Laçının işğalı - Azərbaycan dövlətçilik tarixində erməni təcavüzünün ən ağır təzahürlərindən biri kimi...

Laçın ağrılı bir nəğmə, ağı, sinədağlayan bir bayatı kimidir indi. Adı gələndə kürəyimiz qovuşur, ürəyimiz yaralı quş kimi çırpınır, sanki can veririk. Laçın qürur, əzəmət, qalibiyyət simvolu kimi yaddaşlarımıza köçüb. Ancaq bir anlıq ağlımıza gələndə ki, indi Laçın tora salınmış varlığımızdır, imdad diləyən ruhdur, onda başqa hallara düşürük. Laçın Güləbirdli Sarı Aşığın yurdudur. Könül oxşayan bayatılar deyən, özü də bir bayatıya çevrilən Sarı Aşığın ruhu dolaşır o yerlərdə-nigaran, sərgərdan.

Azərbaycan dövlətçilik tarixində xüsusi yeri olan qəhrəmanlar yurdu Laçın indi elə əlçatmaz olub ki... Sultan bəyin yurd-yuvası indi erməni tapdağında inildəyir. Xəyanətkar, türk düşməni Andranikin, onun tərəfdarlarının yağısı olan igidlərin, ulu babalarımızın yurdu yağı caynağındadır. Erməni işğalından illərdir əziyyət çəkir Laçın. Şuşadan sonra Laçının da işğal edilməsi, laçınlıların öz yurd-yuvalarından didərgin düşməsi doğrudan da ağırdır. 23 ildir yolları üzümüzə bağlanıb Laçının. Laçın deyəndə kimlər yada düşmür ki... Görkəmli sənətkarımız Məhəbbət Kazımov 22 il Laçınsızlığa dözsə də, sonda davam gətirə bilmədi bu ayrılığa...

Dağlar zirvəsində binələnən Laçın şəhəri Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz hissəsidir və bu yurdun oğul və qızları Azərbaycanın dövlətçilik tarixində, mədəniyyətində, ədəbiyyatında, musiqisində silinməz izlər qoyub.

Coğrafi məlumatlara görə, Laçın rayonunun

ərazisi 1321 kv. km, əhali sayı isə 2007-ci il siyahıya alınmasına görə, 11519 nəfərdir.

Laçın-Azərbaycan Respublikasıda şəhər, Laçın rayonunun inzibati mərkəzi. Məlumatlara görə, respublikanın paytaxtı Bakı şəhəri ilə şosse yolla ara məsafəsi 450 km, Xankəndi dəmir yolu stansiyası ilə ara məsafəsi isə 60 km olub. Bəlli olduğu kimi, 18 may 1992-ci ildən erməni silahlı qüvvələrinin işğalı altındadır.

Tarixçilərin verdiyi məlumatlara görə, Laçın əvvəllər Abdallar adlanıb, 1923-cü ildən şəhər statusu alıb və 1926-cı ildən Laçın adlandırılıb. 1930-cu ildə Laçın inzibati rayonu təşkil edilərkən Laçın şəhəri onun mərkəzinə çevrilib.

Coğrafiyaşünaslar "Laçın" toponimini şərh edərkən bildirir ki, o bir oykonim kimi 1924-cü ildən xəritəmizdə özünə yer tapıb. Ona qədər isə bu ad "Yuxarı Laçın" adlı kəndin adında özünü qoruyub saxlayıb. Qismən qədim xəritələr üzərində araşdırmalar göstərir ki, Kiçik Qafqaz sıra dağlarının ən böyük silsiləsi olan Qarabağ yaylasının əsas zirvəsi ilə yanaşı Laçın adlı bir zirvə də diqqəti cəlb edir.Bu zirvə Yuxarı Qarabağ bölgəsində Böyük Kirs, Kiçik Kirs, Sarı baba zirvələri ilə üçbucaq təşkil edir. Bu zirvə Qarabağ sıra dağlarının mərkəzi hissəsində, onun cənub-qərbində yerləşir. Alimlərin araşdırmaları göstərir ki, "Laçın" adına coğrafi, tarixi və ədəbi mənbələrdə rast gəlinir. Mənbələrə baxarkən "Laçın" toponimi bir oronim-yəni dağ adı kimi bizə məlum olur. Lakin bu toponim həm də özünə bir oykonim şəklində bir növ vətəndaşlıq hüququ qazanıb. Bunu Laçın adlı kəndlərin adında görə bilərik: Şuşada Laçınlar, Kəlbəcər rayonunda Laçın adlı kəndlər, Kəlbəcər rayonundakı Laçınqaya qalası və s. buna misal ola bilər.

Alimlər qeyd edir ki, bu adın sorağı ilə ədəbi materiallara müraciət edilib və burada "Laçın" adına rast gəlinir. Hazırda, eləcə də yaxın keçmişdə bu adı axtarmaq çox asandır. Laçın adını daşıyan şəxslər hazırkı dövrdə də var. Ancaq bu adın sorağı ilə uzaq keçmişə müraciət edən alimlər bildirir ki, məşhur hind şairi Əmir Xosrov Dəhləvinin həyatından bəhs edən mənbələrdə onun atasının soyadında "Laçın" sözü diqqəti cəlb edir. Onun adı belədir: Əmir Mahmud Şəms Laçın. Tarixi mənbələrdən aydın olur ki, onun ata-babası Hindistana Orta Asiyanın işğalı ilə əlaqədar gəliblər. O zaman "Laçın" türk tayfası Türkmənistanın cənubunda Kopet dağında məskunlaşıb. Hindistanda yaşayıb-yaratmış, dövrünün ən böyük şairi Əmir Xosrov Dəhləvinin adında tayfasının adı göstərilib.

Alimlər qeyd edir ki, "Laçın" türk tayfası XIII əsrin əvvəllərində Türkmənistanın cənubundakı ərazilərdə yaşayırdılar. Monqolların hücumu zamanı Laçın tayfalarının bir hissəsi Azərbaycana pənah gətirib. Onlar Qarabağın yuxarı bölgəsində - Xaçın məlikliyində, Xəlfəlidə, eləcə də Qarqarçay, Həkəriçay hövzələri yaxınlığında məskən salıb. "Laçın" türk tayfasının bir hissəsi isə Hindistanda sığınacaq tapıb.

Orta əsrlərdə Azərbaycanda Laçın qalası və Laçın şəhəri də olub. Qarabağda Laçın qalasının olmasını Kirakos Gəncəli qeyd edib. O, yazır ki, Laçın Həsən Cəlalın qalalarından biri idi. Azərbaycanda orta əsrlərdə Laçın adlı şəhər də olub ki, bu şəhərdə pul kəsilirdi. Bu şəhər Çobani xanlarının zamanında daha da şöhrətlənib.

Laçın rayonunun memarlıq abidələri öz qədimliyi və əzəməti ilə maraq doğurub. Rayonun ərazisində 300-ə yaxın tarixi, mədəniyyət və memarlıq abidəsi, onlarla kurqan, qala tipli arxeologiya baxımından faydalı olan abidə, çoxlu sayda qəbirüstü abidə, stellalar, at, qoç fiqurları, süjetli daşlar aşkarlanıb, eləcə də bu ərazi çoxlu təbii sərvəti, qiymətli mineral suları ilə zəngin olub. Bu ərazidə olan abidələrin əksəriyyəti Qafqaz Albaniyası dövrünün yadigarlarıdır. Alimlərimizin verdiyi məlumata əsasən, bu ərazidə olan Qafqaz Albaniyası dövrü abidələrinin bir çoxu bizim eranın xristianlıqdan əvvəlki dövrünə aiddir. Bu yerlərin mürəkkəb relyefi, sərt iqlimi bir çox çay keçidlərində, yolların keçilməz hissələrində körpülərin inşasına səbəb olub. Onlar əsasən birtağlı və yaxud ikitağlı körpülərdir.

Laçın rayonunun Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğalı zamanı rayonda mövcud olan əksər tarixi, mədəni və dini abidələr dağıdılıb. Rayonun ərazisində aşağıda adları çəkilən abidələr rayondakı abidələrin yalnız 70%-ə qədərini təşkil edir.

Abdallar (Bəylik) kənd ərazisində: Həkəri çayı üzərində körpü XVIII əsr, daş qutu-dəmir dövrü, qəbiristanlıq.

Zabux kəndi ərazisində: Sümüklü qəbiristanlığı, XVI əsrə aid Xallanlı qəbiristanlığı.

Malıbəy kəndi ərazisində: qədim qəbiristanlıq.

Kosalar kəndi ərazisində IX əsrə aid Ağoğlan qəsri, qədim qəbiristanlıq.

Sultanlar (Hüsülü) kəndi ərazisində: 1761-ci ilə aid Soltan Əhməd sarayı, XIV əsrə aid qədim qəbiristanlıq.

Zeyvə kəndi ərazisində Soltanbaba türbəsi, Şeyx Əhməd türbəsi, türbə, qədim qəbiristanlıq.

Qarıqışlaq kəndi ərazisində XI əsrə aid məscid, Dəmirovlu Pir-Məbəd.

Sadınlar kəndinin mərkəzində XVII əsrə aid məbəd.

Hacılar kəndi ərazisində: qədim qəbiristanlıq, bulaq (abidə).

Vağazin kəndi ərazisində məbəd.

Quşçu kəndi ərazisində XV əsrə aid Uşaq qalası, Böyük bulaq, Korca bulaq, Sadınlar qalacığı.

Mirik kəndi ərazisində XV əsrə aid qala, məbəd.

Bozlu kəndi ərazisində qəbiristanlıq, Xaçın yalı ərazisində XV əsrə aid Xaçın daşı.

Əhmədli kəndi ərazisində XVII əsrə aid məbəd, "Vəng" qəbiristanlığı.

Minkənd kəndi ərazisində XV əsrə aid Minkənd çayı üzərində ikitağlı, Abaxeyir ərazisində birtağlı körpü. Məbəd.

Şeylanlı kəndi ərazisində birtağlı körpü.

Qaragöl ərazisində məscid, qəbiristanlıq.

Hoçaz kəndi ərazisində mağara, məbəd.

Soyuqbulaq kəndi ərazisində Bulaq (abidə), məbəd.

Zabux kəndi ərazisində körpü (1988-ci ildə dağıdılıb).

Güləbird kəndi ərazisində XV əsrə aid Qız qəbri abidəsi, dəmir dövrünə aid kurqan, orta əsrə aid qədim qəbiristanlıq, bayatı ustadı Sarı Aşığın qəbri.

Cicimli kəndi ərazisində XVI əsrə aid Məlik Əjdər türbəsi, XVI-XVII əsrlərə aid türbə, orta əsrlərə aid Çoban daşı və qədim qəbiristanlıq.

Malxələf kəndi ərazisində XVII əsrə aid Xəlifə türbəsi, qədim qəbiristanlıq. Sınıq körpü.

Aşağı Fərəcan kəndi ərazisində X əsrə aid məbəd, Fərəcan Güləbird yolunda körpü, qədim qəbiristanlıq.

Sus kəndi ərazisində XVII əsrə aid bulaq.

Seyidlər kəndi ərazisində XVII əsrə aid bulaq, qədim qəbiristanlıq, Pircançay üzərində qədim körpü.

Pircahan kəndi ərazisində XVII əsrə aid bulaq, XI əsrə aid Qovur qalası.

Korcabulaq kəndi ərazisində məbəd.

Ziyrik kəndi ərazisində dəmir dövrünə aid Rizvan meşəsində kurqan.

Ərikli kəndi ərazisində XVI əsrə aid Qaraşaqqal türbəsi, araxışda türbə və qədim qəbiristanlıq.

Piçənis kəndi ərazisində məbəd.

Şəlvə kəndi ərazisində məbəd.

Qorçu kəndi ərazisində məbəd.

Laçın şəhərində (1941-1945-ci illər) Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə kompleksi.

1924-cü ildən sonra rayonda inşa olunmuş körpülər, bulaqlar, abidələr və abidə kompleksləri və başqa abidələr Laçının tarixi əhəmiyyətini bir daha sübut edir. Bir məqamı da qeyd edək ki, bu abidələrin böyük əksəriyyəti bizim eradan əvvələ aiddir. Qədim türk yurdu olan Laçın özündə çox qiymətli xəzinəni qoruyurdu. İndi erməni işğalındadır və abidələrin əksəriyyətinin salamat qalması şübhə doğurur, qalanlar erməniləşdirilib. Ermənilər saxta tarixlərini belə yaradırlar.

Laçın Tarix və Diyarşünaslıq Muzeyi haqda da danışmaq istəyirik. 1200 kv/metr sahəni əhatə edən Laçın Tarix və Diyarşünaslıq Muzeyi 1974-cü ildə yaradılıb.

Tarixçilərin "Vikipediya" Açıq Ensiklopediyasına yerləşdirdiyi məlumatlara görə, Laçın Tarix və Diyarşünaslıq Muzeyi-Azərbaycan Respublikasının Laçın rayonunda 1974-cü ildən 1992-ci ilin may ayına qədər fəaliyyət göstərib, işğal olunan muzeylər siyahısına daxil olan yüksək bədii və tarixi səciyyə daşıyan eksponatlarla zəngin olan ən əhəmiyyətli muzeylərdən biri.

Muzeyin memarlıq quruluşunu təsvir edən tarixçilər qeyd edir ki, muzeyin yerləşdiyi bina tarix və mədəniyyət abidəsi kimi qiymətləndirilirdi. Bu bina sovet hakimiyyətinin ilk illərində Pedaqoji Texnikum üçün nəzərdə tutulsa da, sonralar burada VIII illik məktəb fəaliyyət göstərib. Muzeyin ümumi sahəsi 1200 kv/metrdən çox idi. Muzey bir dəhlizdən, 24 otaqdan, 1 nümayiş salonundan və 72 kv/metrlik bir fonddan ibarət idi. Muzeyin həyətində müxtəlif əsrlərdə hazırlanmış bədii daş nümunələri, süjetli oymalar, at və qoç heykəlləri və bir çox məişət əşyaları açıq havada nümayiş etdirilirdi. 1983-cü ildən 1992-ci ilə qədər muzey tərəfindən geniş şəkildə ekspoziyalar təşkil olundu. Muzeyin əsas fondunda 5 mindən artıq eksponat toplandı. Yardımçı fondla birlikdə muzeydə ümumilikdə 10 minə yaxın əşya olub. 1989-cu ildə Laçın Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Ümumittifaq muzeylərə baxış müsabiqəsində qalib seçilib və direktoru ilə birgə xüsusi medalla təltif olunub. 1992-ci ildə Laçın rayonu işğal olunarkən muzeyin eksponatlarını çıxarmaq mümkün olmayıb.

Muzeyin statusu haqda məlumat verən alimlər yazır ki, Laçın Muzeyi 1974-1992-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi nəzdində fəaliyyət göstərirdi.

Ermənistan Respublikası silahlı qüvvələri 1992-1994-cü illərdə Azərbaycan ərazilərini işğal etdikdən sonra Laçın muzeyi tamamilə dağıdıldı, eksponatları talan edilərək Ermənistan Respublikasının İrəvan şəhərinə aparıldı. Muzeyin ərazisində arxeoloji qazıntılara start verildi.

Muzey 1992-ci ildən Bakı şəhərində məskunlaşıb və yenidən eksponatların toplanması işini aparır. Muzey rəhbərliyinin tarixçilərə verdiyi məlumata görə, muzeydə xalqımızın maddi mədəniyyətinə dair çox qiymətli əşyalar olub. Eyni zamanda bu eksponatlar bölgənin özünəməxsus xüsusiyyətlərini özündə əks etdirib. Muzeydə müharibə, əmək veteranları ilə görüşlər keçirilib. Hələ o dövrdə muzeyin fəaliyyəti geniş şəkildə işıqlandırılıb. Laçın rayonu işğal olunduqdan sonra muzey ermənilər tərəfindən dağıdılıb və eksponatlar erməniləşdirilərək turistlərə nümayiş etdirilir. Muzey rəhbərliyinin bu faktla bağlı abidələrin qorunması ilə əlaqəli beynəlxalq təşkilatlara müraciət etməsinə baxmayaraq, bu günədək məsələyə aydınlıq gətirilməyib.

İşğalın fəsadlarından danışan alimlər bildirir ki, muzey kompleksi tamamilə dağıdılaraq yerlə yeksan edilib.

Beş mindən çox qiymətli eksponat talan edilərək Ermənistan Respublikasına aparılıb. Muzeyin həyətində müxtəlif əsrlərdə hazırlanmış bədii daş nümunələri, süjetli oymalar, kənd təsərrüfatı alətləri, müxtəlif heyvan fiqurları, at və qoç heykəlləri, nehrə, qazan, tuluq və bir çox digər məişət əşyalar sındırılaraq məhv edilib.

2009-cu ildən ermənilər muzeyin ərazisində arxeoloji qazıntı işlərinə başlayıb, hazırda da bu işlər davam etdirilir.

Milli-mədəni dəyərlərin qorunmasını və mühafizəsini təmin edən hüquqi sənədlər qəbul edilib. "Silahlı münaqişə baş verdikdə mədəni dəyərlərin qorunması haqqında" 1954-cü il Haaqa Konvensiyası. "Ümumdünya mədəni və təbii irsin mühafizəsi haqqında" UNESCO-nun 1972-ci il Konvensiyası.

UNESCO-nun Ali Konvensiyası tərkibinə daxil olan ölkələrə mədəni tarixi dəyərlərin qorunması haqqında tövsiyələri, 1972-ci il. "Arxeoloji irsin mühafizəsi haqqında" 1992-ci il Avropa Konvensiyası. "Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı şəhəri, 10 aprel 1998-ci il.

Bu sənədlər də erməniləri çirkin əməllərindən daşındırmır. Özlərinə aid olmayan torpaqları müvəqqəti əldə edərək orada özbaşınalıq edirlər. Amma unudurlar ki, nə qədər saxtalaşdırsalar da, nə o torpaqların, nə də abidələrin, dağın, daşın, gülün-çiçəyin ruhunda erməni izi yoxdur, ola da bilməz. Laçın qədim-qayım Azərbaycan yurdudur. Əzəmətli ordumuzun o yurda və işğalda olan başqa yurd yerlərimizə daxil olmasına az qalıb. Zəfər, qələbə bizimdir. Şanlı Azərbaycan dövləti ərazi bütövlüyünü təmin edəcək.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.-2015.- 18 may.- S. 11.