə Azərbaycan bəstəkarının adını göstərməyib. Dördüncü dəfə "Arşın mal alan" 1945-ci ildə Bakı Kinostudiyasında ekranlaşdırılıb və bu musiqili film də dünyada geniş şöhrət qazanıb. Baş rolda Rəşid Behbudov çəkilib. Lakin əsərlərinə kimlərinsə düzəliş etməsi ilə heç cür barışmayan Üzeyir bəy "Arşın mal alan" bədii filmindən narazı qalmışdı. Filmə baxış sona yetəndən sonra Üzeyir bəy söz alaraq deyib: "Mənim övladım yoxdur. Əsərlərim mənim övladlarımdır. Heç kimin onlara toxunmağa haqqı yoxdur".

1965-ci ildə isə "Arşın mal alan" musiqili komediyası Bakıda yenidən ekranlaşdırıldı. Bu rəngli, musiqili filmin rejissoru Tofiq Tağızadə, musiqi redaktoru Fikrət Əmirov idi. Bu film uğurlu alınmışdı. Baş rolun ifaçıları Həsən Məmmədov, Murad Yegizarov, Nəcibə Məlikova, Leyla Şıxlinskaya tamaşaçıları valeh edib. Hacıbəyovun "Arşın mal alan" musiqili komediyası ingilis, alman, çin, ərəb, fars, polyak, ukrayna, belarus, gürcü və s. dillərə tərcümə edilib.

Üzeyir Hacıbəyovun xor, simfonik əsərləri, bəstələri...

Üzeyir Hacıbəyovun çoxşaxəli yaradıcılığında musiqinin bütün janrlarına rast gəlirik. Bu məsələyə geniş münasibət bildirməzdən öncə qeyd edək ki, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin dövlət himninin musiqi müəllifi də Üzeyir bəy olub. Bu gün də həmin himn müstəqil Azərbaycan dövlətinin himnidir.

Onun 1919-cu ildə Əhməd Cavadın sözlərinə bəstələdiyi "Azərbaycan", sözləri də özünə məxsus olan "Milli marş",

1930-cu ildə yazdığı "Himn" (sözləri Üzeyir Hacıbəyovundur), 1934-cü ildə M. Firdovsinin 1000 illiyinə həsr etdiyi "Kantata", "Qızıl əsgər marşı" (sözləri Məmməd Səid Ordubadinindir) demək olar ki, hər gün səslənir. Bundan başqa, bəstəkarın 1936-cı ildə "Azərbaycan xalq mahnılarının xor üçün işləmələri", Xalq çalğı alətləri ansamblı və ya fortepianonun müşayiəti ilə xor üçün ("Ay bəri bax", "Gedək gəzək bağçada", "Aman nənə", "Nə gözəldir", "Lolo", "Sən gözəl", "Ləlli") hazırladığı xalq mahnıları da səsləndirilir.

Bəstəkar "Süvari marşı", "Piyadalar marşı", 1938-ci ildə yazdığı "Kantata" (sözləri Süleyman Rüstəmindir),

Mirzə Fətəli Axundovun anadan olmasının 125 illiyi münasibətilə (cözləri H.Natiqindir) 1939-cu ildə bəstələdiyi "Kantata", 1942-ci ildə yazdığı "Vətən və cəbhə" kantatası (sözləri Üzeyir Hacıbəyovundur),"Ey Vətən" (sözləri Səməd Vurğunundur). 1945-ci ildə bəstələdiyi "Azərbaycan SSR Dövlət himni" (sözləri Səməd Vurğun və Süleyman Rüstəmindir), "Qələbə himni" ("Zəfər himni", sözləri Səməd Vurğunundur), "Stalinə salam" ( sözləri Süleyman Rüstəmindir), 1947-ci ildə yazdığı "Kantata" ( Nizami Gəncəvinin 800 illiyinə həsr olunub, sözləri Süleyman Rüstəmindir) kimi əsərlərə nəfəs verib.

Nizaminin qəzəl dühası Üzeyir Hacıbəyov üçün yeni bir ilham mənbəyi olmuşdu. Nizami qəzəllərinin dərin mənası bu qəzəllərə layiq musiqi əsərləri yaratmağı tələb edirdi. "Sənsiz", "Sevgili canan" kimi qəzəl incilərinə layiq musiqi əsərləri yaradan böyük sənətkarımız Üzeyir Hacıbəyov olub. Nizami dühasına Üzeyir musiqisinin əlavə olunması təkrarolunmaz romansların yaradılmasına səbəb oldu.

Üzeyir Hacıbəyovun ən çox müraciət etdiyi şairlərdən biri Əhməd Cavad olub. Bu gün də dillər əzbəri olan "Çırpınırdı Qara dəniz" mahnısını 1918-ci ildə şairin sözlərinə bəstələyib. 1927-ci ildə "Yetim quzu" və "Bir quş düşdü havadan", 1930-cu ildə H.Natiqin sözlərinə yazdığı "Qara göz", 1932-ci ildə Məmmədhüseyn Təhmasibin şeirinə bəstələdiyi "Komsomolçu qız", "Süvari mahnısı" (sözləri H.Natiqindir), Mirmehdi Seyidzadənin sözlərinə yazdığı "Pilotlar", "Bayram günü", "Çağırış" (S. Əliyevanındır)

"Şəfqət bacısı" (sözləri Səməd Vurğunundur), "Vətən ordusu",

"Yaxşı yol" (cözləri Süleyman Rüstəmindir), "Ananın oğluna nəsihəti" (cözləri aşıq Mirzə Bayramovundur), "Döyüşçülər marşı" (cözləri Səməd Vurğunundur) Üzeyir yaradıcılığının qiymətli nümunələridir.

Üzeyir Hacıbəyovun layiq görüldüyü ödüllər, fəxri adlar

Üzeyir Hacıbəyov milli mədəniyyətimizin, ictimai fikrimizin formalaşmasında önəmli roluna, çəkdiyi zəhmətə görə hər zaman xalq tərəfindən minnətdarlıqla anılıb. Öz dövründə də xalq məhəbbətini hiss edib. Dövlət də onun əməyini qiymətsiz qoymayıb. Əlbəttə, Üzeyir bəyin xalqa xidməti təmənnasız idi və onun bir məqsədi vardı. Onun tək istəyi xalqı cəhalətdən, xurafatdan ayırıb onu maarifləndirmək, yüksək bilik, intellekt sahibi etmək, zəngin musiqi mədəniyyətinə sahib olduğunu təlqin etmək idi.

Üzeyir Hacıbəyov 1935-ci ildə SSRİ-nin əməkdar incəsənət xadimi, 1937-ci ildə Azərbaycan SSRİ-nin xalq artisti, 1938-ci ildə SSRİ-nin xalq artisti fəxri adlarına, 1941-ci ildə "Koroğlu" operasına görə II dərəcəli Stalin mükafatına, 1946-cı ildə "Arşın mal alan" operettasına görə II dərəcəli Stalin mükafatına layiq görülüb, 1938-ci ildə Lenin ordeni, 1945-ci ildə isə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif edilib.

Üzeyir Musiqi Günü...

Bəllidir ki, Üzeyir bəyin doğum günü, yəni 18 sentyabr musiqi tariximizin ən ələmətdar tarixi kimi qeyd olunur. 1995-ci ildə sabiq Azərbaycan prezidenti mərhum Heydər Əliyevin Fərmanı ilə dahi bəstəkarın anadan olmasının 110 illiyi ərəfəsində 18 sentyabrın Üzeyir Musiqi Günü kimi qeyd olunması qərara alınıb. Qeyd edək ki, Üzeyirşünaslar bildirir ki, bu günün Milli Musiqi Günü adlandırılması səhvdir, bu mühüm tarix Üzeyir Musiqi Günü adlandırılmalıdır. Çünki tədbirin adı Heydər Əliyevin imzaladığı Fərmanda Üzeyir Musiqi Günü adlandırılır.

1995-ci ildən bu yana ənənəvi olaraq hər il onun doğum günü Azərbaycanda Musiqi bayramı kimi qeyd edilir. Onu da qeyd edək ki, Üzeyir bəyin vaxtilə adını daşıyan Bakı Musiqi Akademiyasının üstündən Üzeyir Hacıbəyovun adı götürülmüşdü. Lakin medianın və Akademiya rəhbərliyinin uzun illər göstərdiyi səy nəticəsində Üzeyir bəyin adı yenidən Bakı Musiqi Akademiyasına qaytarıldı. İndi bu ali musiqi ocağı Üzeyir bəyin adını daşıyır.

Onu da qeyd edək ki, artıq 2009-cu ildən başlayaraq Azərbaycanda Üzeyir Hacıbəyovun xatirəsinə həsr olunmuş Beynəlxalq Musiqi Festivalı keçirilir. Festivalda Azərbaycan bəstəkarları və musiqiçiləri ilə birgə yaxın və uzaq ölkələrdən gəlmiş musiqiçilər də iştirak edir.

Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan mədəniyyətinin, publisistikasının, ictimai fikrinin nəhəg siması kimi hər zaman xatırlanır. Çünki o, peşəkar musiqimizə böyük bir abidə qoyub.

Üzeyir bəy, "ölüm sevinməsin qoy!" Sevərək yaşayanlar, sevilərək ölənlər heç vədə unudulmur!

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2014.- 26-28 sentyabr.- S.15.