Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksi...

Tariximizə dövlət qayğısının daha bir nümunəsi...

Hər bir xalqın özünəməxsus həyat tərzi, dünyagörüşü, mədəniyyət sistemi var. Əlbəttə, bunlar bir ilə, beş ilə formalaşmayıb, onların sistem halına düşməsinə yüzillər gərək olub. Xalqımızın məişət tərzi, məşğuliyyəti, eləcə də yaratdığı maddi-mənəvi nümunələr etnoqrafiya adlandırılıb.

Qeyd etdiyimiz kimi, Qala qoruğunda tarixin böyük bir parçası qorunur. Etnoqraflar yazır ki, otaqların qızdırılması üçün kürsüdən, yaxud buxaradan istifadə edilirmiş. Otağın bir hissəsində mərkəzdə kürsü üçün yer ayrılırmış, ora manqal içərisinə isə qızmar kömür tökülürmüş və onun vasitəsilə otaqlar qızdırılırmış, kürsü qızdırılan zaman yaranan tüstünü evdən uzaqlaşdırmaq üçün dam örtüyündə kiçik bir boşluq-baca qoyulurdu. Yazılanlara görə, otaqların döşəməsi torpaq, bəzən də gillə örtülərmiş. Divarlarda müxtəlif ölçülərdə taxçalar düzəldilərdi. "Cumaxatan" deyilən yerdə sandıq və üzərinə yorğan-döşək qoyularmış. Divarın hündür hissəsində olan taxça özünəməxsus xüsusiyyətə malikdir. Bura müqəddəs kitab Quran, yaxud çıraq qoyulurdu. 1,8-2 m hündürlüyündə ləmə düzəldilərmiş. Ləməyə qab-qacaq düzərdilər və bu da evin gözəlləşməsinə xidmət edərdi.

Qala cins qoyunu öz keyfiyyətinə görə məşhur idi. Bu cinsdən olan qoyunlar 80-90 kq ət verirmiş. Hətta onların quyruğunun ağırlığı 15-20 kq olub. Bəzən quyruq o qədər ağır olurmuş ki, heyvan yatıb dura bilmədiyindən, hərəkətdən qalırmış. Buna görə də ağır quyruqlu heyvan üçün iki çarxlı yeşikvari xüsusi sürüyücü araba hazırlayaraq hərəkət zamanı quyruğu onun içinə salırlarmış. Bütün bu cəhətlərinə görə Qala qoyunu Abşeronda həmişə ən yüksək qiymətləndirilib.

Tədqiqatçılar yazır ki, ən qədim yaşayış formalarından biri də "Samanlıqlar" olub. Onlar 2500-3000 il bundan əvvəl qədim yaşayış məskəni kimi istifadə olunub. Ümumiyyətlə, Abşeron ərazisində meşə olmadığından, bu cür yaşayış məskənləri əhəng daşından tikilib. Sonradan cəmiyyət inkişaf etdikcə, kəndin yeri dəyişəndən sonra burada orta əsrlərə xas olan evlər tikilir, həmin samanlıqlar isə kənd təsərrüfatı təyinatlı obyektlər kimi, yəni bəziləri tövlə, bəziləri isə samanlıq və taxıl anbarları kimi istifadə olunmağa başlayır. Əslində samanlıqların bir hissəsi yerin altında olmaqla iki hissəli inşa edilirmiş. Aşağı enmək üçün pilləkənlər qoyulurdu. Dam örtüyü daşların səliqə ilə yığılmasından ibarət olurdu. Daşların arasına gil çəkilirdi. Dam örtüyündəki qoyulmuş oyuq isə havanın dövr etməsi və içərinin işıqlandırılması üçün idi. Belə tikililərin ilkin nümunələrində daşların arasında gil örtüyü olmayıb. Deməli, əcdadlarımız bu tikililərin inşasını mükəmməl düşünməyə qadir olmuşlar. Qala kəndində 3 hamam mövcud olub. "Şor hamamı", "Qum hamamı" " Bayraməli hamamı" adı ilə tanınan hamam. "Şor hamamı" kəndin cənub hissəsində duz gölünün yaxınlığında yerləşirdi. Oraya göldən su çəkilib. Bu hamamın suyu duzlu olduğundan, daha çox müalicəvi məqsəd daşıyıb. Bu su daha çox dəri xəstəlikləri zamanı istifadə olunardı. Hamam dağılmış, lakin özülü bu günədək qalıb. Digər hamamlardan biri də "Qum hamamı"dır. Bu hamam daha qədimdir, təsadüfən bərpaçılar tərəfindən tapılıb. Tamamilə zibil və torpaq altında uzun müddət qalıb. Təmizlənmə aparıldıqdan sonra məlum olub ki, hamam XII-XIV əsr memarlıq quruluşuna malikdir. Hamam torpağın altında yerləşdiyindən, "Qum hamamı" adlandırılıb. Etnoqrafların yazdığına görə, sanitar-gigiyena məqsədlərindən əlavə, hamamda istirahət otaqları var. Hamamın özünəməxsus xüsusiyyəti yer səthindən 1,5-2 m aşağı olmasıdır ki, bu da istiliyin saxlanması rolunu oynayır. Bu hamamın arxasında qazanxanası var. Divarların içindən və döşəmənin altı ilə saxsı (keramik) borular vasitəsilə hamamı qızdırırlarmış. Hamam soyunmaq otağı və hovuzla yanaşı, 8 otağı özündə birləşdirir. Hamamda olan hovuz əhəng daşından yumru şəkildə yonulub və soyuq su üçün nəzərdə tutulub. Hər otağın giriş hissəsində ayaqqabı üçün xüsusi taxçalar var. Qaynar sudan qorunmaq üçün xüsusi ayaqqabı-başmaq geyinirlərmiş. Hamamdan təkcə yuyunmaq üçün yox, dincəlmək üçün də istifadə olunurdu. Burada görüşlər keçirilir, ticarət edilir, nərd oynanılır və çay içirmişlər. Otaqların biri mehrab üçün nəzərdə tutulub və namaz qılmaq üçün istifadə olunub. Avstriya səyahətçisi Q.Vamberi göstərirdi ki, hamamlar bütün müsəlmanlar üçün həm daxili tələbatı ödəmək üçün, həm də dini məqsədlər rolunu oynayıb. Yuyunmaq üçün otaqlarda hovuz olurmuş. Müsəlman adətinə görə, su başqasının bədəninə dəydikdə təmiz su sayılmırmış, isti və soyuq suyun saxlanması üçün lap arxada kiçik otaqlardan istifadə edilirmiş. Qala kəndində olan hamamlardan yalnız biri bu günədək fəaliyyət göstərir. Həmin hamam çox vaxt "Cümə hamamı", yaxud da "Bayraməli hamamı" adlanıb.

Tədqiqatçılar yazır ki, giriş hissəsindəki epiqrafik yazıdan məlum olub ki, hamam 1881-ci ildə Bayraməli adlı şəxs tərəfindən təmir edilib. Ehtimal var ki, hamam daha qədim ola bilər. Hamam 2 hissədən ibarətdir: soyunmaq və yuyunmaq yerləri. El hamamlarına gəlmək üçün qadınlar və kişilər üçün ayrıca günlər olardı. Bu hamamdan hazırda Azərbaycan xalqının adətlərindən biri olan "Bəylik hamamı" kimi el adəti ilə oğul evləndirəndə bəyi hamama gətirmək üçün istifadə olunur. Keçmişdə gəlinləri oğlanın anası, bacısı hamamda görüb bəyənərdilər. Belə bir deyim də var idi: "Qız bəyənəndə onu ya hamamda bəyən, ya da səhər-səhər əl-üzünü yuyanda".

Tədqiqatçılar yazır ki, Abşeronda, demək olar ki, çay yoxdur, amma 40-dan çox duzlu göl var. Həmin göllərdən biri də orta əsrlərdə Qala kəndinin həyatında xüsusi rol oynayıb. Tədqiqatçılar yazır ki, əsasən əvvəllər 2 göl olub. Biri şor, digəri şirin sulu idi. Umumiyyətlə, XIX əsrdə bu yerlərdə neft çıxarılmağa başlanıb. Neft istehsalı, sənayenin inkişafı ilə əlaqədar sənaye tullantılarının gölə tökülməsi nəticəsində suyun səviyyəsi qalxıb və 2 göl birləşib. Tədqiqatçılar yazır ki, Qala kəndi ətrafında ovdanlar, quyular və su üçün hovuz var imiş. Onların çoxu hazırda itib. Əvvəllər əhalinin su təchizatını ödəmək üçün ovdanlardan, su quyularından və xaşa-xuna bağlarından gələn kəhrizlərdən istifadə edilib. Qeyd edək ki, kənddə indiyə qədər su quyularının bir qismindən istifadə olunur. Kənddə 4 ovdan və içməli su quyuları indiyə kimi qalmaqdadır. Ən qədim ovdanlardan biri II Şah Abbas dövründə tikilib və XVII əsrə aid edilir. Ovdanın kitabəsi Şirvanşahlar qoruğunda mühafizə edilir. Həmin kitabənin ərəbcədən tərcüməsi belədir: "Bu dövr ədalətli şah yer üzündə böyük Allahın kölgəsi Şah Abbas Səfəvinin hakimiyyətinə aiddir. Allah onun hakimiyyətini daimi etsin". Tədqiqatçılar yazır ki, bu ovdan kəndxuda Nurməhəmməd oğlu Fuladın əmri ilə hicri 1065-ci ildə tikilib. Bu isə miladi təqvimlə 1655-ci ilə, Səfəvilər nəslindən olan II Abbasın hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. Ovdanlar əsasən yeraltı torpaq sularından qidalanır. Ovdan fars sözü olub, 2 sözdən ibarətdir."Ab-su, "dan-göstərici", yəni "Su saxlanan yer" mənasında işlədilir. Ovdana giriş əsasən küləyin əks tərəfindən qoyulub. Ovdan 2 hissədən -yeraltı və yerüstü hissələrdən ibarətdir. Üst hissəsi əhəng daşı ilə örtülüb. Bu tikiliş yan hissədən düzbucaqlı üçbucağı xatırladır. Yeraltı giriş pilləkənlər vasitəsilədir. Əgər ovdan yağış suyu yığılması üçündürsə, pilləkənlərin axırındakı hovuzlar quyularla əvəz edilir. Ovdanlar əsasən yolayrıcında, karvan yolunun yaxınlığında tikilərmiş. Ovdanların yanında yolçuların istirahəti üçün ağac əkilərmiş. Ovdanlar həmçini yolçuların susuzluğunu aradan qaldırmaq üçün də nəzərdə tutulurmuş. Orta əsrlərdə Qala kəndində bir sıra məhəllələr olub. Bu məhəllələrdən Balaverdi, Hacı Ramazan, Tərəkəmə, Çəmbərəkənd, Tocuqla və s. qeyd etmək olar. "Tocuqla" adlanan yerdə mərasimlər, bayramlar keçirilirdi. Hər məhəllədə isə ictimai mərkəz kimi məscidin qarşısında kiçik meydança var idi. Həmin meydançaya ağsaqqallar yığışıb, kənd camaatı ilə söhbətlər aparırmışlar. Ümumiyyətlə, kənd yerlərində 1 məscid, bəzən 2 məscid tikilərmiş. Ancaq Qalada Çəmbərəkənd adlanan hissədə 2 məhəllə məscidi, qalan məhəllələrdə isə hərəsində 1 məscid tikilib. Hazırda Qala kəndində 5 məscid var. Onlar müxtəlif vaxtlarda tikilmişlər. Məscidlərdən biri Tərəkəmə məhəllə məscididir. Məscid orta gümbəzli tikilişə malikdir. Giriş hissəsi tac şəklindədir. Giriş hissəsinin üzərində ay və 8 guşəli ulduz təsvir edilib. Damın üzərində ərəb dilində tikilişin tarixi 1911-ci ili göstərir. İkinci məscid isə XVII əsrə aid edilir. Dama çıxış üçün həm daxili, həm də xarici tərəfdən pilləkənlər var. Məscidin divarlarına fikir versək görərik ki, yan hissələrdən daşlar yonulub. Bu, arabaların dönə bilməsi üçündür. Məhəllə məscidlərindən biri də Balaverdi məhəlləsində yerləşir. Onun tikilişi XIX əsrə aid edilir. Məscidlərdən biri də Çəmbərəkənd yaşayış sahəsində yerləşib. Məscidin divarları olduqca hamardır. Tədqiqatçılar qeyd edir ki, giriş hissəsində məscidin tarixi hicri təqvimi ilə 1258-ci il, yəni 1842-1843-cü illəri əks etdirir. İçəri hissədən məscid yaşayış evlərindən heç nə ilə fərqlənmir. Dama çıxış pilləkənlər vasitəsilədir. Qalada olan məscidlərdən biri də Cümə məscididir. Hacı Ramazan məhəlləsində yerləşir. Bu məscid XVII əsrə aid edilir. Lakin bu məscid üzərində bu əsrdə bərpa işləri aparıldığına görə onun tarixini daha qədim hesab etmək olar. Maraqlı fakt odur ki, sonradan məscid kimi istifadə olunan tikili müdafiə qalası ilə bir kompleks təşkil edib. Məscid hazırda 90 dərəcəli düzbucaqlı üçbucaq şəkillidir. Namaz qılan otağın cənub hissəsində divarda mehrab var. Mehrab sadə ornamentlə bəzədilib. Məscidin içərisindən dama yol var. Hazırda dama çöl-cənub tərəfdən çıxılır. Məscidlər qarşısında quyu varmış. Məsciddən mədrəsə - məktəb kimi də istifadə olunurmuş.

Qala qoruğundan yazan tədqiqatçılar qeyd edir ki, Azərbaycanda ən geniş yayılmış tikililərdən biri də qəbirüstü məqbərələrdir. Məqbərələrin üstündə saxlanan yazılar onların hansı feodal sülalələrinə məxsus olduğunu göstərir. Bu yazıların islamla heç bir əlaqəsi olmadığı izah edilir. Adətən məqbərələr həyatdan köçənin xatirəsi üçün tikilirmiş. İslam qanunlarına əsasən, müsəlman qəbri olduqca sadə olmalıdır. Qala kəndində orta əsrlərə aid edilən 2 məqbərə var. Bunlardan birinin tarixi XVII əsrə aid edilir. Məqbərənin üst hissəsi günbəz şəklindədir. Giriş hissəsi tikilişində oxvari şəkilli olmuş, tədricən sökülmə nəticəsində onu düzbucaqlı şəklində düzəltmişlər. Giriş hissədə ərəbcə 2 cümlə yazılıb. Burada deyilir: "Məqbərəni hicri tarixinin 1034-cü ilində (yəni bizim tarixlə 1625-ci ildə Şah Abbas Küsəyinin hakimiyyəti dövründə Qalalı Məhəmməd tikdirib". Məqbərədə qəbir yoxdur. İkinci məqbərə daha gec tikilib və ondan dini məqsədlər üçün istifadə ediblər. Yəni qala qəsəbəsinin tarixi hissəsində "Qala" Dövlət Tarix-Etnoqrafiya Qoruğu ərazisində olan elmi, tarixi, bədii əhəmiyyət daşıyan bütün tarix və mədəniyyət abidələri dövlət tərəfindən qorunur.

Məlum olduğu kimi, 10 oktyabr 2008-ci il tarixində Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksinin açılışı olub.

Açılış mərasimində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyeva da iştirak edirdi.

Onu da vurğulayaq ki, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO-nun və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə həyata keçirilən yeni layihə Azərbaycanın tarixi keçmişinin qorunub saxlanması ilə yanaşı, ölkəmizin turizm mərkəzlərindən birinə çevrilməsinə də xidmət edir. Bu abidələrin qorunması, eləcə də Abşeronda aşkar edilən arxeoloji tapıntılar hesabına qoruğun daha da zənginləşdirilməsi məqsədilə 2008-ci ildə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə burada açıq səma altında ilk arxeoloji-etnoqrafik muzey kompleksi yaradılıb. İki hektar ərazisi olan muzey kompleksdə Abşeron yarımadasında tapılmış və eramızdan əvvəl III-II minilliklərdən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edən qayaüstü rəsmlər, qavaldaş, keramika, məişət və bəzək əşyaları, silah və sikkələr, qədim yaşayış kompleksinin konservasiya olunmuş qalıqları və sair yerləşdirilib.

Prezident İlham Əliyev tədbirdə qeyd edirdi ki, Qobustanı çox adam tanıyır, o, ölkə daxilində və dünyada tanınır: "Çünki qoruqdur. Amma Qala qəsəbəsində belə yer qədim mədəniyyətimizin bir əsəridir, onu göstərir ki, qədim dövrlərdə insanlar necə yaşamışlar. Gərək bura muzey kimi daim fəaliyyət göstərsin".

Muzey kompleksində Azərbaycanın ən qədim sənətkarlıq növlərindən sayılan dulusçuluq emalatxanaları da maraq doğurub.

Bakının yaxınlığında yerləşən bu qoruq özündə Azərbaycan mədəniyyətinin, etnoqrafiyasının böyük bir hissəsini əhatə edir. Qalalar, qoruqlar, muzeylər tarixi yaşadan, təbliğ edən məkanlardır. Tariximizi, etnoqrafiyamızı, arxeologiyamızı öyrənmək üçün o məkanlara tez-tez baş çəkirik.

İradə SARIYEVA

Bakı Xəbər.- 2015.- 30 oktyabr.- S.15