"Azərbaycan
xalçaçılığı:
keçmişdən gələcəyə"
Xalça sənəti Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərindən biri olduğu kimi, maddi-mədəni sərvətlərimiz sırasında da müstəsna yer tutur. Tarixi mübarizələrlə dolu keçmişi olan xalqımız yaşam tərzini, mənəviyyat tarixini xalı-xalçalara köçürərək yüzillər boyu nəsillərdən-nəsillərə ötürüb, bu günə kimi yaşadıb. Bu sənətin ümumxalq sənəti kimi yaşaması, inkişaf etdirilməsi, mədəniyyətimizdə, milli dəyərlər sistemində layiqli yer tutması onun əzəli və əbədi mahiyyətilə bağlıdır. İlkin, ibtidai şəklini havadan, oddan, sudan və torpaqdan - bu dörd ünsürdən aldığı iddia edilən xalça sənətinin dəqiq tarixi hələ də bəlli deyil. Hətta bu sənətin ilkin himayəçilərinin peyğəmbərlər olduğu da qeyd edilir.
Əlinə qələm alıb bir xalça əsəri yaratmaq istəyən rəssamın keçirdiyi hisslər, qarşısına qoyduğu ideyalar necə mühümdürsə, toxunacaq xalça layihəsinin hazırlanması da o qədər vacib mərhələdir, bu iş çox böyük zəhmət, bilik və zövq tələb edir.
Xalq sənətinin ən geniş yayılmış növü Azərbaycan xalqının məişətində özünəməxsus yer tutan və az qala xalqın rəmzinə çevrilən xalça sənətidir. Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə bəzədilən xovlu və xovsuz xalçalar çadırların, alaçıqların, habelə yaşayış evlərinin və digər binaların divar bəzəklərində, döşənməsində istifadə edilir, eyni zamanda yüksək estetik əhəmiyyət kəsb edir.
Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə zəngin Azərbaycan xalçaları təkcə görünüşü, keyfiyyəti, gözəlliyinə görə yox, həm də orijinallığı, fəlsəfiliyinə görə dünyada məşhurdur. Azərbaycan xalçaları öz texniki xüsusiyyətlərinə görə xovlu və xovsuz olur. Xovsuz xalçalar toxuculuq sənətinin ən erkən dövrünə təsadüf edir. Azərbaycan xalça sənəti öz yüksək bədii-texniki keyfiyyətinə, xovsuz toxunuşunun müxtəlifliyinə görə fərqlənir. Xovsuz xalçaların və ümumiyyətlə xalça sənətinin yaranmasının əsasını onların ilk sadə nümunələri olan həsir, çətən, buriya təşkil edir. Xovsuz xalçalar öz toxuma üsuluna, kompozisiya quruluşuna, ornament zənginliyinə və rəng koloritinə görə bir-birindən fərqlənən 8 növə bölünür. Bunlar palaz, cecim, ladı, kilim, şəddə, vərni, zili və sumax adlanır. Sadalanan xalça növləri ilmələrinin sıxlığı, rəng çalarları, toxunuşu və ornamentlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Xovlu xalçalar ilmə toxuma üsulu ilə yaradılır ki, bura yer və divar xalçaları, gəbələr, dəst-xəli gəbələr, namazlıqlar və s. nümunələr daxildir. Xovlu xalçalar toxuculuq sənətinin ən yüksək inkişaf mərhələsini təşkil edir. Toxunma üsuluna görə xovlu xalçalar xovsuzlardan daha mükəmməldir. Bu toxuma prosesi həm simmetrik ilmə, həm də asimmetrik üsulu ilə edilir. Kompozisiya və motivlərinə görə çox mürəkkəb ornamentlə zəngin bəzədilən xovlu xalçalar digər xalça növlərindən fərqlənir. Müxtəlif ölçülü xovlu xalçalar bu gün də bir çox ənənəvi toxuculuq mərkəzlərində istehsal edilir. Azərbaycan xalçaları daim xarici ölkələrdə təşkil olunan sərgilərdə yüksək yerlər tutub, qızıl və gümüş medallara layiq görülüb.
Xalça sənəti tarixən iki istiqamətdə inkişaf edib. Onlardan biri evdə - xalq ustalarının toxuduqları, digəri isə peşəkar - ustad rəssamların yaratdıqları xalçalardır. Xalçaçılıq sənətində toxucularla yanaşı, rəssamların da zəhməti danılmaz faktdır.
Xalçaçılıq
məktəbləri
Azərbaycan xalçaları sənət sahəsi kimi həm coğrafi mövqeyinə, həm də naxış, kompozisiya, rəng həlli və texniki xüsusiyyətlərinə görə şərti olaraq 7 xalçaçılıq məktəbinə bölünür:
1. Quba,
2. Bakı, yaxud Abşeron,
3. Şirvan,
4. Gəncə,
5. Qazax,
6. Qarabağ
7. Təbriz
1. Azərbaycanın şimal-şərqində
yerləşən Quba
xalça mərkəzi
üç hissəyə-dağlıq,
dağətəyi və
ovalıq hissələrə
bölünür. Dağlıq hissəyə-Qonaqkənd, Xaşi,
Cimi, Afurca, Yerfi, Buduq, Qırız
və Cek kəndlərində mərkəzləşmiş
məntəqələri aid etmək olar.
Dağətəyi hissədə xalça
istehsalı-Əmirxanlı, Əlixanlı, Xəlfələr,
Pirəmsan, Bilici, Şahnəzərli, Pirəbədil,
Zeyvə, Zöhrami, Sumaqobaq, Xırdagül-çiçi
və Sırt-çiçi
kəndlərində, ovalıq
hissədə isə Şabran aran zonasında Çay Qaraqaşlı, Hacı Qaraqaşlı, Süsənli,
Qaraqaşlı, Dəvəçi,
Mollakamallı və
s. kəndlərdə mərkəzləşib.
Bu məktəbə həmçinin Dərbənd
ərazisində toxunan
xalçalar da daxildir.
Quba xalçalarının
bəzəyini həndəsi
naxışlardan ibarət
ornamentlərin stilizə
edilmiş nəbati, bəzən isə heyvan motivləri təşkil edir. Bu məktəbin xalçalarında
medalyonlu çeşni
üslubu da geniş yayılıb.
Quba xalçalarının
ən parlaq kompozisiyaları "Qədim-Minarə",
"Qımıl", "Alpan", "Qollu-çiçi",
"Pirəbədil", "Hacıqayıb", "Qırız",
"Cek" və
s.-dir.
2. Bakı məktəbi Abşeronun kəndlərini
- Görədil, Novxanı,
Nardaran, Bülbülə,
Fatmayı, Mərdəkan,
Qala, Xilə və digər kəndləri, həmçinin
Abşerondan kənarda
yerləşən Xızı
rayonu və ona daxil olan
Qədi, Hil, Keş, Fındığan
və s. xalça məntəqələrini əhatə
edir. Bakı xalçaları daha yumşaq olması, rənglərinin
intensivliyi, bədii elementlərinin orijinallığı
və naxışlarının
incəliyi ilə seçilir. Xalçaların bəzəklərində həndəsi
formalı göllər,
əyri xətli nəbati elementlər üstünlük təşkil
edir. Bakı qrupuna aid xalçaların
rəng koloritində ara sahə
yerliyi üçün,
əsasən tünd göy, nadir hallarda isə qırmızı və sarı rənglərdən istifadə
edilir. Bu xalçaların
əksəriyyəti toxunduğu
kəndin adını
daşıyır. Bakı
qrupuna "Xiləbuta",
"Xilə-əfşan", "Novxanı", "Suraxanı",
"Qala", "Bakı",
"Görədil", "Fatmayı", "Fındığan",
"Qədi" və
s. çeşnilər daxildir.
3. Şirvan xalçaçılıq
məktəbi Şamaxı,
Mərəzə, Ağsu,
Kürdəmir, Qazıməmməd
(Hacıqabul), Göyçay
və onların ətraf kəndlərini əhatə edir. Şirvan qrupuna "Mərəzə", "Qobustan",
"Şirvan", "Kürdəmir",
"Şilyan", "Şirəlibəy",
"Çuxanlı","Bico",
"Sor - Sor",
"Hacıqabul" və
s. kompozisiyalar daxildir.
Şirvan xalçalarının zəngin və mürəkkəb naxışlı
kompozisiyaları orta əsrlərdən məşhurdur.
4. Gəncə xalçaçılıq
məktəbi Gəncə
şəhəri və
onun ətraf kəndlərini, Gədəbəy
və Goranboy, Şəmkir, Samux rayonlarının ərazisini
əhatə edir. Bu məktəbin mərkəzi
Gəncə şəhəridir.
Qədim
şəhərlərdən olan Gəncə Azərbaycanın şimal
qərbində yerləşir.
Gəncə hələ X-XI yüzilliklərdə
ipək, yun parçaların, ipək
xalçalarını istehsal
mərkəzi kimi tanınıb. Əsrlər boyu yüksək keyfiyyətli xalça istehsalı mərkəzi olan Gəncədə xüsusi xalça emalatxanaları olub. Gəncə xalçaçılıq məktəbi
Gəncə ətrafında
olan rayonların xalçaçılığına müsbət təsir göstərib.
Gəncə xalça məktəbinə
"Gəncə", "Qədim Gəncə",
"Gülkənd", "Fəxralı", "Çaykənd",
"Çaylı", "Şadılı", "Çıraqlı",
"Samux" və
s. kompozisiyalar daxildir.
Gəncə qrupuna daxil olan "Fəxralı"
namazlıq xalçası
öz yüksək bədii xüsusiyyətinə,
toxunuşuna görə
digər xalça kompozisiyalarından fərqlənir.
5. Qazax xalçaçılıq
məktəbinə Qazax,
Gürcüstan ərazisindəki
azərbaycanlılar yaşayan
Borçalı və
1988-ci ilə qədər
azərbaycanlıların tarixi
yaşayış məskəni
olan Ermənistan ərazisində Göyçə
xalçaçılıq mərkəzləri aiddir.
Qazax qrupuna, "Şıxlı",
"Borçalı", "Qaymaqlı", "Qaraqoyunlu",
"Qarayazı", "Qaraçöp",
"Qaçağan", "Dağkəsəmən", "Dəmirçilər", "Kəmərli", "Göyçəli",
"Salahlı" və
s. çeşnili xalçalar
daxildir.
6. Azərbaycanın cənub
- qərbində yerləşən
Qarabağ xalça məktəbi iki regionda - dağlıq və aran zonalarında
inkişaf edib. Yazılı mənbələrdə
ərəb tarixçiləri
Əl-Müqəddəsi, Məsudi
və b. tərəfindən
X əsrdən başlayaraq
yun və pambıq emalı ilə məşğul olan iri sənətkarlıq
mərkəzi kimi adı çəkilən
Qarabağın dağlıq
zonasında XIX əsrdə
xalça istehsalında
Şuşa şəhəri
və Daşbulaq, Dovşanlı, Girov, Trniviz, Malıbəyli, Çanaxça, Tuğ, Tuğlar, Hadrut, Muradxanlı, Qasımuşağı,
Qubadlı, Qozağ, Mirseyid, Bağırbəyli,
Xanlıq, Tutmas kəndləri əsas rol oynayırdılar.
Dağlıq zonaya nisbətən xammalla daha yaxşı
təmin olunmuş aran rayonlarında - Cəbrayıl, Ağdam, Bərdə və Füzulidə xalça istehsalı əsas yer tutub. Bu mərkəzin hər birində əhalisi satış üçün
intensiv şəkildə
xalça toxuyan çoxlu miqdarda kəndlər mövcud olub. Öz bədii quruluşu,
texnoloji xüsusiyyətləri,
rəng həlli baxımından Zəngəzur
və Naxçıvan
xalça istehsalı
mərkəzləri də
Qarabağ xalça məktəbinə daxildirlər.
"Aran", "Bağçada
güllər", "Balıq",
"Buynuz", "Bərdə",
"Bəhmənli", "Qarabağ", "Qoca",
"Qasımuşağı", "Ləmbərani", "Muğan",
"Talış", "Ləmpə", "Malıbəyli",
"Xanqərvənd", "Xanlıq", "Xantirmə",
"Çələbi", "Şabalıdbuta" və
s. çeşnili xalça
kompozisiyaları Qarabağ
xalçaçılıq məktəbinin klassik nümunələrindəndir. Qarabağda evlərin
interyerlərinə uyğunlaşdırılmış
5 xalçadan ibarət
dəst xalı - gəbələr geniş
yayılıb.
7. 1828-ci il fevralın
10-da Rusiya ilə İran arasında Təbriz yaxınlığındakı
Türkmənçay kəndində
bağlanan sülh müqaviləsi tarixə Türkmənçay müqaviləsi
adı ilə daxil oldu və
bu müqavilə 1826-28-ci
illər Rusiya-İran
müharibəsinə son qoydu.
Müqavilənin şərtlərinə əsasən, Azərbaycanın
şimal hissəsi Rusiya tərkibinə qatıldı. Təbriz, Ərdəbil,
Urmiya, Xoy, Marağa, Mərənd, Maku və digər
şəhərlər də
daxil olmaqla ölkənin cənub hissəsi İranın əsarəti altına keçdi. Beləliklə, Azərbaycan 2 yerə
parçalandı. Bax elə
həmin vaxtdan da Cənubi Azərbaycan termini yaranıb
meydana gəldi. Həmin vaxtdan Təbriz xalçaçılıq məktəbinin
xalça nümunələri
bütün dünyada
İran xalçaları
adı ilə tanındı.
Təbriz xalçaçılıq məktəbi Azərbaycanın ən qədim və məşhur xalçaçılıq məktəbidir, Təbriz, Ərdəbil, Marağa, Mərənd, Maku, Xoy, Urmiya, Zəncan, Qərəcə, Heris, Sərab, Əhmədabad, Miriş, Əhər, Salmas, Gürəvan, Sennə, Qaradağ və başqa xalça məntəqələrini əhatə edir. Bu ərazidə yaşamış türkdilli tayfalar hələ qədimdən xalçaçılığın yaranması və inkişafında mühüm rol oynayaraq, müxtəlif dövrlərdə İran xalça sənətinin təşəkkülünə ciddi təsir göstəriblər.
Azərbaycan
xalçaçılığının
inkişaf dövrü
Azərbaycan xalça sənətinin sonrakı inkişaf dövrü XX əsrin ortalarına təsadüf edir. Bu dövrdə Azərbaycan xalça sənətinin inkişafı bir neçə istiqamətdə davam edərək çoxcəhətli xarakter daşıyıb. Respublikanın rayon və kəndlərində xalça sənəti ənənələri ayrı-ayrı xalça ustaları tərəfindən davam etdirilir. Onların ənənəvi çeşnilərdə toxuduqları xalçalarda klassik kompozisiyalara yaradıcı münasibət qabarıq şəkildə özünü göstərir. Eyni zamanda xalçaçılıqda yeni-yeni kompozisiyalar, naxış elementləri meydana gəlir. Yeni yaranan çeşnilərdə nisbətən əyri xətlərlə işlənmiş nəbati naxışlara, insan, heyvan, quş təsvirlərinə, lirik və romantik üslubda yaradılmış süjetli kompozisiyalara meyl üstündür.
Xalça sənətinin
inkişafının digər bir qolu "Azərxalça" İstehsalat
Birliyinin fəaliyyətidir. "Azərxalça"nın
sex və emalatxanalarında toxunan xalçalarda ənənəvi
naxış və rənglərdən ustaların
yaradıcı şəkildə etdiyi dəyişmələr
klassik xalça
kompozisiyalarının sayını artıraraq zənginləşdirir.
Günel CƏLİLOVA
"Azər-İlmə"
Xalçaçılıq Mərkəzi və Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin
İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi
müsabiqəyə təqdim etmək üçündür.
Bakı Xəbər.- 2015.- 3-5
oktyabr.- S.12.