Azərbaycan xalqının ənənəvi neməti - lavaş...

Azərbaycan kulinariyasında önəmli yeri olan lavaşın ilk dəfə nə zaman bişirildiyi haqqında məlumat yoxdur. Bu da ona dəlalət edir ki, türk xalqı var olandan onun əsas qida vasitəsi kimi lavaş da mövcud olub. Yəni insanların çörəyi kəşf etdiyi uzaq çağlara aiddir lavaşın tarixi. Bu gün də süfrələrimizin əziz neməti olan lavaş (fətir, yuxa, yayma-İ.S) tarix boyu xalqımızın azuqə torbasında əsas yeri tutub.

Azərbaycan elat mədəniyyəti olduqca qədim tarixə malikdir. Türk babalarımızın, tərəkəmə-elat tayfalarının arandan dağa, dağdan arana köç etməsi bu gün bir xəyal, şirin bir nağıl kimi gəlir adama. Zaman olub ki, insanlar arandan dağa köçüb, yayı yaylaqda, qışı qışlaqda keçirib. Uzun yolların damarını qıran dəvə karvanları, alma gözlü, qız bir birçəkli bədöy atlar köçün əsas vasitəsi olub. Bir neçə həftə davam edən elat köçü yorulanda dincəlmək üçün münasib yer seçərdi, nənələr, analar ocaq qalayıb, sac asıb lavaş-yuxa salardı, bişmiş bişirərdilər...

O vaxt tərəkəmələrin əsas azuqəsi, qidası çörəyin lavaş növü olardı. Biz özümüz də belə görmüşdük. Uşaqlığı, yeniyetməliyi elat köçlərinə şahidlik edən bizlər o günləri bu gün də qəlbimizdə, xəyalımızda yaşadırıq. Arandan yaylağa köç edən baba-nənələrimiz milli dəyərlərimizin, adət-ənənələrimizin, qədim qida sərvətimizin həm bilicisi, həm də qoruyucusu olublar. Onlardan bizə çox böyük bir xəzinə miras qalıb, bizim də borcumuz onu qorumaq, nəsillərdən nəsillərə ötürməkdir. Müstəqil Azərbaycan dövləti babalarımızın mənəvi-maddi mirasına sahib çıxır, onları qoruyur, mühafizə edir, yaşaması üçün tədbirlər görür, şərait yaradır.

Son illər lavaş mövzusu bədnam qonşularımızın mənimsəmə iddiasından sonra daha çox gündəmə gəlib. Ancaq xam xəyalda olan qonşularımız özləri də yaxşı bilirlər ki, lavaş Azərbaycan xalqına, ümumilikdə türklərə aiddir, onların icad etdiyi, süfrələrə gətirdiyi nemətdir.

Azərbaycan xalqı, Azərbaycan dövləti hər zaman öz dəyərlərinə sahib durmaqla onu yad nəzərlərdən hifz edə bilib. Bəlli olduğu kimi, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi lavaşın UNESCO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına salınması üçün artıq bir ildən artıqdır genişmiqyaslı işlər görüb.

Onu da qeyd edək ki, Ermənistan tərəfindən UNESCO-ya təqdim edilən lavaş erməni çörəyi kimi qələmə verilib. Bəlli olduğu kimi, ermənilər lavaşın yalnız onlara məxsus olmasını iddia edirdilər. Məlumat üçün deyək ki, Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, AR UNESCO yanında Daimi Nümayəndəliyi, UNESCO üzrə Milli Komissiyanın birgə apardıqları qabaqlayıcı tədbirlər nəticəsində lavaşın erməniləşdirilməsinin qarşısı alınıb. UNESCO öz qərarında bu elementin Ermənistan ərazisində də mövcud olması ilə razılaşıb. Halbuki, Ermənistan tərəfi həm iclasdan öncə, həm də iclas zamanı israrla lavaşın erməni çörəyi adı altında UNESCO-nun Reprezentativ Siyahısına daxil edilməsinə cəhd göstərirdi. Belə ki, Ermənistanın lavaşı erməni çörəyi kimi təqdim etmək cəhdlərinin Azərbaycan və Türkiyə tərəfinin birgə səyi ilə qarşısı alınıb və Komitə tərəfindən qəbul edilməyib. İlkin olaraq baxılması üçün təqdim olunan faylın adı "Lavash, the preparation, meaning and appearance of traditional Armenian bread as an expression of culture" ("Lavaş, ənənəvi erməni çörəyinin hazırlanması, məzmunu və görüntüsü mədəniyyətin ifadəsi kimi") olduğuna baxmayaraq, son qəbul edilən faylın adı "Lavash, the preparation, meaning and appearance of traditional bread as an expression of culture in Armenia" ("Lavaş, ənənəvi çörəyin hazırlanması, məzmunu və görüntüsü Ermənistanda mədəniyyətin ifadəsi kimi") olub. Bununla da UNESCO qərarında bildirib ki, lavaş bütün regionda hazırlanır və bu element ermənilərin eksklüziv çörəyi deyil. Bu barədə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin bir il əvvəl yaydığı açıqlamada bildirilib.

Nazirlik rəsmilərinin sözlərinə görə, ümumiyyətlə qeyd edilməlidir ki, UNESCO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrsin Qorunması Konvensiyasına əsasən, Reprezentativ Siyahıya təqdim edilən mədəni elementlər həmin elementin hər hansı xalqa və yaxud dövlətə məxsus olmasını müəyyən etmir və əslində həmin elementin həmin ölkənin ərazisində mövcudluğunu göstərir: "Yəni bir ölkənin ərazisində müəyyən qrup insan həmin elementin daşıyıcısıdırsa, həmin ölkənin hüququ var ki, onu qorumaq üçün UNESCO-ya təqdim etsin. Belə ki, UNESCO siyahısı mədəni irsin mənsubiyyətini təyin etmir, onu qorumaq üçün qəbul edir. Əgər bir neçə ölkədə həmin mədəni irs nümunəsi varsa, bu ölkələr hər hansı bir elementi UNESCO-ya birlikdə çoxmillətli fayl kimi və yaxud ayrı-ayrılıqda təqdim edə bilər. Komitə çərçivəsində Azərbaycanın təşəbbüsü ilə region ölkələrinin nümayəndələrinin birgə görüşü keçirilib və qərara alınıb ki, növbəti ildə lavaş region ölkələrinin birgə mətbəx irsi kimi UNESCO-ya təqdim edilsin".

Onu da bildirək ki, 2014-cü il noyabrın 23-də Azərbaycanın mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəs Qarayevin türkiyəli həmkarı Ömər Çelikin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti ilə görüşündə bu məsələ ətrafında da geniş müzakirə aparılıb.

Ömər Çelik həmin görüşdə bildirirdi ki, Azərbaycan və Türkiyə lavaş başda olmaq üzrə bir çox məhsullarını və mədəni irsini UNESCO-nun Mədəni İrs Siyahısana salmalıdır: "Koroğlu mövzusunda da birgə iş görürük. Biri mədəniyyət, digəri turizm sahəsində davamlı çalışan iki komitə quracağıq. Bu komitələr altı aydan bir nazir müavinlərinin rəhbərliyi altında bir araya gələcəklər. Biz də ildə bir dəfə bir araya gələrək onların işlərini nəzərdən keçirəcəyik. Tarixi İpək Yolu və Dədə Qorqudun tarixi irsinin canlandırılması mövzusunda birgə layihələr həyata keçirəcəyik".

Onu da bildirək ki, Azərbaycan Kulinariya Assosiasiyasının rəhbəri Tahir Əmiraslanov dəfələrlə lavaşın Azərbaycan milli mətbəxinə aid olduğunu bildirib.

Prezident Administrasiyasının sektor müdiri Fuad Axundov da lavaşın Azərbaycana aid olduğunu mətbuata verdiyi açıqlamada ifadə edib: "Erməni lavaşı"nın UNESCO-nun Mədəni İrs Siyahısına salınması cəhdi ilə bağlı hadisə dünya ictimaiyyətinin gözünü bir həqiqətə açmağa imkan verir. Nə lavaş, nə də erməni sözünün özünün özlərini erməni adlandıran haykan xalqı ilə əlaqəsi yoxdur. Ən əsası odur ki, indiki ermənilərin, əslində isə haykan xalqının (və ya hay xalqının) əcdadları Qafqazda yerləşərək həm türklərin lavaşını ("lay aş" sözündən yaranıb, lay-lay yemək deməkdir), həm dolmalarını, kabablarını və digər türk yeməklərini özününküləşdirdilər, hətta onlar özlərinə məxsus üslubda erməni məzhəbindən götürdükləri sözlə özlərini ermənilər adandırmağa başladılar".

Daha sonra PA rəsmisi bildirib ki, bu, islam xalqlarından hansınınsa öz dinini millətin adı kimi istifadə etməsi və məsələn, özbək və ya azərbaycanlı deyil, müsəlman adlanması qədər absurddur.

Qeyd edək ki, lavaş sözünün etimiologiyasına tarixçi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) İnsan Haqları İnstitutunun elmi işçisi, Qafqaz Tarixi Mərkəzinin əməkdaşı Elşad Əlili aydınlıq gətirib: "...Xatırladım ki, lavaş sözünün mənşəyinin qondarma erməni versiyasının ilkin variantında aşağıda sizə təqdim etdiyim gülünc bir cümlə yer almışdı: "Erməni Sovet Ensiklopediyasına görə, lavaş sözü qədim erməni mənşəli "lav" (yaxşı) və "(xaş" (yemək) kök sözlərindən ibarətdir". Görünür, Erməni Sovet Ensiklopediyasında, həqiqətən, belə gülüş doğuran məlumatlar əks olunub. Lakin lavaşın erməni mənşəli olması barədə uydurmanı ifşa edən "yalan detektoru" layihəmizin təqdimatından sonra həmin cümlə oradan silindi, əvəzinə isə oxucuları bu sözün mənşəyi barədə yanıltan yeni uydurma erməni versiyaları təqdim edildi. Məsələn, məqalədə belə bir cümlə keçir: "Orta əsrlər erməni ədəbiyyatında lavaş daha çox (laws) və ya ondan törəyən (los) variantında işlənsə də, ilkin forma, şübhəsiz, lawa olmalıdır". Guya ki, ilkin variant lawa olmalıdır, amma ona nədənsə 1698-ci il ilə 1908-ci illər arasındakı erməni mətnlərində və ya sözlüklərində rast gəlinmir. Halbuki, lavaş sözünə türkcə mətnlərdə, ən azı, XIII əsrdən etibarən rast gəlinir! Üstəlik, bu söz Türküstan və Volqa boyundan Balkanlara qədər bütün türk dilləri və ləhcələrində qədim dövrlərdən geniş yayılıb!"

Məlumat üçün qeyd edək ki, artıq Daşkənddəki saytlardan birində qədim Azərbaycan çörəyi lavaş haqqında məqalə çap olunub. AzərTAC-ın məlumatında bildirilir ki, Daşkənddəki sharh.uz saytında qədim Azərbaycan çörəyi lavaş haqqında rus dilində məqalə yerləşdirilib: "Materialda deyilir ki, ta qədimdən lavaş buğda unundan hazırlanır, xəmirə yalnız duz vurulur, sonra oxlovda çox nazik yayılaraq oval formaya gətirilir və təndirə yapılır. Lavaşın uzunluğu 35-90 santimetr, bəzən bir az da artıq olur. Deyilir ki, Azərbaycanda təndirin "Çala", "Doyma", Şirəli", "Qoyma", "Kürə" və digər növlərindən istifadə edilir. Qeyd olunur ki, kürədə də lavaş bişirilir və belə çörək dəyirmi formada olur. Tarixçilərin gəldiyi qənaətə görə, lavaşın 6 min ildən çox yaşı var. Məqalədə qeyd edilir ki, lavaşı tək qadın bişirə bilməz, bu çox çətindir. Ona görə də qonşulardan ən azı üç qadın yığılır, biri kündə tutur, o biri yayır, üçüncüsü isə təndirə yapır. Növbəti gün o biri qonşuya çörək bişirilir. Hər ailə iki, bəzən üç aya çatacaq qədər lavaş bişirir. Təzə bişiriləndə yumşaq olan lavaş qaldıqca quruyur, istifadə edilməzdən 15-20 dəqiqə əvvəl sulanır.

Məqalədə deyilir ki, Mahmud Kaşğarinin məşhur "Divani Lüğəti-Türk" əsəri, Yusif Balasaqunlunun "Kutatqu bilik" kitabı, Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi və Xaqani Şirvaninin əsərlərində lavaşın adı çəkilir".

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, AR UNESCO yanında Daimi Nümayəndəliyi, UNESCO üzrə Milli Komissiyanın birgə apardıqları qabaqlayıcı tədbirlər nəticəsində lavaşın erməniləşdirilməsinin qarşısı alınıb. Artıq uzun əsrlər tarixi olan lavaş bizim öz nemətimiz kimi, halallıq simvollarından biri olaraq Azərbaycanın, türk dünyasının adına tanınır.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2015.- 5 may.- S. 15.