103 yaşlı xalq şairi Mirvarid Dilbazi...

Bu günlərdə Azərbaycan qadın şairləri arasında ilk xalq şairi fəxri adına layiq görülən Mirvarid Dilbazinin 103 yaşı tamam oldu. Mirvarid Dilbazi Azərbaycan poeziyasında xüsusi çəkisi, yeri, sözü olan şairlərdəndir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın mərhum Prezidenti Heydər Əliyev ona böyük dəyər verərək onu "İstiqlal" ordeni ilə təltif edib. Heydər Əliyevin yazıçı və şairlərlə görüşlərində Mirvarid Dilbazi də iştirak edər, fikir mübadiləsi aparardı.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 16 may 2012-ci il tarixində xalq şairi Mirvarid Dilbazinin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında imzaladığı Sərəncam ədəbi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb.

Sənəddə bildirilirdi ki, 2012-ci ilin avqust ayında müasir Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi, xalq şairi Mirvarid Paşa qızı Dilbazinin anadan olmasının 100 ili tamam olur. M.Dilbazi ədəbiyyatımızı yeni-yeni obrazlarla zənginləşdirən sənətkardır. Onun yaradıcılığının başlıca mövzusunu xalqımızın zəngin tarixi keçmişi və yurdumuzun misilsiz gözəlliklərinin tərənnümü təşkil edib. Şairin çoxsaylı lirik əsərləri vətəndaşlıq duyğularının yüksək poetik ifadəsidir. Prezident Sərəncamında Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm xidmətləri olan M.Dilbazinin 100 illik yubileyinin layiqincə keçirilməsini təmin etməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə tapşırıq verilib və o da tövsiyə olunub ki, bu məsələdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təklifləri nəzərə alınsın.

"Azərbaycan" jurnalının ədəbi redaktoru Südabə Ağabalayeva mətbuata bildirib ki, M.Dilbazi Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biridir: "Onun yüz illik yubileyi ilə bağlı monoqrafiya yazanda arxiv sənədləri ilə tanış oldum. Uşaqlığı, yaşadığı dövrün çətinlikləri əsərlərində yer alıb. Mirvarid xanıma "Azərbaycan" jurnalının redaktoru vəzifəsi təqdim olunanda o, təvazökarlıqla imtina edib, baxmayaraq ki, bu vəzifə ona daha çox məşhurluq gətirərdi. Mirvarid Dilbazi 20 Yanvar hadisəsi zamanı ilk səsini qaldıranlardan olub. Bir ana, vətəndaş şairə kimi xalqının yanında olmağı özünə borc bilib. Çox maraqlı həyat yaşayıb, "İstiqlal" ordeni ilə təltif olunub. Mənə görə, Mirvarid xanımın ən əsas üstünlüyü müxtəlif zamanlarda yaşasa da, həmişə öz simasını qoruya bilən şairlərdən olmasıdır. Mənə elə gəlir ki, bu, yaradıcılıqdan daha vacibdir. Onda şəxsiyyətlə sənətin harmonik bir gözəlliyi vardı".

Məlumat üçün qeyd edək ki, M.Dilbazi 1912-ci il 19 avqust tarixində Qazax rayonunun Xanlıqlar (indiki Musaköy) kəndində anadan olub. Yaradıcılığa gənc yaşlarında başlayan M.Dilbazi "Bənövşələr üşüyəndə", "Ana qanadı", "Dağ çiçəyi", "Yasəmən fəsil", "Seçilmiş şeirlər" və s. kitabların müəllifidir. M.Dilbazi 2001-ci il iyulun 12-də vəfat edib. Tənqidçi-publisist Südabə Ağabalayevanın "Zamanla üz-üzə" adlı monoqrafiyası M.Dilbaziyə həsr olunub. Kitabda şairənin keçdiyi həyat yolu onun yaradıcılığı müstəvisində araşdırılıb, nəsil şəcərəsi, ailə münasibətləri bədii-publisistik dillə oxuculara çatdırılıb. XX yüzillik Azərbaycan şeirinin görkəmli yaradıcılarından biri-xalq şairi M.Dilbazi 70 ildən artıq yaradıcılıq yolu keçib, lirikamızın rəngarəng və kamil nümunələrini yaradıb. 1929-cu ildə APİ-nin Dil və Ədəbiyyat-İctimaiyyət fakültəsində təhsil alıb. İnstitutu bitirdikdən sonra gənc şairə Quba Partiya Məktəbinə ədəbiyyat müəllimi təyin olunub. İki ildən sonra Bakıya qayıdan Mirvarid xanım Azərbaycan EA-nın Əlyazmalar Fondunda şöbə müdiri (1934-1938), Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında tərcüməçi (1938-1940) vəzifələrində çalışıb. "Qadınların hürriyyəti" adlı ilk şeri 1927-ci ildə "Oktyabr alovları" adlı məcmuədə dərc edilib. Bu dərgidə o cümlədən şairənin keçən əsrin 20-ci illərinin axırlarında yazılıb, Azərbaycan qadınlarının yeni həyat yollarını tərənnüm edən "Zəhra", "Qurtuluş", "Qadın" kimi şerləri dərc olunub. Böyük Vətən Müharibəsi illərində bir çox sənətkarlarımızda olduğu kimi, M.Dilbazi yaradıcılığında da vətəni müdafiə mövzusu əsas yer tutub. Bu illərdə şairənin yeddi kitabı çap olunub ki, bunların altısı Vətən müharibəsinə həsr edilib. "Məhsəti" (1945), "Əlcəzairli qız" (1961), "Partizan Aliyə" (1972) poemalarının müəllifidir.

Şairin "Məhsəti" və "Əlcəzairli qız" poemaları süjetinin genişliyi, məzmun zənginliyi baxımından seçilən əsərlərindəndir. Tədqiqatçılar yazır ki, "Məhsəti" poeması məşhur rübai ustası M.Gəncəvinin həyatı, ədəbi və ictimai fəaliyyətindən bəhs edir. "Əlcəzairli qız" əsəri real faktlar əsasında yazılıb. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Şərqdə genişlənən azadlıq hərəkatı, müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizə yeni mərhələyə daxil olub. Bu illərin siyasi mənzərəsini diqqətlə izləyən şairə Əlcəzair hadisələrinin mərkəzində dayanan Cəmiləni və onunla bağlı azadlıq hərəkatını poeması üçün mövzu seçib. Tədqiqatçıların bildirdiyinə görə, M.Dilbazinin şeirləri yalnız mövzu rəngarəngliyi ilə deyil, həmçinin forma müxtəlifliyi və fikrin bədii ifadəsi baxımından da yetkin sənət nümunəsi səviyyəsinə qalxıb, şeir xəzinəmizi zənginləşdirib. Onu da bildirək ki, bəstəkarlardan Süleyman Ələsgərov, Tofiq Quliyev, Fikrət Əmirov, Şəfiqə Axundova, Ağabacı Rzayeva və başqaları şairənin sözlərinə mahnılar, romans və oratoriyalar bəstələyib.

Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Əlişir Nəvai, Aleksandr Puşkin, Taras Şevçenko, N.Tixonov, Samuil Marşak, Sergey Mixalkov və başqa şairlərin əsərlərini, Evripidin "İppolit" faciəsini tərcümə edib, əsərləri xarici dillərə tərcümə olunub.

M.Dilbazi irsini öyrənən tədqiqatçılar qeyd edir ki,

Dilbazilər soyadı Nadir şahla bağlıdır. Mənası "ürəkli adam" deməkdir. XVI yüzilin sonlarında Səfəvi-Osmanlı müharibəsinədək Qazax bölgəsində yaşamış çoxsaylı nəsil şəcərəsi olan tayfadır. Mirvarid Dilbazi 1994-cü ildə çap olunan "Bənövşələr üstə göz yaşları" xatirələr kitabında yazırdı: "XVII, XVIII və XIX yüzilliklərin axırına qədər nəslimiz ziyalı mülkədar nəsli təmsil edib...".

Məşhur Azərbaycan ədəbiyyatşünası Firudin bəy Köçərli "Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabında ana tərəfi Dilbazilər olan Kazım ağa Salik, Mustafa ağa Arif (Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının ilk nümayəndələrindən biri) haqqında məlumatlar qələmə alıb ki, oların da nəsil şəcərəsi Dilbozlara gedib çatır.

M.Dilbaziyə 1979-cu ildə Azərbaycanda ilk qadın şair olaraq xalq şairi fəxri adı verilib. M.Dilbazi həmişə ana Vətəni, ana təbiəti və doğma anasını kövrək hisslərlə tərənnüm edib:

İlıq küləklər əsdi,

Yaz gəlməyə tələsdi,

Mənim ürəyim əsdi,

Anam yadıma düşdü...

Tədqiqatçı, professor Şəmxəlil Məmmədov yazır ki, bir dəfə radioda verilən konsertdə "Çoban Qara" mahnısı elan olundu və bəstəkar Ağabacı Rzayevadan sonra "sözləri Mirvarid Dilbazinindir", - dedilər: "Anam (kəndimizin ilk müəllimlərindən olub) əlindəki işi yarımçıq qoyub əyləşdi, axıra kimi mahnıya qulaq asdı. Ayağa duranda sifətində iz salan göz yaşları sıralanmışdı. İbtidai sinifdə oxuyurdum və sövq-təbii ilə: - Mirvarid Dilbazi kimdir, - deyə soruşdum. Qəhərli səslə deyilən cavabla kifayətlənməli oldum: - Əmim qızıdır, ay imanım. Daha sual vermədim, onun yaralarının gözünü qoparmağa qıymadım. Bilirdim: atası Nəsrəddin ağanı əmisi oğlu ilə kənd məktəbinin qarşısında bolşeviklər güllələyib; bir qardaşını tutublar; nəsilləri pərən-pərən düşüb... İllər ötdü... 1997-ci ildə "Vətənin qüdrətindən güc alan sənətkar" ("Azərbaycan müəllimi"), 1998-ci ildə "Xalqına, uşaq dünyasına bağlı sənətkar" ("İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə") adlı məqalələrimdə xalq şairi barədə duyğu və fikirlərimi qələmə aldım. SDU-nun (Sumqayıt Dövlət Universiteti) məzunlarından birinin M.Dilbazinin həyat və yaradıcılığı mövzusunda buraxılış işinin elmi rəhbəri oldum.

1996-cı ilin martında xüsusi müxbir Samirə Kərimovanın M.Dilbazi ilə "Ziyalı sözü" rubrikası altında müsahibəsi dərc olunandan xeyli sonra bir gün əməkdaşımız: - Mirvarid xanım sizi axtarır, ona zəng edin, - dedi. Zəng etdim, Nəsrəddin ağanın (Qara əmi deyirlərmiş babama) qız nəvəsi olduğumu dedim, qardaş-bacılarım barədə danışdım. Məni yubileyinə dəvət etdi. Ulu öndər Heydər Əliyevin də iştirak etdiyi o tədbiri televiziyada seyr etdim, yubiley gecəsinə getmədim və bu gün çox şey itirdiyimi bütünlüklə dərk edirəm. Dilbazilər soyadı Nadir şahla bağlıdır. Bu söz Molla Alıya deyilib: "əcəb dilbaz əst". Mənası: "əcəb ürəkli adamdır". Molla Alı ocağının oğullarından biri Əbdürrəhman ağa "Şair" təxəllüsü ilə ədəbiyyat tariximizdə iz qoyub. F.Köçərlinin "Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabında Əbdürrəhman ağa, Hacı Rəhim ağa Vəhidi, ana tərəfi Dilbazilər olan Kazım ağa Salik, Mustafa ağa Arif (mühacirət ədəbiyyatımızın ilk nümayəndələrindən biri) haqqında məlumat qələmə alınıb.

Nəslimizdə müdrik, xalq hörməti qazanmış, Tiflisdə, Gəncədə mötəbər sayılan, çoxsaylı ziyalı dostları olan Böyük ağa, Çingiz ağa, Əbdürrəhim ağa, Baba Hüseyn ağa, İsmayıl ağa və adlarını unutduğum adlı-sanlı, səxavətli, xeyirxah yaşlı nəsli təmsil edən kişilər də yetişmişdi. Cavan atam da əmizadələrinin xeyirxah duyğuları ilə tərbiyələnib inkişafa can atırdı. Sinfi mənsubiyyətlərinə görə, rast gəldikləri məhrumiyyətlərə, maneələrə baxmayaraq, nəslimizdən üç kənd təsərrüfatı elmləri namizədi - Hacı Dilbazi, Xanım Dilbazi (millət vəkili Arif Rəhimzadənin anası), Rəşid Dilbazi (onlar da məktəbdən-məktəbə qovulmasaydılar, elmdə daha uca yer tuta bilərdilər), tibb elmləri doktoru Nəcməddin Hacıyev (Dilbazi), bir xalq artisti - Əminə Dilbazi, ömrünü xalq maarifinə həsr etmiş iki qocaman pedaqoq: Vəli Dilbazi, "Məhəbbət qocalmır", "Ağ yasəmənlər" povestlərinin müəllifi Yaqut Dilbazi çıxıb. Bunların da hərəsinin faciəli bir həyatı olub". (İqtisad elmləri doktoru, professor Əsəd Dilbazov, tanınmış təhsil işçiləri Fərhad Dilbazov, Ağalar Dilbazov da bu sıraya aiddir - Ş.M.)".

Professor Məmmədov yazır ki, atasını erkən itirən M.Dilbazi Daş Salahlıda babası Mustafa ağanın mülkündə, Damcılının, Göyəzənin ətəklərində, Qazaxın ulu yurd yerləri olan Dilican yaylaqlarında, əsrarəngiz təbiətin qoynunda böyüyüb. Onun yazdığına görə, böyüdüyü məişət və mədəni mühit, tərbiyə aldığı doğmaların şəxsi nümunəsi və tövsiyələri onun bütöv və tutumlu bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında münbit zəmin olub: "Mirvarid Paşa qızı Daş Salahlıdakı Heydər əfəndinin ibtidai məktəbində təhsilə başlayıb. 1920-ci ildə Mədinə xanım Qiyasbəyli onu başqa yeniyetmə qızlarla bərabər Bakıya - Darülmüəllimata gətirib. M.Dilbazi seminariya ilə bağlı xatirələrində G.Yusubova, A.Əmirov, N.Şahsuvarov, C.Əfəndizadə, A.Musaxanlı kimi tanınmış müəllimlərlə bağlı səmimi fikirlər qələmə alıb. "Bizim müəllimlərimiz" adlı yazının əvvəlində oxuyuruq: "Müəllimlərimiz namuslu, vüqarlı, qeyrət məktəbi bitirmiş ziyalı vətənpərvərlər idilər. Burada hər şey şagirdin istedadı ilə ölçülürdü. Odur ki, o illərdə qız və oğlan seminariyalarında oxuyanlar arasında çoxlu istedadlar yetişdi. Axşamlar Nərimanov arvadı Gülsüm xanımla vaxt tapıb məktəbimizə gəlirdi. Hamımız onların başına toplaşırdıq. Doktor bizə şeir əzbərlədirdi, nəğmə oxutdururdu, dərslərimizi yoxlayırdı. Hər dəfə bizə keçmişdən, gələcəkdən maraqlı söhbətlər edirdi. Xüsusilə gələcək haqqında elə şirin danışırdı ki, biz uşaqlar quş olub o gözəl gələcəyə uçmaq istəyirdik. Nərimanov özü də buna inanırdı. O, fikrə gedəndə biz çiyninə söykənir, ona sığınırdıq. Məktəbimizdən gedəndə isə yaman darıxırdıq.

Doktor Nərimanov bizim üçün dünyanın ən əziz, ən doğma, ən maraqlı insanlarından biri idi. Bir axşam yenə məktəbin çıraqları yandı, böyük salonda doktor Nərimanovun ətrafına toplaşmışdıq. O bizdən gec ayrılıb getdi. Bir neçə ay gözümüz yolda qaldı, Nərimanov gəlmədi. Demə, onu Moskvaya aparıblarmış. 1925-ci ildə Nərimanovun ölüm xəbərini eşitdik".

Tədqiqatçı yazır ki, Qubadan Bakıya qayıdan Dilbazi "Şərq qadını" jurnalında ədəbi işçi kimi fəaliyyət göstərir. Onu jurnala redaktor təyin etmək istəyirlər, şairə olmaq arzusunu bildirən Mirvarid xanım 4 il (1934-1938) Dövlət Muzeyində baş elmi işçi və şöbə müdiri işləyir. Bir neçə ay Moskva yaxınlığındakı Moleyevka deyilən yerdə ədəbi kurslarda olması onun sənət, dünya ədəbiyyatı haqqında məlumatını genişləndirib. Beləliklə, o, muzeydəki işdən çıxıb bədii yaradıcılıqla məşğul olur. Ş.Məmmədov bildirir ki, M.Dilbazi sovet dövründə iki dəfə "Şərəf nişanı" ordeni, "Qafqazın müdafiəsi üçün", "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalları ilə təltif edilib: "1979-cu ildə Ukraynada Azərbaycan ədəbiyyat və incəsənəti ongünlüyündə iştirak edərkən onun çıxışları çox hərarətlə qarşılanıb. MK katibi Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyevə bu barədə məlumat verib, Azərbaycan KP MK bürosunda ona bu fəxri adın verilməsi məsələsi həll olunub. Ümummilli lider Heydər Əliyev sonralar Mirvarid xanımın yubileyində bilavasitə iştirak edərək xalq şairini böyük hörmət və ehtiramla təbrik edib".

Tədqiqatçı onu da qeyd edib ki, Mirvarid Dilbazi 1928-ci ildən Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiyyətində keçirilən məclislərdə iştirak edib. Tədqiqatçı deyir ki, Azərbaycan bədii fikrinin görkəmli nümayəndələri ilə görüşlər, söhbətlər sonradan həmin ədəbi şəxsiyyətləri səciyyələndirən xatirə cizgilərinə çevrilib: "Bu baxımdan nəcib, həyalı, mötəbər A.Şaiq, xalqın sonsuz məhəbbətini qazanmış S.Vurğun, başıpapaqlılardan qorxan bir qıza namuslu qardaş münasibəti göstərən S.Rüstəm, çox sadə, səmimi, saf xilqətli M.Müşfiq, okeanda inci axtaranlara oxşayan M.Hüseyn, sözün əsl mənasında, ziyalı Y.V.Çəmənzəminli, "Xalq işinə çox lazımlı, müsbət bir şəxsiyyət" (S.Vurğun) olan M.İbrahimov, xalq ənənə və adətlərini bilən S.Rəhimov, mülayim, ağıllı-kamallı N.Rəfibəyli, tədbirli, mədəni R.Rza, yoldaşlıq və dostluqda möhkəm və dönməz O.Sarıvəlli, xalqın milli şairi Ə.Cəmil, mənəvi təmizliyin nümunəsi Ə.Vəliyev haqqında xatirələr ürəklə, məhəbbətlə, səmimiyyətlə qələmə alınıb. Mirvarid Paşa qızı ömrü boyu kimsədən təmənna ummayıb, kimsəyə yük olmayıb. Bircə həmdərdi qələm olub. Bütün dərdlərini, kədər və sevinclərini qələmlə demiş şair xalqımızın qələbəsini görmək arzusu ilə yaşayırdı".

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər. - 2015.- 22-24 avqust.- S.15.