6 noyabr - Azərbaycan
radiosunun yarandığı tarix...
XX əsrin
ikinci onilliyinin sonlarına yaxın ictimai-siyasi, sosial-mədəni
həyatımızda böyük bir hadisə baş verdi. O hadisənin yaratdığı təsir
günümüzə qədər öz gücünü, əzmini
daşıyıb gətirə bilib. 6 noyabr Azərbaycan
Respublikasında radio-televiziya işçilərinin peşə
bayramı kimi qeyd edilir. Azərbaycan
Dövlət Radiosunun yaranması bu mühüm sahənin
ölkəmizdə əsasını qoydu.
Uzun illər
bizimlə qulaq yoldaşı olan doğma Azərbaycan radiosunun
bu il 89 yaşı, gələn il isə
90 yaşı olacaq.
Qeyd edək ki, Azərbaycan Dövlət Radiosu 6 noyabr
1926-cı ildə yaradılıb və hazırda Azərbaycan
Dövlət Teleradio Şirkətinin tərkibinə daxil olan
Azərbaycan Dövlət Radiosunun 3 proqramı və 1 səsyazma
evi mövcuddur. Azərbaycan Dövlət Radiosu (indiki
adı ilə Radio Respublika) 105 FM dalğasında
yayımlanır. Azərbaycan Dövlət Radiosunda
ictimai-siyasi proqramlar, ədəbiyyat və incəsənət,
baş proqramlar direksiyası, musiqi verilişləri, təhsil
və elmi-kütləvi proqramlar, Beynəlxalq Azərbaycan
radiosu, xalq yaradıcılığı, gənclik və
idman, uşaq verilişləri, xəbərlər, rejissorlar qrupu,
direktorlar şöbəsi, rus dilində yayım şöbəsi
fəaliyyət göstərir. Milli Televiziya və Radio
Şurasının 31 avqust 2005-ci il tarixli
qərarı ilə "Azərbaycan Televiziya və Radio
Verilişləri" Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinə
radio yayımı üçün xüsusi razılıq (lisenziya)
verilib.
"Danışır
Bakı!"
Azərbaycan
Radiosunun yaranması tarixi haqqında tədqiqat aparan alimlər
yazır ki, Azərbaycan radiosu 1926-cı il
noyabrın 6-da yaradılıb. Həmin gün
ölkə paytaxtının küçələri və
meydanlarında qurulmuş reproduktorlardan ilk dəfə
"Danışır Bakı!" ifadəsi ətrafa
yayıldı. Radioya təkcə Bakıda
deyil, ətraf yaşayış məntəqələrində
də maneəsiz qulaq asa bilirdilər. O zaman həmin
hadisə Azərbaycan xalqının siyasi və mədəni
həyatında böyük bir yenilik idi.
Tədqiqatçılar
yazır ki, ilk dövrdə Bakı studiyası indiki
İstiqlaliyyət küçəsi 10 ünvanında yerləşən
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının əsas
binasının (keçmiş İsmailliyyə)
üçüncü mərtəbəsində, cəmi 3
otaqda fəaliyyət göstərirdi.
Şəhər yayım şəbəkəsinin mərkəzi
məntəqəsi sayılan birinci otaqda bütün divar boyu
böyük lampalarla təchiz olunan aparatlar qoyulurdu. İkinci otaq
studiyaya giriş idi. Efirə
çıxmaq üçün dəvət olunanlar burada
öz növbəsini gözləyirdilər. Ondan sol tərəfdə kiçik bir kabinə var
idi. Bu kabinədən studiyanın içərisini
görmək və nəzarət etmək üçün
balaca bir pəncərə açılırdı. Tədqiqatçılar yazır ki, pəncərənin
qarşısında adi çemodanın içində qurulan
aparat bir tərəfdən studiyanın mikrofonunu, digər tərəfdən
isə nəqledici xətti birləşdirirdi.
Üçüncü otağın döşəməsinə
türkmən xalıları salınmışdı,
divarları tünd yaşıl məxmərlə
örtülən studiya yerləşirdi. Otağın
yuxarı tərəfində mizin üstündə kub şəklində
bir mikrofon var idi. Studiyanın ortasında
"Steinway" royalı qoyulmuş, divarlar boyu stullar
düzülmüşdü.
Studiyanın giriş otağından soldakı kiçik
otaqda müdir, hesabdar və yazı makinasında işləyən
katibə otururdular. Həmin yerdəki B-4 tipli radioqəbuledici
aparatın vasitəsilə müdir radio verilişlərinin
texniki keyfiyyətini yoxlayırdı.
Tədqiqatçılar
yazır ki, 1925-ci il aprelin 22-də Azərbaycan
Xalq Komissarları Soveti Bakıda əhatə dairəsi 600
kilometr olan geniş yayımlı radio verilişləri
stansiyası tikməyi qərara aldı. 1928-ci il
mayın 13-də Azərbaycan Xalq Komissarları Soveti radionun əsasnaməsini
təsdiq etdi.
1932-ci ilin aprelində radio yayımı orqanı Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsindən alınaraq Xalq Komissarları
Sovetinin tabeliyinə verildi. 1932-ci il iyulun 5-də
Azərbaycan MİK Radio Yayımı üzrə Mərkəzi
Komitənin yaradılması barədə qərar qəbul
etdi. 1933-cü il mayın 5-də Azərbaycan
Xalq Komissarları Soveti yanında Radiolaşdırma və
Radio Verilişləri Komitəsi yaradıldı. 1939-cu ilin avqustunda Radiolaşdırma və Radio
Verilişləri Komitəsi Radioinformasiya Komitəsinə
çevrildi. 1953-cü ildə Radioinformasiya
Komitəsi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyinə verildi və
Mədəniyyət Nazirliyinin Radioinformasiya İdarəsi
adlandırıldı.
Bölgələr
də radiolaşır...
1957-ci ildə Radioinformasiya İdarəsi və Bakı
Televiziya Studiyası birləşdirilərək Azərbaycan
SSR Nazirlər Soveti yanında Radio və Televiziya Verilişləri
Komitəsi yaradıldı.
1970-ci ildə Dövlət Radio və Televiziya
Verilişləri Komitəsi təsis edildi. 1991-ci ildə
Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsi
şirkətə çevrildi. 2005-ci ildə Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyevin Sərəncamı ilə Dövlət
Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətinin
bazasında "Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri"
Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti yaradıldı.
Tədqiqatçılar yazır ki, radio RV-47-dən beynəlxalq
yayımadək böyük bir yol keçib. Qeyd edilənə
görə, proqramlar zəif sayılan RV-47 stansiyası vasitəsilə
yayımlanırdı. Studiyadan kənar 1
saatlıq veriliş yaymaq üçün 3 gün
hazırlıq görülürdü. 1929-cu ildə
radiostansiya Bakı Baş Poçt-Teleqraf binasına
köçdüyü üçün radio əməkdaşlarının
iş şəraiti yaxşılaşır, efirdə
patefondan istifadə edilməyə başlanır, mikrofonlar,
gücləndirici aparatlar təkmilləşdirilir. Həmin ilin sonuna yaxın RV-8 stansiyası istifadəyə
verilir. Bundan sonra efirə gedən
verilişlərin və proqramların forma və məzmununda dəyişikliklər
baş verir.
1920-25-ci
illərdə yalnız Bakıda və təkcə 1 ədəd
10 kilovat gücündə qığılcımlı stansiya
işləyirdisə, radionun fəaliyyətə
başlamasından bir il sonra respublikada artıq 110 stasionar və
36 səyyar radio qurğusu fəaliyyət göstərirdi. 1930-cu ildə ölkədə cəmi 269
radioyayım məntəqəsi olduğu halda, 1932-ci ilin
sonunda onların sayı 20409-a çatmışdı. Həmin dövrdə radio artıq mənzillərə,
fəhlə klublarına ayaq açaraq mədəniyyətin
inkişafında özünəməxsus rol oynamağa
başladı.
1933-cü
ildə Azərbaycan radiosunun gündəlik verilişlərinin
həcmi 8,5 saata çatdı. Bu dövrdə texniki vasitələrin
inkişafı Azərbaycanın ucqar kənd və
rayonlarının sakinlərinə də radioya qulaq asmaq
imkanı yaratdı.
1936-cı ildə Bakıda 35 kilovat gücündə
yeni radio stansiyasının işə salınması ilə
Azərbaycan radiosunun verilişləri Qafqazda, Özbəkistanda,
Türkmənistanda, hətta Qara dənizin şərq sahillərində
eşidildi. 1940-cı ilin sonunda ölkə ərazisində radio
nöqtələrinin sayı 51 minə çatdı. 32 rayonda yerli radio verilişləri redaksiyaları fəaliyyətə
başladı. 1960-cı ilin noyabrında
Bakı-Ağstafa radiorele xətti istifadəyə verildi.
1961-ci ildə Gəncə, Göyçay və
Şuşada ötürücü stansiyalar işə
düşdü. Azərbaycan radiosu
yarandığı gündən indiyə qədər
çox böyük inkişaf yolu adlayıb, çox qiymətli
işlər görülüb burada. Radio hər
birimiz üçün dəyərlidir. Bu
sahəyə ömür verən fədakar insanların əməyi
unudulmazdır. Radioda ilk
cığırları açan şəxsiyyətlərin,
demək olar ki, hamısı haqq dünyasındadır, ancaq
onların ölməz sənətləri yaşayır.
Radionun
cığıraçanlarından danışan tədqiqatçılar
yazır ki,
əvvəlcə Bakı studiyası öz verilişlərini bir saat ərzində
yayırdı. Bir aydan sonra bu verilişlərin
həcmi 3 saata çatıb. Verilişlər
və konsertlər Azərbaycan, rus və erməni dillərində
yayımlanırdı. Gündəlik
proqramı radionun ilk müdiri olan Verle özü tərtib
edirdi.
Azərbaycan
radiosunda yeni istiqamətlər...
Studiyadan əsasən partiya qəzetlərinin baş məqalələri
oxunur, partiya konfransları, qurultaylar, konsert proqramları, xanəndələrin
çıxışları, elanlar səslənir, ədəbiyyatımızda,
incəsənətimizdə baş verən mühüm hadisələr
radio verilişlərində öz əksini tapırdı. Radionun
yaratdığı publisistik və ədəbi dram verilişləri
Azərbaycan dilinin qorunmasında, onun inkişaf etdirilməsində
böyük rol oynadı. Həftədə
bir dəfə axşam saat 9-da tanınmış şairlər
mikrofon qarşısında çıxış edirdilər.
Efirdə "Satira atəşilə", "Ədəbiyyatın
vəzifələri", "Yeni həyat uğrunda",
"Radio saatı" kimi verilişlər səsləndirilirdi.
Binanın Sabir bağına baxan tərəfində,
ikinci mərtəbə səviyyəsində
quraşdırılan iri reproduktor vasitəsilə radionun səsi
ətraf küçələrə də
yayılırdı. Sabir bağında həmişə
böyük qələbəlik olurdu, skamyalarda yer tapa bilməyənlər
verilən konsertlərə ayaq üstə qulaq asardılar.
1928-ci ildə Bakıya qonaq gələn Maksim
Qorki ilə təşkil olunan görüş Azərbaycan
Elmlər Akademiyasının böyük salonundan radio ilə
yayımlanır. Azərbaycan sakinləri
görüşdə çıxış edən
yazıçının səsini radiodan dinləyirlər.
İlk verilişlərin hazırlanmasında Azərbaycan
ədəbiyyatı və incəsənətinin görkəmli
xadimləri fəal iştirak edirdilər. Bədii və
musiqili verilişlərin müəllifləri Üzeyir
Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Məmməd Səid
Ordubadi, Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun,
Hüseynqulu Sarabski, Bülbül, Mustafa Mərdanov və
başqaları idi.
1927-ci ilin fevral-mart aylarında radioya yeni kadrların cəlb
olunması prosesi başlanır. Həmin ilin
ortalarında Zülfüqar Hacıbəyov radionun Şərq
musiqisi, Presman isə Qərb musiqisi üzrə rəhbərləri
təyin olunurlar. Diktor və aktyor
qrupları yaradılır.
İlk azərbaycanlı
diktorlarımız...
Radionun tarixini araşdıran tədqiqatçılar
radionun ilk azərbaycanlı diktorlarından da bəhs edir. Onlar yazır ki, radionun ilk
azərbaycanlı kişi diktoru Azərbaycan
Politexnik İnstitutunun tələbəsi İsmayıl
Əlibəyov, ilk azərbaycanlı qadın diktoru isə Azərbaycan
Dövlət Darülfünunun hüquq-iqtisad fakültəsinin
tələbəsi Raya İmanzadə olub.
1927-ci ilin payızında İsmayıl Əlibəyov
baş diktor vəzifəsinə təyin edilir. Raya İmanzadə
ilə Azərbaycan Dövlət Gənclər Teatrının
əməkdaşı Ənvər Həsənov 1928-ci ildə
radioda diktor kimi fəaliyyətə başlayırlar. Bu
dövrdə məşhur şair Hüseyn Natiq (o, II Dünya
Müharibəsində həlak olub), Səməd Səmədov
(sonralar Buzovna qəsəbəsində birləşmiş xəstəxanada
həkim kimi fəaliyyət göstərdi), hərbçi
Əsgər Mövsümzadə, əməkdar artist Leyla
Terequlova, filoloq Soltan Nəcəfov, şairə Mirvarid Dilbazi,
Hüseyn Qafarlı, Rafiq Ağayev də diktor vəzifəsində
çalışıblar.
Azərbaycan
radiosunun inkişaf etdiyi sonrakı mərhələdə isə
Fatma Cabbarova, Züleyxa Hacıyeva, Gültəkin Cabbarlı,
Aydın Qaradağlı, Nizami Məmmədov, Sabutay Quliyev,
Ramiz Mustafayev kimi ustad diktorlar yetişib.
Radionun
Müslüm Maqomayev dövrü...
Tədqiqatçılar yazır ki, 1929-cu ilin
oktyabrında məşhur bəstəkar Müslüm Maqomayev
Bakı radiosunun musiqi rəhbəri təyin olunur. Həmin
dövrdə Azərbaycan radiosunun verilişləri
Müslüm Maqomayevin bəstələdiyi "RV-8" radio
marşı ilə açılırdı. Bu məşhur əsər 1929-cu ilin sonunda işə
salınan RV radiostansiyasına həsr edilib. Marş ilk dəfə elə həmin studiyada ifa
olunub. 1932-ci ildə Müslüm Maqomayev Üzeyir
Hacıbəyovla birlikdə Radio Komitəsində ilk notlu
Şərq alətləri orkestrinin yaradılmasına nail
olub. Bu orkestrin yaradılması radionun musiqi
proqramlarının inkişafına böyük təsir
göstərdi. Bir neçə il sonra məhz həmin
orkestrin vasitəsilə Niyazi, Fikrət Əmirov, Səid
Rüstəmov, Əşrəf Abbasov, Ağabacı Rzayeva,
Cahangir Cahangirov, Süleyman Ələsgərov, Nəriman
Əzimov kimi bəstəkarlar və çoxsaylı
musiqiçilər radiodan böyük yaradıcı həyata
qədəm qoydular.
Radioda o
zamanın məşhur incəsənət xadimləri Cabbar
Qaryağdıoğlu, Ələsgər Abdullayev, Keçəçi
oğlu Məhəmməd, Seyid Şuşinski,
Hüseynağa Hacıbababəyov, Hüseynqulu Sarabski,
Bülbül, Qurban Pirimov, Niyazi, Səltənət Qacar,
Zülfü Adıgözəlov, Zülfüqar Sarıyev,
Əlövsət Sadıqov, Yavər Kələntərli,
Cahan Talışinskaya, Cəvahir Firudinbəyli, Əhməd
Bakıxanov, Bəhram Mansurov, Teyyub Dəmirov, Əhəd
Əliyev, Azərbaycan Dövlət Opera və Balet
Teatrının orkestri çıxış edirdi. 1933-cü il martın 8-i axşam saat 8-də
Müslüm Maqomayevin təşəbbüsü ilə
radioda "Çahargah gecəsi" adlı muğam konserti təşkil
olunur. Konsertdə xanəndələr Cabbar
Qaryağdıoğlu, Məşədi Bilal, artistlər
Hüseynqulu Sarabski, Zülfü Adıgözəlov, Yavər
Kələntərli, Zülfüqar Sarıyev, tarzənlər
Qurban Pirimov, Əhməd Bakıxanov, Bəhram Mansurov, Xosrov Məlikov,
kamançaçılar Qılman Salahov, Hafiz Mirzəliyev və
başqaları iştirak ediblər. İki saata qədər
davam edən konsertdə "Çahargah"ın "Bəstənigar",
"Hisar", "Müxalif", "Mənsuriyyə",
"Hüzzal" şöbələri və onlara uyğun
təsniflər ifa edilib.
Tədqiqatçılar
yazır ki, Hüseynqulu Sarabski, Hüseynağa Hacıbababəyov,
Yavər və Münəvvər Kələntərlilər,
Zülfüqar Sarıyev, Əlövsət Sadıqov və
Bikə Səmədzadəni radioda işə məhz
Müslüm Maqomayev götürür. O, radioda ən
yaxşı musiqi əsərlərinin səsləndirilməsinə
çalışır. Radioda verilən 400 musiqi
əsəri araşdırılır və onlardan 100-ü
saxlanır. Maqomayev müxtəlif bəstəkarlara
yeni mahnılar və əsərlər yazmağı
sifariş etməyi də unutmur.
Məmməd
Səid Ordubadi radioda...
Tədqiqatçılar yazır ki, ədəbi
verilişlər redaksiyasına rəhbərlik edən
M.S.Ordubadi radio üçün şeir, hekayə, felyetonlarla
yanaşı, tamaşalar da yazırdı. Hamının
böyük məhəbbətlə "Mirzə" deyə
müraciət etdiyi istedadlı ədib aktyorların və
diktorların ifa edəcəkləri rolları qabaqcadan müəyyən
edirdi. Ordubadinin təşəbbüsü
ilə 1931-ci ilin iyun ayında radionun diktorlarından ibarət
dram dəstəsi yaradılır. Soltan Nəcəfov,
Leyla Terequlova, Məryəm Xudaverdiyeva, Həyat Musayeva, Yelena
Orbeliani və Nina Petrova bu dəstənin fəal üzvü
olurlar. Dəstəyə Leyla Terequlova rejissorluq
edirdi. Dəstə üzvləri
kiçikhəcmli radio kompozisiyaları, səhnəciklər
hazırlayır, bədii qiraətlə məşğul
olurdular. Səhnəciklərə musiqini
Müslüm Maqomayev bəstələyirdi. Məmməd
Səid Ordubadinin "Aprel gəlini", "İstiqraz",
"Çobanlar", "6 nömrəli otaq", Soltan Nəcəfovun
"Təchizat parazitləri", "Rot-front",
"Orucunuz qəbul!" və "Din tacirləri" kimi səhnəciklərinə
efir həyatı verilir. Ordubadi radioya Cəfər Cabbarlı,
Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Seyid Hüseyn, Səməd
Vurğun, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim, Mehdi
Hüseyn, Sabit Rəhman, Mircəlal Paşayev kimi nasir və
şairləri cəlb etməklə efirdə yeni əsərlərin
tez-tez səslənməsinə nail olurdu. Artıq
20-ci illərin sonlarında bütün radio məhsulunun
üçdə biri bədii verilişlərdən ibarət
idi. Radionun fəaliyyət dövründə
M.Ə.Sabir, Ü.Hacıbəyov, C.Məmmədquluzadə,
Y.V.Çəmənzəminli, M.Müşfiq, H.Cavid,
S.Hüseyn, Ə.Cavad, M.C.Paşayev, S.Vurğun, M.Hüseyn,
R.Rza, S.Rəhman, İ.Əfəndiyev, B.Vahabzadə,
İ.Şıxlı, S.Dağlı, S.Qədirzadə,
İ.Hüseynov, Anar, Elçin, H.Seyidbəyli,
İ.Qasımov, İ.Məlikzadə və digər görkəmli
nasir və şairlərimizin sənət əsərlərinin
radiodan səsləndirilməsi ədəbi dilin inkişaf etməsinə,
yad təsirlərdən qorunmasına xidmət edib.
İradə
SARIYEVA
Baki
öəbər.- 2015.- 6 noyabr.- S.- 15