İpəkçiliyə dövlət qayğısı və ipəkçiliyin tarixi şöhrəti...

İpəkçiliyin ilkin ünvanlarından olan və ipək kimi insanları, zəngin mədəniyyəti, xalq sənəti, çoxçalarlı ağız ədəbiyyatı, hazırcavab insanları ilə məşhurdur Şəki, Gəncə, Şamaxı, Şuşa. Bütün bunlar öz yerində, ancaq Şəki ipəyinin şöhrəti əsrlərdir bütün dünyanı, yer üzünü dolaşır. Şəkinin ipəkçiliklə bağlı olduğunu minillərdən bəri yaranıb formalaşan bayatı örnəkləri də ifadə edir.

Palıdın ipək qurdu,

Dörd min il yollar yordu.

Qızıl sırğa, qurd fiqur,

Tarixə şahid durdu.

Şəbəkəm var qurama,

Puşdu döşək sırama.

İpəyin soyköküdür,

Qurdla, cabal, barama.

Bir vaxtlar zınqırovlu dəvələr, yorğun sarvanlar keçərdi bu yerlərdən. "İpək yolu"nun üstündə yerləşən qədim Azərbaycan minlərlə, miyonlarla səyyahın, dəvə karvanının izlərini yaşadır. Kimlərin ayaq izləri qalmayıb ki, bu torpağın yaddaşında, kimlərin heyranlığı, heyrətdən doğan nidası daşların qulağına çökməyib ki... Yaşı minillərlə ölçülən dövlətçilik tarixim, onun qədər də qədim və zəngin olan mədəniyyətimiz, yeraltı və yerüstü sərvətlərimiz yadellilərin marağına səbəb olub həmişə.

İpəkçilik tarixini öyrənən tədqiqatçıların verdiyi məlumata görə, Azərbaycanda ipəkçilik dünyanın bir çox ölkələri üçün əlçatmaz olan əlverişli iqlim və münasib təbii-coğrafi şərait əsasında yaranıb və inkişaf edib.

Tədqiqatçılar qeyd edir ki, tut yarpağının atlas - ipək parça halına gəlməsi üçün ipəkçilik təsərrüfatı və sənəti deyilən peşə həm incə, həm də olduqca çətindir. Yazılanlara görə, ipək halına gələnə qədər ipəkqurdu bir sıra mərhələlərdən keçir. Şəki İpək Cəmiyyətinin laboratoriyasında ipəkqurdu toxumlarının müayinəsi aparılır. Yerli şəraitə uyğun məhsuldar ipəkqurdu cinsləri yetişdirilir. Sağlam ipəkqurdu toxumları aprel ayına kimi qışlama kamerasında saxlanır. Bu dövr estivasiya dövrü adlanır. Aprel ayındasa çəkil ağacları yarpaqlayanda, ipəkqurdu toxumlarını oyatma və yemləmə prosesi başlanır. İpəkqurdu toxumu əsasən tut yarpağı ilə qidalanır.

Baramalar yığılaraq müəssisəyə təhvil verilir. Əgər baramalar vaxtında boğulmazsa, ipəkqurdu kəpənəyə çevrilir və baramanı deşərək uçur. Bu da məhsulun ziyan olmasına gətirib çıxarır. Kəlağayıya, köynəyə, çeşidli libaslara çevrilən ipək parçanın bir məhsul kimi ortaya çıxması insan oğlunun bir çox zəhmətlərə qatlaşmasını tələb edir. Son mərhələdə ecazkar bir gözəllik, zəriflik, incəlik örnəyi kimi insanı valeh edən ipək əslində gərgin və məşəqqətli zəhmətə bağlıdır. Şəkinin təbiəti və əhalisi qədər həssas və ecazkar olan ipəyin - Şəki ipəyinin də yeri bənzərsiz və özünəməxsusdur.

Azərbaycanın ipəkçilik tarixindən bəhs edən məlumatlarda bildirilir ki, Azərbaycan qədim zamanlardan bəri Şərqin ən böyük ipəkçilik ölkəsi kimi tanınıb və Şirvan əyaləti Azərbaycanda ən iri ipəkçilik rayonu olub. Bundan başqa, Azərbaycanın Şamaxı, Basqal, Gəncə, Şəki, Şuşa bölgələrində da ipəkçilik istehsalı çox inkişaf edib. Bu rayonlarda ipəkdən çox qəşəng, bəzəkli, naxışlı, zərif qadın baş örpəkləri istehsal olunub. Azərbaycanda ipəkçiliyin həm qədim vaxtlarda, həm də müasir dövrdə əhalinnin əsas fəaliyyət növlərindən biri olduğunu vurğulayan tədqiqatçılar qeyd edir ki, fərziyyələrə görə, ipəkçiliklə bağlı işlərlə burada təxminən 2000 ildən artıqdır məşğul olurlar. Artıq V-VI əsrlərdə Azərbaycanın iqtisadiyyatında ipəkçilik mühüm yer tutub. Tədqiqatçılar qeyd edir ki, antik dövr alban tarixçisi M.Kalankaytuklu özünün "Alban tarixi" kitabında Kür çayı sahillərində çoxlu tut ağacının bitdiyini, ondan, əsasən, ipək parça istehsalında xammal kimi istifadə olunduğunu göstərib. Azərbaycanın təbii şəraiti bu ölkəni bir çox əsrlər boyu dünyanın ipəkçilik mərkəzlərindən birinə çevirib. Şamaxıda, Şəkidə və Azərbaycanın digər guşələrində istehsal olunan ipək parçalar zəngin təbiətli diyarın bütün rənglərinin coşqunluğunu özündə əks etdirib.

İpəkçiliyin geniş yayıldığı bölgələrimizin təsnifatını verən alimlər yazır ki, ipəkçiliyin ünvanlarından biri Qarabağ olub. Qeydlərə görə, Qarabağın ipəkçilik müəssisələri əsasən Şuşa və Cəbrayıl qəzalarında yerləşib. XX əsrin əvvəllərində Şuşa qəzasında 12, Cəbrayıl qəzasında isə 5 ipəkəyirən fabrik var idi. Bu fabriklərin bəziləri maşınla, buxar qazanları ilə təchiz edilən iri fabriklər idi. Qarabağın ipəkçilik sənayesində hətta səhmdar cəmiyyətlər də fəaliyyət göstərirdi. Belə səhmdar cəmiyyətlərdən biri hələ XX əsrin başlanğıcında Şuşa qəzasında yaradılıb. Bu səhmdar cəmiyyətin 6 ipəkəyirən, 2 ipəkeşən və 3 baramaboğan fabriki var idi. Bu fabriklər əsas etibarilə Şuşa qəzası ərazisində yerləşirdi. Yalnız iki baramaboğan fabrik - biri Yelizavetpol quberniyasının Güzlər kəndində və o biri Zaqafqaziya dəmir yolunun Samtredi stansiyasında idi. Bütün fabriklər o dövr üçün müasir olan texnika əsasında qurulmuşdu. Səhmdar cəmiyyətin əsas kapitalı 500 min manata bərabər idi.

Şirvanda ipəkçiliyin inkişafı ilə bağlı maraqlı məlumatlar var. Tədqiqatçıların qeydlərinə görə, XI əsrin 70-ci illərində Şamaxı şəhərində olmuş İtaliya səyyahı Kontarini yazırdı ki, bu şəhərdə yüksək keyfiyyətli ipək parçalar hazırlanır. Həmin dövrlərdə Şamaxıdan Rusiyaya, İraqa, Suriyaya və başqa ölkələrə daha çox ipək aparılırdı. XVI-XVII əsrlərdə də Şirvan ipək istehsalına görə Yaxın Şərqdə öz üstünlüyünü saxlaya bilib. Şirvan ipəyinin xeyli hissəsi yenə də Asiya və Avropanın bir çox ölkələrinə göndərilirdi. Xarici ölkələrə satışa göndərilən ipəkdən əlavə məhsulun xeyli hissəsi daxildə ipək toxuculuğunu təmin etmək üçün istifadə edilirdi. XVII əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda olmuş Adam Olearinin verdiyi məlumata görə, burada hər il 10-20 min tay xamna toplanırdı. Ondan 3000 tay Şirvanın, 2000 tay Qarabağın payına düşürdü (hər tay təxminən 5,5 pud idi). Deməli, hər il Şirvanda 16,5 min pud, Qarabağda isə 11 min puda qədər xamna istehsal olunurdu.

Şəki haqda da tədqiqatçıların maraqlı qeydlərinə rast gəlmək olur. Bəlli olduğu kimi, vaxtilə Şəkidə ipəkçiliyin qədim tarixə malik olması, respublikada ən iri ipək fabriklərinin burada fəaliyyət göstərməsi nəzərə alınaraq ilk növbədə Elmi Mərkəzdə ipəkçiliklə əlaqəli tədqiqatlara başlandı. Yeni, yüksək məhsuldar, xəstəliyə davamlı və istehsalatın bütün tələblərinə cavab verə bilən tut ipəkqurdunun xətt, cins və hibridlərinin yaradılması qarşıya məqsəd qoyuldu. Ona görə də SSRİ-nin bütün ipəkçilik rayonlarından, eləcə də xarici ölkələrdən ipəkqurdu toxumları gətirilib, hər biri ayrı-ayrılıqda bəslənərək damazlıq üçün baramalar seçilib götürüldü. Həmin cinslərin bioloji və texnoloji göstəriciləri müəyyən edilərək, çox yüksək keyfiyyətli xətlər gələcək cinsdaxili seleksiya işlərində tətbiq edildi. Nəticədə tut ipəkqurdunun yüksək yaşama qabiliyyətli, baramaları asan açılan, ipək çıxımı çox olan UN, UF, Şəki-1, Şəki-2 kimi dörd yeni xətti yaradıldı. Uzun illər əlaqəli aparılan tədqiqatlar nəticəsində dörd yeni cinsi yaradıldı. Qeyd edim ki, yerli şəraitə uyğunlaşdırılmış bu toxumların baramalarının yüksək texnoloji göstəriciləri var. Son illərdə Şəkinin ipəkçilikdə qazandığı keçmiş şöhrətini özünə qaytarmaq məqsədilə xeyli işlər görülür, müəyyən tədbirlər həyata keçirilir. Şəhər İcra Hakimiyyəti tərəfindən 2006-cı ilin avqust ayında keçirilən İpək bayramında nəinki keçmiş ittifaqın, hətta bir sıra xarici dövlətlərin nümayəndələrinin iştirak etməsi bu tədbirin möhtəşəmliyindən xəbər verir. Bu tədbirin yaddaqalan xoş təəssüratı bu istiqamətdə daha əhəmiyyətli bir addımın atılması ilə nəticələnib. 2008-ci ildə nəşr edilmiş "Şəki ipəyi uzaq karvan yollarında" kitabı (Z.Əlizadə, N.İbrahimov) çapdan çıxıb və çox böyük oxucu marağına səbəb olub.

Azərbaycanda ipəkçiliyin inkişafı ilə bağlı dövlətin də dəstəyi var. Milli-mənəvi dəyərlər sistemimində, milli istehsal sahəsində mövcud olan bütün xətlərin tərəqqisinə dövlət diqqət göstərir.

Onu da qeyd edək ki, hələ 2006-cı ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev "Şəki-İpək" Açıq Səhmdar Cəmiyyətində olub və öz tövsiyələrini verib. Prezident İlham Əliyev müəssisənin indiki vəziyyətindən razılığını ifadə edib, tövsiyə və tapşırıqlarını verib. Bildirib ki, bu müəssisənin məhsullarına həm daxili, həm də xarici bazarda tələbat böyükdür və ona görə də istehsalın genişləndirilməsi məqsədəuyğundur.

Onu da vurğulayaq ki, "Şəki-İpək" ASC-nin əsası 1929-cu ildə qoyulub və 86 il ərzində istehsal sahələri genişləndirilib, mərhələ-mərhələ elm və texnikanın ən son yenilikləri olan avadanlıqlar, maşınlar, dəzgahlar və sairə quraşdırılıb.

Bəlli olduğu kimi, ümummilli lider Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra ipək sənayesi bərpa olundu və bu sahədə yaranan böhran aradan qaldırılmağa başladı.

Rəsmi mətbuatın yazdığına görə, ipək şirkətləri Heydər Əliyevin tapşırığı və sərəncamı ilə ayağa qalxıb. Belə ki, 2001-ci ildə "Şəki-İpək" ASC-nin istehsal fəaliyyətinin bərpasına köməklik məqsədilə dövlət büdcəsindən 400 000 manat vəsait ayrıldı və müəssisə işə salındı.

Hazırda "Şəki-İpək" ASC-nin rəhbərliyi tərəfindən müəssisə texniki cəhətdən yenidən qurulub, xaricdən baramaaçan avadanlıqları alınaraq quraşdırılıb və istifadəyə verilib, müəssisənin gücü artaraq bir növbəli iş rejimində 45 ton xam ipək istehsalına çatıb, xammala olan tələbatı isə 130 ton quru, yaxud 400 ton yaş barama ödəyəcək. "Şəki-İpək" ASC-nin rəhbərliyi müəssisənin istehsal fəaliyyətinin dayanmaması üçün 2005-2009-cu illərdə xaricdən bir neçə yüz ton quru barama almağa məcbur olub. Bu isə iqtisadi cəhətdən sərfəli deyil. Respublikamızda bu gün ipəkçiliyin inkişafı ilə əlaqədar əsaslı islahatlar aparılmalı, barama istehsalı artırılmalı, "Şəki-İpək" ASC-nin xammala olan ehtiyacı ödənilməli, Azərbaycan ipəyinin əvvəlki şöhrəti özünə qaytarılmalıdır. İpəkçiliyin inkişafı ilə əlaqədar "Şəki-İpək" ASC-nin mütəxəssisləri tərəfindən "Azərbaycan Respublikasında ipəkçiliyin inkişafı konsepsiyası" hazırlanıb, İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyinə təqdim edilib. Hazırda "Şəki-İpək" ASC-də təbii ipək sapdan müxtəlif növ təbii parçalar, baş örtükləri, şərflər, xalçalar və sair hazırlanır. Bu günümüzdə də təmiz təbii ipəkdən hazırlanan bu məhsullar dəbdədir və qadınlar onları sevə-sevə istifadə edir. Azərbaycanın ən qədim ipəkçilik mərkəzi olan "Şəki-İpək" ASC-də yüz faiz təbii ipəkdən hazırlanan saya və güllü müxtəlif çeşidli milli baş örtüklərinin-kəlağayıların istehsalı böyük şöhrət qazanıb.

Azərbaycanda ipəkçiliyin inkişafına dövlət səviyyəsində dəstək verilir və hesab edirik ki, bu sahə tam gücü ilə inkişaf edəcək. Azərbaycan dövlətçilik tarixində, milli-mənəvi dəyərlər sistemində özəl rolu olan bu sahə inkişaf etməlidir ki, Azərbaycanın yenə də ipəkçilik məkanlarından biri olduğu dünyaya yayılsın.

Çox arzu edərdik ki, keçmiş çağlarda olduğu kimi, bu gün də Azərbaycan bütün dünyaya ipək ixrac etsin və Azərbaycan torpağının əzəməti yenidən heyrət yaratsın.

Qeydlərdən də gördüyünüz kimi, artıq bu sahədə irəliləyişlər var və dövlət bu sahəyə ciddi qayğı, dəstək göstərir.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2015.- 6 may.- S. 15.