20 min ildən artıq yaşı olan muğamlar hansılardır?

Tədqiqatçı bildirir ki, bu ifadənin əks oxunuşu Unama tərzində təqdim olunur: "Buna da indiki anlayışdan diqqət yetirsək, unamaq, xəyalə gətirmək, fikrə gətirmək, fəhm etmək və s. bu kimi anlayışları özündə ehtiva edir. Şübhə etmirəm ki, bu anlayışlar qədimi anlayışlardan heç də o qədər fərqli mahiyyət daşımır. Ümumən götürdükdə, bu anlayış - Unama daim Tanrını düşünməyi, fikirləşməyi, xəyal etməyi anladır və təbii, dövrünün sözü və musiqi səsi, fəlsəfəsi ilə.

Buna misal üçün bu anlayışın yarandığı dövrdən (Sayıs - Saus mədəniyyətinin) təxminən 10-15 min il sonra bəzi Misir fironlarının qəbul etdiyi və Yusif peyğəmbərin təqdim etdiyi İşıq - Tanrı timsalındakı günəşə inam anlayışını göstərə bilərəm - Amun, Atun ifadə anlayış tərzində.

Hesab edirəm ki, bu anlayış Kabkasda (Kavkas, Qafqaz), xüsusən də Xəzər sahillərində, Kür-Araz (Diatiya), Gəmiqaya (Naxçıvan), Çeyaçesta (indiki Urmiya gölü) ərazilərində daha geniş yayılıb. Dağlardakı və su hövzələrindəki bu günə qədər qalan qədim günəşçilik (sonradan Zərdüştlük) ibadətxanaları buna parlaq sübutdur. Görünür, elə bunun nəticəsidir ki, bizim eranın ilkin dövrlərinə qədər gəlib çatan və nisbətən təhrif olunaraq Manu (Mani) formasında özünü təqdim edən anlayış və səs müasir musiqimizdə özünəməxsus xüsusi yer tutmaqdadır".

Manu

Araşdırmaçı qeyd edir ki, qədim Manu və müasir Mani (müasir dedikdə təximnən iki min illik bir tarixdə-B.H) musiqisi ötən dövr ərzində bir çox təsirlərə məruz qalsa da, (xüsusən də eramızın birinci minilliyində) öz yazılış, ifadə oxunuş və səs oxunuş mahiyyətini o qədər də dəyişməyib.

Onun bildirdiyinə görə, müasir adlandırılmada Mani (inam; yaradan maya - əsas Tanrıya inam kimi də qəbul edilir) kimi ifadə olunan yazı və səs forması (bizə gəlib çatan anlayışda) bundan əvvəlki kitabımda qeyd etdiyim kimi əsasən saray həkimi və rəssamı Maninin adı ilə bağlıdır: "Yəni Mani "yeni dini təlim kitabı"nı - "ərtəngi" (ərsəngi) kitabını yazıb "yeni din" yaratdığını elan edəndən sonra müasir hərf - işarə (yazı) və şifahi - səs (ahəng - oxuma) formasında gəlib bu günümüzə çatıb. Hesab edirəm ki, bu musiqi Maninin (çox güman ki, o, öz adını və yaxud ləqəbini də məhz bu addan götürüb) "dini təliminin" leytmotivi olaraq ifa edilib. Sonradan isə bu musiqi ritmikləşdirilərək - zərbləşdirilərək, Maninin tərəfdarlarının Zərdüştlərin məhvinə doğru yönəldilmiş yürüşlərinin bir növ döyüş marşına çevrilib (bu barədə əvvəlki kitabda daha ətraflı məlumat vermişəm-B.H).

Ehtimal edirəm ki, bu musiqi daha qədim anlayış və formada əcdadlarımızın 20 min illər öncəki həyatını əhatə edən "Manu dastanı" və burada baş verən səs və hadisələrin ifadəsi ilə bağlıdır".

Osmannı

"O ki, qaldı "Osmannı" anlayışına, bu ifadə ən qədim formada olsa-olsa yalnız usmannı kimi ifadə oluna bilərdi. Yəni əvvəlki bölmədəki izahın bir az fərqli - geniş formasında. (Məsələn: Manna - Annam, Massa - Assam; bizim tarixçilərin Maskut, yunanların isə Massaket adlandırdıqları dövlətlərin adları formasında). Lakin bu ifadənin hərf - işarə forması kod açıqlama şəklində əvvəlki sözlərə oxşarlığı və uyğunluğu olsa da, bizə gəlib çatan musiqi - səs çaları, ifa ahəngi və s. təqdimatları tamam fərqli (kök yaxınlığı olsa belə), müstəqil bir səs quruluşuna malikdir. Mənim müxtəlif tarixi məlumatlara istinadən həm fərqli, həm də uyğunlaşdırma formalarda yanaşma və tutuşdurmalarıma görə, müasir şəkildə ifa olunan bu musiqi - ahəng qədim Ud - udçuluq, Al - alançılıq, Nal - nalançılıq (günəşçilik), daha sonralar onların davamçıları olan "Ahura-Maasda"çılıq (Zərdüştlük; bu ifadələrin də şərhini əvvəlki kitabda qismən vermişəm-B.H) və indiki Azərbaycan ərazisində yaşayan əcdadlarımızın xristianlığı qəbul etdikləri (Qafqaz Albaniyası dövründə) ilkin dövrlərdə "Kahunu" (kahini), "Patraku" və nəhayət, xristianlığın son dövrlərindən (baş kahinin, patrakın, keşişin səsinin tutulduğu və dua ayini oğluna həvalə etməsi dövründən) "Keşişoğlu" adı altında ta bu günümüzə qədər ifa edilməyə başlayıb. Ritmik - zərb musiqilərinin əsas yaradıcıları hesab edilən ozan-aşıqlarımız, bədnam qonşularımızın (naxar-nairilər, hay- ermənilərin) bədxah niyyətlərinə yaxşı bələd olduqlarından, bu gün bu musiqinin adını dəyişib "Oğuzoğlu" kimi təqdim edirlər. Danılmaz həqiqətdir ki, on min illərdən bəri bu sahənin mükəmməl biliciləri tərəfindən bizə - bu günümüzə ötürülə bilən ilahi - ruhi musiqilər, təəssüflər olsun ki, son bir neçə yüzillikdə çox böyük təhriflərə (onlardan öyrənənlərin alma, ötürmə və ifaetmə bacarıqsızlığı və digər bu kimi səbəblərdən) rəvac verib. Bu işlə (xüsusən də ifaçılıqla) məşğul olanlar isə özlərinin müəyyən mövqelərindən istifadə edərək, bilməzliklərini (həm tarixi-fəlsəfi mahiyyəti, həm hadisə-məqsəd, məramları, həm də təbii ki, düzgün ifaları qəbul edib gələcəyə ötürmə qabiliyyətsizliyi ucbatından) guya bu musiqilərin (muğam-musiqilərin) təkmilləşdirilməsi işini həyata keçirmək adı altında pərdələyirlər. Heç şübhəsiz ki, bu proses islam dininin yaranmasından sonra başlasa da, əsasən muğam - musiqilərinin öz tarixi-fəlsəfi mahiyyəti və məzmunundan (minillər öncəki səs məbədlərini Nil - Sayıs - "Amusu - Suma", Şumer-Akkad, Babil - Uruk - "çıqqırat" və Baku - Qobustan (Qamustan) - "Suma" xatırlamaq kifayətdir) uzaqlaşdırılaraq əyləncə, oyun, "dəli-dərvişi" məqsədli ifa tərzi və s. vasitələrinə çevrilməsindən sonra daha sürətlə baş verib. (Sözsüz ki, ifaçılıq sənəti və mədəniyyəti başqa bir mövzunun söhbətidir, qalsın sonraya).

Mövzumuzla bağlı adi bir misal: axır vaxtlar musiqiçilər (elə bəzi musiqişünaslar da) arasında belə bir fikir formalaşıb ki, "Mani" musiqisi elə "Osmannı"dır və guya sovetlər dövründə "Osmannı" adının çəkilməsindən ehtiyatlandırıldığından ("Osmannı türklərinə yaxınlığımıza qadağa qoyulduğuna görə"-B.H), bu musiqinin adı "Mani" kimi qeyd olunub və s. Mənim fikrimcə, bu tam səhv fikirdir. Elə o musiqiçilərin özləri yaxşı bilir ki, "Mani" və "Osmannı" adlandırılan musiqilər (yuxarıda qeyd edildiyi kimi) kök yaxınlığı olsa da, tam fərqli ahəngə - avaza (səslənməyə) malikdir. Yaddaşım məni aldatmırsa, hələ ötən əsrin əvvəllərində böyük Üzeyir bəy məşhur "Leyli və Məcnun" operasında İbn-Səlamın partiyasında bu musiqilərin ikisindən də istifadə edib və adlarını çəkib - "Osmannı - Mani". (Yəqin ki, bu cür ifadə təqdimat operanın ya librettosunda, ya da musiqi partiturasında qeyd olunub-B.H). Şübhə etmirəm ki, İbn-Səlam obrazını yaradan görkəmli sənətkarlar öz ifaları zamanı bunu hiss etməmiş, bilməmiş olsunlar"-deyə qeyd edən tədqiqatçı bildirir ki, təbii, Üzeyir bəy də 1905-1907-ci illər erməni vandalizminin şahidi olub və bu səbəbdən də "Keşişoğlu" (Kahinini isə, ola bilsin ki, elə keşiş oğlu adını da dini ifadə olduğuna görə işlətməyib-B.H) kimi yox, "Osmannı" kimi təqdim edib.

Tədqiqatçının sözlərinə görə, o, tam məsulyyətilə deyir ki, bu gün "Osmannı" kimi təqdim olunan bu musiqinin 20 min ildən artıq bir tarixi var və bunun nə türk - Osmanlı imperatorluğu adı, nə də İslam Ərəb Xəlifəsi Osmanın adı ilə heç bir bağlılığı yoxdur: "Osmanlılar olsa-olsa bu zərb musiqidən öz hərbi yürüş marşları kimi istifadə edə bilərdilər ki, bizə də sonuncu adda məhz oradan keçə bilərdi. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, ilahi-ruhi musiqilərimizin kodlaşmış adlarında ifadə, tərz və s. müxtəliflik olduğu kimi, heç şübhəsiz ki, bu musiqilərin səslənməsində də böyük (nadir hallarda isə kiçik) fərqlər var. O cümlədən də "Asmanu", "Usmanu", "Amanu", "Manu" və "Osmannı" kimi qəbul etdiyimiz "Kahini" ("Keşişoğlu" - "Oğuzoğlu") musiqisinin də həmçinin... Təəssüflər olsun ki, bu musiqilərin ayrı-ayrılıqda hər birinin səs, ahəngi-avaz çaları, quruluşu mənə məlum deyil. (Bəlkə də bu musiqilər müxtəlif müasir adlar altında ifa edilir). "Manu" (mani) istisna olmaqla. Onunsa ilkin zamanda səslənmə ölçüsünün, struktur quruluşunun hansı məsafədə, hansı sistemdə necə yerləşməsi prosesi olduğu kimi bizə gəlib çatmayıb. Sadəcə olaraq, biz onu bugünkü yığcam formada tanıyır və qəbul edirik. Və bunu da müasir "musiqi biliciləri" istədikləri formaya salır, ən düzgününü bilən də yoxdur ki, onlara irad tutsun. Ümumiyyətlə, əminliklə hesab edirəm ki, Asmanu, Usmanu, Amanu, Manu musiqilərinin bu qədər ad yaxınlığı olduğuna baxmayaraq, çox fərqli səs ifaçılığı var və bu onların mahiyyətinə də aiddir. Necə ki, tam müxtəlif adlı Qacar bayatısı (bayatı-qacar), Sumun (samun) Kara (Zəminxarə) və Türk bayatısı (bayatı-türk) musiqilərinin səsləndirmələrində o qədər yaxınlıq (oxşarlıq) var. Hansı ki, mahiyyətcə tam fərqli anlayışlara malikdirlər. (Bəlkə də ola bilsin ki, bu musiqilər müxtəlif dövrlərdə qabiliyyətsiz ifaçıların səhvləri, bilməməzlikləri ucbatından bugünkü vəziyyətinə salınıb. Yaxşısını isə bütün bunları yaradan Tanrı bilir.) Ən pis halda isə, elə götürək ki, Asmanu, Usmanu, Amanu, Manu musiqilərinin hamısı eyni səsə malikdir; yenə də hesab edirəm ki, onların fərqi, ən azı, ən sadə formada, Manəndi-Muxalif (əksə, ziddə oxşar), şəddi-şahnaz (zil şahnaz), Mahur-hindi (hun-mahuru) və bu tipli digər musiqilər qədər olmalıdır) Bu fikir elə muğam adı altında cəmləşən bütün musiqilərə aiddir.

Bir balaca sual verib bərkə çəkəndə "Əşi, ikisi də (üçü də) eyni şeydir. Sadəcə, ayaqlarında fərq var" deyib vəziyyətdən çıxırlar. Bu acınacaqlı deyilmi?! Hələ belə fikirləri bəzən televiziya vasitəsilə də dünyaya yayırlar. Xüsusən də bu musiqilərin indiki adlarını başqa dillərdən tərcümə edərək şərh verməklə (bu özü də başqa bir mövzunun söhbətidir. Yəqin ki, məsləhət olsa, bu barədə də danışarıq) bir az da qabağa gedirlər. Lakin belələri başa düşmür ki, bu cür bayağı şərhlərlə tariximizin, mədəniyyətimizin kökünə daş atırlar ki, bu da bizdən olmayanların işinə kifayət qədər yarayır. Məsələn: "Samun Kara" (Zəminxarə), "Bars şikəstəsi" (şikəsteyi-fars), "Hun Mahuru" (mahur hindi), "Hun raku" (raki hindi), "Qurd-Kurt" bayatısı (bayatı-kürd), "Ərəb olmayanların bayatısı" (bayatı-əcəm), "Rass" (rast kimi təqdim etməklə), "Bahar" (rahab) və s. və i.a.

Və yaxud son bir neçə yüz illikdə ayrı-ayrı şəxslər, ifaçılar tərəfindən süni surətdə yıxılan dəstgahların şərhi zamanı "əşi, filan muğam, filan dəsgahın içində balaca bir şeydir - şöbədir, guşədir, boğazdır, xaldır, filan oxuyan əlavə edib" kimi ifadələr işlədirlər.

Bir sual edən tapılmır ki, sən muğamın və bu ad altında toplanan musiqilərin nə olduğunu bilirsən? Ümumiyyətlə, musiqi sözünün nə mahiyyət daşıdığını bilirsən? Axı hardan biləsən? Ən qüdrətli filosof alimləriniz bu ifadəni yunan sözü kimi qəbul edib, onların muza mələyinin adı ilə bağlamırlarmı? Hansı ki, bu ifadə yarananda nəinki yunanlar, heç dünyaya bu gün meydan oxuyan digər xalqların da izi-tozu yox idi. Bir soruşan yoxdur ki, ay quru şöhrət dalınca qaçanlar, sizə kim icazə verir ki, məsələn: "Çarqa-Çarka" (cahargah) musiqisinin adı ilə (elə digərlərinin də) dəsgah düzəldib "Basra Nakara", (bəstə nigar), "Asar" (hisar), "Müxalif", "Manna suru" (mənsuriyyə) musiqilərinin həm ifa tərzini, həm adlarını, həm də bu musiqilərin ayrı-ayrılıqda böyük əhəmiyyət kəsb edən tarixi-fəlsəfi mahiyyətini, məzmun və hər hansı bir hadisə mahiyyətini təhrif və təhqir edəsiniz? Axı bu musiqilərin hər biri öz-özlüyündə müstəqil məna və mahiyyət daşıyır. Axı bəstə-nigarın cahargaha nə dəxli var? Eləcə də mənsuriyyənin və s. Nə olsun ki, kök yaxınlığı var? Axı bu kökləri də sizin kimilər təhrif edə-edə yaxınlaşdırıb. İndi də maraqlı bir iş - "muğamın fəlsəfəsi"ni, "tarixi"ni yazmaq dəbi düşüb. Adamın lap gülməyi gəlir. Bir maraqlanan yoxdur ki, a balam, bu muğam (lap elə deyək ki, mukam, məqam, makam) sözünün mənasının nə olduğunu bilirsən? Axı bu, kodlaşmış ifadədir. Sən olsa-olsa Binnət Hümbətoğlunun "Kredo" qəzetində gedən "Muğamdilli tarix" söhbət serialından hansısa ümumi bir məlumat götürmüsən. O da bunu bildiyindən, orada ancaq ümumi məsələlərə toxunub. Tam açılışını isə öz kitabına saxlayıb. Axı muğam ifadəsi mahiyyət etibarilə o ad altında cəmləşən musiqilərin mahiyyəti ilə tamam fərqli bir anlayışa malikdir. Axı sənin heç bu ilahi-ruhi musiqilərin muğam adı altında cəmləşməsinin - evalyusiyasının necə başvermə tarixindən xəbərin yoxdur. Axı təsirdən yaranan təəssüratla bu musiqilərin əsl fəlsəfəsini müəyyən etmək mümkün deyil. Bu musiqilər milyonlarla insanın hər birinə özünə-hissinə müvafiq təsir edir. Onda necə olur? Bir musiqinin milyonlarla fəlsəfi mahiyyəti olur?

Axı insanların əl, göz izləri kimi hissləri də müxtəlifdir. Yaxud da hansısa bir xanəndə öz tələbəsinə (xüsusən də televiziya vasitəsilə): "A bala, muğamın içinə gir, mahiyyətini iç - deyir. Heç bir soruşan varmı ki, ay müəllim, o dediyin muğamın (burada musiqi nəzərdə tutulur) mahiyyəti nədir axı, bir məni də başa sal. Axı mahiyyətin də əsasları var. Bu əsasları bilmədən mahiyyəti necə aça bilərsən? Ümid edirəm ki, bu sualı verən olsa, onu çox maraqlı "nağıl-cavab" gözləyər. Nə isə... Bilirəm, bu fikirlərim çoxlarını (şübhəsiz ki, yüksək intellekt sahibi olan insanlar istisna olmaqla) qıcıqlandıracaq. Nə olar, sağlam polemikaya mən həmişə hazıram".

Qeyd edək ki, hörmətli Binnət müəllimlə qəzetimizin gələn saylarında başqa bir mövzuda-həftənin bəzi günlərinin adlarının mahiyyəti barədə həmsöhbət olmaq fikrindəyik.

əvvəli var

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər .-2015.- 22-24 may.- S. 15.