Folklorumuzun qədim lirik örnəkləri - sayaçı sözlər, holavarlar, əkinçi nəğmələri...

Folklor hər bir xalqın qədimliyini, dilini, mədəniyyətini, söz, fikir ululuğunu, zənginliyini özündə ifadə edən dərin bir aləmdir. Azərbaycan folkloru bu baxımdan xalqın dünyagörüşünü, mədəniyyətini, ictimai həyatını, məişətini özündə ifadə edir. Dünyada binə quran qədim türk tayfaları öz məişəti, həyatı, elat mədəniyyəti, söz yaradıcılığı haqda folklor nümunələri ilə bizi məlumatlandırır.

Bilirik ki, qədim insan öz taleyini əməyə bağlayıb, ovçuluqla, balıqçılıqla, heyvandarlıqla, maldarlıqla, əkinçiliklə məşğul olub. İnsanlar oturaq mədəniyyətə sahib olmamışdan əvvəl köçəri yaşayıb, yayı yaylaqda, qışı qışlaqda qarşılayıb. İqlimi xoş keçən, bol otlaqlı, bol sulu bərəkətli torpaqlar türklərin əsas məskəni olub. Əcdadlarımız özləri haqda, məşğuliyyətləri, maraq çevrələri barədə gələcək nəsillərə çox dəyərli informasiyalar ötürə bilib. Bu, folklor örnəklərində özünü ifadə edən deyimlər, tapmacalar, sayaçı sözləri, əkinçilik nəğmələridir. Fikrimcə, nağıl, əfsanə, mifik mətnlər sonradan meydana çıxıb. Çünki qədim insan yaşamaq uğrunda mübarizə aparır, ovçuluq edib qarnını doyururdu. Sonra əkinçiliyin meydana gəlməsi insanları oturaq həyata alışdırıb.

Azərbaycan folkloru çox zəngindir və özündə epik və lirik janrları birləşdirir. Azərbaycan folklorunun-lirik şeirin ilk qədim nümunələrindən olan sayaçı sözləri, holavarlar, əkinçi nəğmələri keçən minilliklərdən yadigar qalan örnəklərdir.

Mən özüm hələ uşaqlıqdan sayaçı nəğmələrini, holavarları, əkinçi nəğmələrini, eydirmələri, qımqımalı, mövsüm-mərasim nəğmələrini çox eşitmişəm. Hətta yaşıdlarımla birgə oxumuşam da. İndiyə qədər yadımdadır, nənəm də, başqa qadınlar da inəkləri, camışları sağanda mütləq eydirmə nəğməsi oxuyardılar. İnəkləri, camışları əzizləyə-əzizləyə, oxşaya- oxşaya sağardılar.

Gözləri muncuq inək

Yelinin dolu olsun!

Ümumiyyətlə, lap qədimdən son illərə qədər əmək nəğmələri də, sayaçı deyimləri də hər gün səslənərdi. Sadəcə, nəsillərin dəyişməsi, cavanların yaşlı insanların yadigarı olan ənənələrə bəslədiyi soyuqluq bu nəğmələri dillərdən, ağızlardan aldı. Bəlkə indi çox az adam tapılar ki, o ənənələri yaşatsın.

Mərasimşünaslar yazır ki, əmək nəğmələri əmək prosesini əks etdirən bədii mətnlərdir. Bu mətnlərin bir çoxu ritual, etiqad, mərasim və məişət detalları ilə cilalanıb.

Əmək nəğmələrinin ən parlaq nümunələrindən biri əkinçi nəğmələridir. Mərasimşünaslar qeyd edir ki, xalq poeziyasının ən qədim nümunələrindən olan əkinçi nəğmələrində biçinçi, cütçü həyatı tərənnüm edilir. Bu nəğmələr əkinçilərin bilavasitə əmək prosesində yaratdığı, ifa etdikləri nəğmələrdir. Qədimlərdə bir hecalı, bir misralı olan əkinçi nəğmələri inkişaf edərək sonralar 2-3 hecalı, 2-3-4 misralı nəğmələrə çevrilib. Şifahi poeziyanın ən geniş yayılmış əkinçi nəğməsi holavardır. Qədim çağların məhsulu olan və hər bəndi 4 misradan ibarət olan holavarlar bayatı (yeddilik) şəklindədir:

Ala kəlim, bizə gəl,

Dağdan enib düzə gəl.

Dırnağının gözüylə

Qara düzü bəzə gəl.

Sayaçı nəğmələri də əmək nəğmələri silsiləsinə aiddir. Mərasimşünas və etnoqraflar yazır ki, şifahi poeziyamıza köçəri tayfaların ilk əmək nəğmələri kimi daxil olan sayaçı nəğmələrində qoyunçuluq həyatı tərənnüm edilib. Bu nəğmələrin ilk yaranışı qoyunların əhliləşdirilməsi dövrünə təsadüf edir. Bu nəğmələr qoyun qırxımı, döl vaxtı, yaylağa köçərkən və s. mərasimlər zamanı ifa edildiyi üçün mərasim nəğməsi də hesab edilir:

Qoyunlu evlər gördüm,

Qurulu yaya bənzər.

Qoyunsuz evlər gördüm,

Qurumuş çaya bənzər.

Nənəm, a narış qoyun,

Yunu bir qarış qoyun.

Bulamanı tez yetir,

Gözləyir uşaq, qoyun.

Balaca-balaca çəpişlər,

Yovşanın başın dişlər.

Gedər yaylağı gəzər,

Gələr aranda qışlar.

Dağlardan endi qoyun,

Dolaşdı bəndi qoyun.

Süd-qaymağı bol eylə,

Sevindir kəndi, qoyun.

Sağın nəğmələri, bayaq onun adını eydirmə nəğməsi kimi təqdim etdim, eldən eşitdiyim sözdür. Amma mərasimşünaslar ona sağın nəğməsi adını verib. Fikrimcə, çox uyğundur.

Mərasimşünaslar yazır ki, xalqımızın qədim dövr maldarlıq həyatı ilə bağlı nəğmələri içərisində sağın nəğmələri də müəyyən yer tutur. Saya nəğmələrindən fərqli olaraq sağın nəğmələri köçəri tayfalar içərisində yaransa da, oturaq həyat şəraitinə keçmiş tayfalar tərəfindən asanlıqla qəbul olunub.

Dutum, dutum,

Nənəm, dutum.

Səni sağan,

Dutum, dutum,

Mənəm, dutum,

Bacım, dutum.

Məişət nəğmələri sırasında ovçu nəğmələrinin yeri ayrıcadır. Mərasimşünasların bildirdiyinə görə, daha qədim dövrlərə aid olan ovçu nəğmələri həmin peşə ilə bağlı yaranıb, nidalı, çağırışlı sözlərlə şifahi poeziyamıza daxil olub. Ovçu nəğmələri bir sıra hallarda tuluqda, tütəkdə, fitdə çalınan havalarla müşayiət olunub:

Ova gedən,

Ovun tuş.

Ovun olsun

Maral, quş...

Balıqçı nəğmələrinə də diqqət ayırmaq istəyirəm. Alimlər bildirir ki, əmək nəğmələri içərisində balıqçı nəğmələri də xüsusi yer tutur. Dünya xalqlarının şifahi poeziyasında bu nəğmələrin dəniz və çay ətrafında yaşayan xalqların poetik düşüncəsində olduğu kimi, ilkin inkişaf mərhələlərində yarandığı ehtimal olunur. Balıqçı nəğmələrinin hamısında «Yahu» nəqarəti mühafizə olunur. Misal:

Yahu

Röyama girdi,

Yahu

Sirrimi bildi.

Yahu

Dəryalara

Tor atdım,

Üzümə güldü

Yahu...

İpəkçi nəğmələri də xalqımızın məişətində önəmli yer tutur.

Mərasimşünaslar yazır ki, ipəkçi nəğmələri xalq içərisində bəzən kümçü (kümzar) nəğmələri adı ilə tanınır. Bu nəğmələrdə əsasən barama, onun əhəmiyyəti, baramanın bədnəzərdən qorunması və s. tərənnüm edilir:

Çıxdı qızım

Tərəcəyə,

Büküb qoydum

Bələcəyə

Naz-naz olsun.

Yarpağı

Az-az olsun.

Hana nəğmələrini qədim zamanlarda nənələrimiz həmişə oxuyub, bununla da toxuduğu xalçanın, kilimin, cecimin, çulun, palazın, xurcunun gözəlliyini birəbeş artırıblar.

Əmək nəğmələri içərisində toxuculuq və xalçaçılıqla bağlı nəğmələr mühüm yer tutur. Hana nəğmələri əsasən ilmə vurularkən, ilmə döyülərkən və s. söylənən nəğmələrdir. İlk hana nəğməsi aşağıdakı şəkildə bizə çatıb:

Asma gül,

Basma gül.

Gülüm xınalı

Döşü minalı!

Mərasim nəğmələri arasında doğumla bağlı nəğmələr də var. Mərasimşünaslar yazır ki, xalq poeziyasında övladsızlıqla bağlı ənənəvi süjet doğumu müqəddəsləşdirib, xalq doğumla bağlı müxtəlif nəğmələr yaradıb:

Sancılar gələr-gedər,

Atalar gülər gedər.

Nənələr nənni qoyar,

Nəvəsin bələr gedər.

Xalq poeziyasını öyrənən alimlər qeyd edir ki, bu nümunələrdən söz düşəndə ilk olaraq əmək nəğmələri xatırlanır. Bu nəğmələr əməyə bağlılıq, iş prosesini yüngülləşdirmək, müəyyən mənada həvəs oyatmaq məqsədilə ifa edilib. Əsasən əkinçilik, maldarlıq, ovçuluq zamanı istifadə olunub. Əmək nəğmələri içərisində sayaçı sözləri xüsusi yer tutur. «Sayaçı» kəlməsi «sayalı olan, xeyir gətirən» mənasını daşıyır. Görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli araşdırmalarında yazır ki, «saya» fars dilində «kölgə» deməkdir. Məcazi mənası isə himayə, müdafiədir. Xalq arasında bu söz nemət, yaxşılıq, xeyirxahlıq mənalarında işlənir. Burada daha çox ev heyvanlarına məhəbbət, qayğı ifadə olunur.

Bu mahnılar arasında çobanlara həsr olunan nümunələr də var. Belə nəğmələrdə çoban təriflənir, işi-gücü, xeyirxahlığı və igidliyi haqqında söz açılır:

Göydə gəzən buludlar

Yorğanıdır çobanın.

Yastı-yastı təpələr

Yastığıdır çobanın.

Yumru-yumru qayalar

Yumruğudur çobanın.

Yaz-payız əkini zamanı və yaxud taxıl biçilib döyülərkən oxunan mahnılara «holavar» deyirlər. Tanınmış folklorşünas, filologiya elmləri doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü mərhum Azad Nəbiyev holavarlar haqqında yazırdı: «Çin, hind və skandinav xalqlarının folklorunda «ho» müqəddəs öküz (inək) toteminin adı olub. Türkdilli xalqların - Azərbaycan, uyğur, özbək folklorundakı mərasim nəğmələrində «ho»lar müqəddəs varlıq, səadət rəmzi kimi tərənnüm edilir. Holavar həm də müqəddəs varlıqlar haqqında mahnı mənasını daşıyır».

Tədqiqatçıların yazdığına görə, dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov xalq mahnılarımızın nota salınan nümunələri barədə bildirirdi: «El mahnılarında Azərbaycan xalqının əhval-ruhiyyəsi və zövq musiqisi bəyan edilir. Həmin şeir və musiqidəki yaradıcılıq qabiliyyətinin dərəcəsini təyin edə bilən böyük bir material da var. Onun musiqi, ədəbi, psixoloji və istərsə də etnoqrafik əhəmiyyəti çox böyükdür».

Azərbaycan xalq mahnılarının toplanması işinə XIX əsrdə başlanıb. 1828-ci ildə şərqşünas A.Xodzko Azərbaycan xalq mahnılarını toplayaraq nəşr etdirib. Onların əksəriyyəti tarixi mərasim və lirik mahnılar olub. XIX əsrdə P.Siyalski də «Səkkiz asiyalı mahnısı və bir ləzginka» adı ilə məcmuə çap etdirib. Tədqiqatçılar onu da bildirir ki, XX əsrdə Üzeyir Hacıbəyov və Müslüm Maqomayevin əməyi xüsusi qeyd edilməlidir.

Bakı Dövlət Universitetinin folklor kafedrasının əməkdaşı Lətafət Ələkbərova «Bir daha sayaçı sözlərinə dair» yazısında qeyd edir ki, Azərbaycan folklorunun toplanması, nəşri, öyrənilməsi tarixində SMOMPK məcmuəsi mühüm yer tutur: «Milli folklorşünaslığın yaranmasında bir mərhələ olan bu məcmuə Azərbaycan və bütün Qafqazın təbiəti, tarixi, coğrafiyası, incəsənəti, kənd təsərrüfatı, burada yaşayan xalqların folkloru və etnoqorafiyasını öyrənmək üçün zəngin mənbədir. Bildiyimiz kimi, milli folklorumuz qədim bir tarixə malikdir. AMEA-nın müxbir üzvü, professor A.M.Nəbiyev qeyd edir ki, bizim ağız ədəbiyyatımızın yaranma və janrlaşma tarixi nə qədər qədimlərə gedib çıxsa da, milli folklorşünaslıq elmimizin meydana gəlməsi ötən əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Alimin fikrincə, Azərbaycan folklorşünaslığı gecikmiş folklorşünaslıq idi. Professor Azad Nəbiyev Azərbaycan folklorşünaslığında üç mərhələnin olduğunu göstərir. Birinci mərhələ 1830-1900-cu illəri əhatə edir. İkinci mərhələ 1900-1940-cı illər arasında olub. Üçüncü mərhələ-yeni dövr-Böyük Vətən Müharibəsi illərindən başlayaraq bu günə qədər davam edir. Birinci mərhələdə «Tiflisskiye vedomosti», «Novoye obozreniye», «Sbornik svedeniy o Kavkaze», «Sbornik svedeniy o kavkazskix qorçax», SMOMPK məcmuəsi və digər mətbu orqanlarda bizim bir çox şifahi yaradıcılıq nümunələrimiz toplanıb nəşr edilirdi. Alimin bu fikri bizə SMOMPK məcmuəsinin Azərbaycan folklorşünaslığının inkişafında mühüm rol oynadığını deməyə tam əsas verir».

Tədqiqatçı yazır ki, SMOMPK-un buraxılışlarından birində F.Köçərlinin topladığı sayaçı nəğmələri çap olunub. Alim qeyd edir ki, bu yazı çox əhəmiyyətlidir. Çünki həmin Azərbaycan folklorşünaslığında «sayaçı» sözünün etimiologiyası haqqında müxtəlif fikirlər var: «Bunlardan biri də Firudin bəy Köçərlinin fikridir. Həmin mülahizə də onun SMOMPK-un həmin buraxılışında nəşr edilən «sayaçı nəğmələri» adlı məqaləsində əks olunub. Beləliklə, mətnin əvvəlində izah olunur ki, «saya» sözü fars dilində «kölgə», məcazi mənada «himayədarlıq», «müdafiə» deməkdir. Zaqafqaziya tatarları (azərbaycanlılar - L.Ə.) onu «xeyir», «bərəkət» mənasında işlədirlər. Deməli «sayaçı» - xeyir-bərəkət gətirəndir. Doğrudan da məişətimizdə «gəlinin ayağı sayalı olsun», «bayramın ayağı sayalı olsun» ifadələri işlənir ki, bunların da mənası «xeyirli, bərəkətli olsun» deməkdir. Sayaçılar da öz nəğmələrində hər evə rifah, ruzi arzulayırlar. Firudin bəy sayaçını adi tərəkəmə kimi təsvir edir. Adətən, o, payızın sonu və qışda oba-oba gəzib ev heyvanlarını tərif edir, əvəzində ərzaq məhsullarından pay alırdı. Şifahi poeziyamıza köçəri tayfaların ilk əmək nəğmələri kimi daxil olub».

Ardı var...

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2015.- 24 iyun.- S. 15.