Azərbaycanda alternativ (bərpa olunan) enerji mənbələri: mövcud vəziyyət, əsas prioritetlər və perspektiv imkanlar

Məlumdur ki, dünya əhalisinin sayı durmadan artır. Bununla əlaqədar əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatını ödəmək, sosial-iqtisadi durumunu təmin etmək kimi çox vacib məsələlər gündəmə gəlib. Digər tərəfdən, hərbi münaqişələr, "soyuq müharibə" dövrünə qayıdış, "rəngli inqilablar"la ABŞ və Qərbin müsəlman ölkələrində "demokratiyanı qoruması" və digər neqativ proseslər iqtisadiyyatın artım tempini vacib edib.

Bu artım isə mövcud enerji resurslarından maksimum istifadə etməklə mümkün olur. Lakin proqnozlara görə, bu ehtiyatlar ən yaxşı halda 80-100 ilə kifayət edə bilər. Ənənəvi enerji ehtiyatları tükənməz olmadığı kimi, həm də ən müasir texnologiyadan istifadə edildikdə belə, ətraf mühitin zəhərlənməsi ilə müşahidə olunur. Artıq heç kim şübhə etmir ki, ozon qatının zədələnməsi, planetin istiləşməsi, buzlaqların əriməsi, hava mühitinin tərkibinin korlanması və digər aşınmalar mövcud enerji növlərinin istifadədən sonra atmosferə buraxdığı zəhərli qazların hesabınadır. Fikrimizi bu gün Pekin, Şanxay və digər meqapolislərdə insanların küçəyə qoruyucu tənziflərlə çıxması da təsdiqləyir.

Bugünkü rəsmi statistikaya görə, hazırda dünyanın enerji tələbatının 80 faiz neft, qaz və kömürün hesabına təmin olunur. Dünya üzrə qlobal elektrik enerji təminatı isə ümumi enerji istehlakının təqribən 65 faizi qədərdir. Göründüyü kimi, neft, qaz və kömürə əsaslanan energetika dünyanın qlobal enerji probleminin əsas səbəbidir. Belə ki, hazırda atmosferə atılan qazların 70-80 faizi enerji istehsal edən qurğuların payına düşür. AMEA-nın birinci vitse-prezidenti Arif Həşimovun mətbuata açıqlamasına görə, böyük karbohidrogen ehtiyatına malik olan Azərbaycanda tüstü qazlarının əsasını karbon qazı təşkil edir ki, onun da emissiyasının 97 faizi energetikanın hesabınadır. Mötəbər proqnozlara görə, bu neqativ tendensiyanın dinamikası 2025-ci ilədək davam edəcək. Göründüyü kimi, dünyaya xas olan həmin qlobal problemin həlli ölkəmiz üçün də prioritet məsələlərdən biridir.

Beləliklə, ölkəmizdə alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin qlobal təhlükəsizliyə verdiyi töhfəni, ətraf mühitin qorunmasında əvəzsiz təsirini, iqtisadi baxımdan səmərəliliyini nəzərə alaraq bu sahə üzrə konsepsiya və işlək qurum yaradıldı. Qeyd edək ki, "Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə Milli İcra Planı"na daxil edilən və beynəlxalq sənədlərin prinsiplərinə əsasən bu konsepsiyada həm də qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi nəzərə alınıb. Bunun ardınca konkret icra mexanizmləri nəzərə alınmaqla bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəni inkişaf etdirmək məqsədilə cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə (21 oktyabr 2004-cü il) "Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı" təsdiq olundu. Prezident İlham Əliyevin imzaladığı digər sərəncamla isə (16 iyun 2009-cu il) Sənaye və Energetika Nazirliyinin tərkibində Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi yaradıldı.

Sözügedən enerji mənbələrindən istifadənin əhəmiyyətini qeyd edən cənab İlham Əliyev deyib: "Biz alternativ enerji mənbələrini yaratmağa çalışmalıyıq. İlk növbədə kiçik çaylarda mini suelektrik stansiyaları tikilməlidir. Bununla yanaşı, biz külək və günəş enerjisindən də səmərəli istifadə etməliyik. Günəş də, külək də bizdə kifayət qədərdir. Bu sahəyə həm yerli, həm də xarici özəl şirkətləri cəlb etmək olar...".

Doğrudur, bu gün ənənəvi enerji mənbələrindən istifadədə mütərəqqi texnologiyaları tətbiq etməklə zərərli maddələrin atmosfera buraxılmasının qarşısı qismən alınıb. Lakin bu kifayət etmir. Problemin kardinal həlli yalnız və yalnız ənənəvi enerji növlərinin bərpa olunan enerji mənbələri ilə mütəmadi əvəzlənməsidir.

Bərpa olunan enerji mənbələri günəş və qeyri - günəş mənşəli olmaqla 2 növdür. Günəş mənşəli bərpa olunan enerji mənbələrinə günəş radiasiyası, çayların hidravlik, külək, biokütlə və okean (suyun, dalğanın temperaturlar fərqi və s., enerjiləridir. Qeyri-günəş mənşəli enerji mənbələrinə isə əsasən geotermal enerji və qabarmalarının enerjisi aiddir. Bərpa olunan enerji mənbələri arasında ehtiyatlarının miqyası və ekoloji təmizliyinə görə günəş enerjisi daha perspektivlidir. Xoşbəxtlikdən Azərbaycan karbohidrogen ehtiyatları kimi, günəş enerjisi ehtiyatları ilə də zəngindir. Belə ki, Abşeron yarımadası və Xəzər dənizinin sahilboyu ərazisində günəş şüalarının müddəti il ərzində 2500, Naxçıvan MR-da isə 2900 saata bərabərdir. Naxçıvan MR-nin respublikanın vahid elektrik təchizatı şəbəkəsindən kənarda qalmasını nəzərə alsaq, bu regionda bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə həyati əhəmiyyət daşıyır. Abşeron yarımadası və Xəzər dənizinin sahilboyu ərazisi külək enerjisi ilə də zəngindir. Hesablamalar təsdiq edir ki, 500 kilovatt gücə malik olan bir külək elektrik stansiyası daş kömür stansiyası ilə müqayisədə 750-1250 ton karbon qazının və 3-6 ton digər zərərli maddələrin emissiyasının qarşısını alır. Bu baxımdan Abşeron yarımadasında külək qurğularının tətbiqi həm ölkə iqtisadiyyatına, həm də ekologiyaya mühüm töhfə verər. Müqayisə üçün qeyd edək ki, həmin ərazidə təkcə külək enerjisindən istifadə edilməsi: a) ölkə üzrə ümumi enerji balansının 20 faizini təmin edər; b) bir il ərzində 120 min ton mazuta qənaət və 375 min ton karbon qazının atmosferə atılmasını yox edər.

Bərpa olunan enerji mənbələrinə daxil olan kiçik çayların enerjisi ilə işləyən avtonom su elektrik stansiyalarının istifadəyə verilməsi də çox önəmlidir. Belə ki, bu tip stansiyaların yaradılması ilə ucqar bölgələri elektrik enerjisi ilə təmin etmək, uzaq məsafələrə ötürülən elektrik enerjisində itkiləri azaltmaq, zəhərli qazların tullantılarının qarşısını almaq mümkündür.

Bərpa olunan alternativ enerji mənbələrindən biri də geotermal enerjidir. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yerin altından səthə axan istiliyin temperaturu yüksək olduğundan, bu enerjidən geotermal stansiyaların yaradılması üçün və ya aşağı potensiallı istilik mənbəyi kimi istifadə oluna bilər.

Bərpa olunan enerji mənbəyi kimi hidrotermal enerji də xüsusi maraq doğurur. Bu mənbələrdə yeraltı istilik yer səthinə çıxarılır. Həmin isti su istixana, binaların qızdırılması, bəzi texnoloji proseslər və digər məqsədlər üçün çox yararlıdır.

Məlumdur ki, iqtisadiyyatın bütün sahələrində istehsal tullantılarının müəyyən hissəsini biokütlə maddələri təşkil edir. Həmin maddələrdən elektrik enerjisinin istehsalında istifadə olunan bioqaz, biomaye və bərk biokütlə alınır. Artıq bir çox ölkələrdə fəaliyyət göstərən zibil emalı zavodlarında məişət və sənaye tullantıları yandırılır. Zibillərin yandırılmasından alınan enerji hesabına kənd və qəsəbələr istilik və elektrik enerjisi ilə təmin edilir. İqtisadiyyatı yüksələn xətlə gedən Azərbaycanda bu tullantılardan məqsədyönlü istifadə etmək üçün müəyyən işlər görülüb. Belə ki, Fransanın CNİM S.A. şirkəti tərəfindən tikilən Balaxanı zibil emalı zavodu artıq fəaliyyət göstərir. Burada 500 min tona yaxın məişət tullantılarının yanması üçün iki xətt inşa edilib. Zavodda hər il 230 meqavatt elektrik energisi istehsal edən turbinlər quraşdırılıb. Müəssisədə zibillərin yandırılması nəticəsində əmələ gələn şlam isə yol tikintisində istifadə olunur.

Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi Sənaye və Energetika Nazirliyinin tabeliyində olduğu dövrdə də, mərkəzi icra hakimiyyəti kimi müstəqil fəaliyyətə başlayandan sonrakı qısa müddətdə də günəş, külək və bioqaz mənbələrindən elektrik enerjisi almaq üçün mühüm işlər görüb.

Belə ki, 2011-ci ildə Qobustan Eksperimental Poliqonu və Tədris Mərkəzinin istifadəyə verilməsi ölkəmizin günəş, külək və bioqoz enerjisi istehsalı sahəsində reallaşdırdığı ilk iri layihəsidir. Poliqonun yaradılmasında məqsəd respublikada alternativ və bərpa olunan enerjinin inkişafı üçün istiqamət və təcrübə formalaşdırmaq, sahənin inkişafına təkan verməkdir. Dünyada ilk hibrid stansiya olan bu obyektdə 2,7 meqavat külək, 1,8 meqavat günəş və 0,6 meqavat bioqaz enerjisi istehsal edən stansiyalar fəaliyyət göstərir. Burada hər birinin gücü 0,9 meqavat olan üç külək turbini, 1,8 meqavat gücündə günəş enerjisi stansiyası və 1 meqavat gücündə bioenerji qurğusu işləyir. Nəticədə qısa müddətdə bir milyon kilovat-saat elektrik enerjisi istehsal edilib. Yaxın gələcəkdə poliqonun gücünün 5,5 meqavata çatdırılması nəzərdə tutulub. Hazırda burada regionlarda yerləşən alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri üzrə enerji stansiyalarının iş rejimlərini avtomatik idarə edilməsinə imkan yaradan "ağıllı şəbəkə" sistemi quraşdırılır. Poliqonun fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən Prezident İlham Əliyev deyib: "Qobustandakı stansiya çox gözəl təcrübədir, bu layihələrin böyük perspektivi var... Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə müasirlikdir, yenilikdir, ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyalardır... Hesab edirəm ki, bir neçə ildən sonra bu gün burada göstərilən imkanlardan Azərbaycan vətəndaşları səmərəli şəkildə istifadə edəcəklər".

Məlumdur ki, Günəş enerjisindən istifadə edərkən xüsusi panel və lampaların olması vacib şərtdir. Bu hissələrin xaricdən gətirilməməsi üçün 2012-ci ildə cənab İlham Əliyevin iştirakı ilə Sumqayıtda günəş panelləri və LEd lampaları istehsal edən Azgüntex zavodu istifadəyə verilib. Artıq məhsullarını bazara çıxaran zavodda yaxın gələcəkdə 240 min günəş paneli istehsal ediləcək.

Sumqayıtda yaradılacaq Yüksək Texnologiyalar Parkında regionda ən nəhəng müəssisələrdən biri kimi, alternativ və bərpa olunan enerji ilə qidalanacaq 15 zavodun tikintisi planlaşdırılır. Bu yaxınlarda inşasına başlanacaq Samux Aqrotexniki Kompleksində isə 10-dan artıq istehsal təyinatlı obyektlər fəaliyyət göstərəcək. Bu kompleksin işi də günəş, su, bioqaz enerjisi mənbəyi hesabına təmin ediləcək. Ümumiyyətlə, 2020-ci ilədək ölkəmizin əksər rayonlarında gücü ilkin mərhələdə 15-20 meqavat, sonradan isə 45-50 meqavata malik hibrid stansiyaların inşası nəzərdə tutulub. Bu sahədə ölkəmiz Asiya İnkişaf Bankı, BMT-nin İnkişaf Proqramı çərçivəsində bir sıra beynəlxalq şirkətlər ilə sıx əməkdaşlıq edir.

Göründüyü kimi, Beynəlxalq Bərpa Olunan Enerji Agentliyinin (İRENA) üzvü olan Azərbaycanda alternativ enerji mənbələrinin istismarı istiqamətində müəyyən işlər görülüb. Şübhəsiz ki, həm görülən, həm də planlaşdırılan işlər ölkəmizin energetika sahəsinin gələcək inkişafına mühüm töhfələr verəcəkdir. Bu, həm də ölkə və regionda ekoloji tarazlığın qorunması üçün geniş imkanlar açacaq.

Vaqif CƏLİLOĞLU,

tex.e.üzrə fəlsəfə doktoru

Bakı xəbər.- 2015.- 17 sentyabr.- S. 12.