Multikulturalizm və azərbaycançııq ünvanı - Kürmük
məbədi...
Böyük tarixi keçmişə, zəngin dəyərlərə malik olan Azərbaycan xalqı müxtəlif dönəmlərdə ayrı-ayrı inanclara, dinə mənsub olub. Azərbaycanda islam dini yayılana qədər cəmiyyətimizdə xristianlıq hökm sürüb. Alban tarixinin dərin qatlarında gizlənən bir sıra həqiqətlər bu gün çözülməkdədir. Azərbaycan ərazisində mövcud olan qədim alban abidələri qədim dövrlə müasir dövrümüz arasında körpü rolu oynayaraq hazırda maraq cəlb edir.
Tarixçilər yazır ki, Azərbaycan tarixinin tədqiq olunmasında qədim alban zamanından qalan məbədlərin önəmli yeri var. Qeyd edilənə görə, bu dövrdə alban tayfalarının əksəriyyəti Ay Tanrıçasına sitayiş edirdi. Albaniyada Ay ilahəsi Selenanın şərəfinə "Ay ilahəsi məbədi"nin də tikildiyi məlumdur. Bu faktı Qafqaz Albaniyasının müxtəlif yerlərində Ay Tanrıçası şərəfinə tikilən məbədlər və qurbangahlar da sübut edir. Bu məbədlərdən ən məşhuru tarixi ədəbiyyatda "Ay ilahəsi məbədi" kimi tanınır. Strabon və digər tarixçilərin haqqında məlumat verməsinə baxmayaraq, bu məbədin harada və necə olması haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Daha sonra xristianlığın yayılması ilə bu məbədlər kilsələrə çevrilib.
Məşhur Kürmük kilsəsi, daha doğrusu, "Aya sitayiş" məbədinin qalıqları kimi qeyd olunması vacib bilinən məbəddən bu gün çay daşı və əhənglə tikilmiş barı hissəsi qalmaqdadır. Məbəd qalıqları Kürmük çayının sahilində, Əmbərçay kəndinin yaxınlığındakı dağın zirvəsində yerləşir. Məbəd qalıqlarının yerləşdiyi ərazidə inşa olunan, XIX əsrə aid pravoslav xristian kilsəsində 2005-ci ildə bərpa işləri aparılıb.
Məlumdur ki, ərazidəki tikililərin, kilsənin, yaxud məbədin qalıqlarının olması araşdırılmayıb. Qax rayonu ərazisində yaşayan xalqları xristianlaşdırmaq siyasətinin qurbanı olmuş "Aya sitayiş" məbədinin inşa və dağılması tarixini dəqiqləşdirmək məqsədilə ərazidə arxeoloji qazıntı işlərinin aparılmasına ehtiyac var.
Məlumatlara görə, inventar nömrəsi 4581 olan, XVIII əsrə kimi Gumrux kilsəsi adı ilə qeydiyyata düşmüş kilsənin həm adı, həm də inşa tarixi təhrif olunub. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivində saxlanan müqəddəs keşiş İrodion Okropridzenin "İngiloy keşişliyində mövcud olan aşağı kilsə təşkilatçılarınin vəziyyəti haqqında 1892-ci il hesabatı"nda Kürmük kilsəsi haqqında məlumat verilir. Tədqiqatçılar tarixi mənbələrə istindən Kürmük kilsəsinin Qafqazda Pravoslav Arxiyepiskopluğunun bərpası təşkilatının və könüllü ianələr hesabına tikilməsini göstərir. Tədqiqatçılar yazır ki, əhalinin qədim dövrdən müqəddəs saydığı ərazidə kilsənin inşa olunmasının səbəbi isə xristianlığı qəbul etməkdən yayınan əhalini zaman keçdikcə tədricən xristian dininə yönəltmək idi.
Selena (Ay) alban məbədinin lokalizəsinə dair yazan Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti, tarix elmləri doktoru Qafar Cəbiyev qeyd edir ki, antik Albaniyanın etnik palitrasında olduğu kimi, əhalisinin dini etiqad və baxışlarında da rəngarənglik hökm sürməkdə idi. Müxtəlif dillərdə danışan insanlar bir sıra hallarda həm də müxtəlif dinlərə sitayiş edirdi: "Çoxallahlığa qarşı hamıdan əvvəl Əhəməni imperiyası çıxdı. Başqa sözlə, Əhəmənilər öz ərazilərində hökmran olan zərdüştliyi tədricən Albaniya ərazisində də yaymağa başladılar. Əhəmənilərin bu ənənəsini sonralar Sasanilər də davam etdirdi. Amma zərdüştlik Albaniyanın heç də hər yerində yayılmadı. Buna mane olan, bir tərəfdən, Albaniyada xristianlığın IV əsrdən etibarən rəsmən dövlət dini elan edilməsi idisə, digər tərəfdən, əhalinin ibtidai dinlərə inamının hələ də güclü olması idi.
Antik mənbələrin məlumatına görə,
albanlar Zevs, Helios və Selenaya sitayiş edirdi. Strabon
yazırdı ki, "onlar, yəni albanlar tanrılardan
Helios, Zevs və Selenaya, xüsusən də məbədi
İberiya yaxınlığında yerləşən
Selenaya sitayiş edir". Xatırladaq
ki, albanların Selenaya - Ay allahına sitayiş etməsinə
dair məlumatlara digər yazılı qaynaqlarda da
rast gəlinir. Bu məsələ ilə
bağlı, demək olar ki, alternativ fikir yox dərəcəsindədir.
Elm üçün qaranlıq qalan və tədqiqatçılar
arasında müəyyən qədər fikir
ayrılığı doğuran isə Ay məbədinin
lokalizəsi məsələsidir. Məsələn,
İ.İ.Şopen də, Strabon kimi, Selena məbədinin
İberiya ilə qonşuluqda, daha doğrusu, İori və
Alazan çaylarının Kürə qovuşduğu ərazidə
olduğunu ehtimal edir. A.E.Krımski isə
Selenanın Şəki ərazisində olduğunu
güman edir. Xatırladaq ki, bu ehtimal
K.V.Trever tərəfindən də nəzərdən
keçirilib.
A.İ.Boltunova hesab edir ki, antik mənbələrdə
adı çəkilən Selena məbədini
Kaxetiyanın şərqində axtarmaq gərəkdir. Hesab edirik
ki, bu halda, A.Boltunova çox ciddi şəkildə
yanılır. Birincisi,
"Kaxetiyanın şərqi" deyəndə onun
konkret olaraq haranı nəzərdə tutduğu
bilinmir. Yəni bu həm Kaxetiya, həm də Albaniya
ola bilər.
İkincisi, A.İ.Boltunova nəzərə
almır ki, Strabon Selenanın İberiya ərazisində
deyil, məhz "İberiya
yaxınlığında" olduğunu yazır.
Üçüncüsü, Albaniyadan kənar ərazilərdə,
o cümlədən Boltunovanın güman etdiyi
Kaxetiya ərazisində Selenaya sitayişin bu və ya
digər elementlərini özündə yaşadan
heç bir məbəd yoxdur.
Göründüyü kimi, A.E.Krımski və
A.İ Boltunova istisna olmaqla, digər müəlliflərin
Selenanın təqribi koordinatları barədə
ehtimalları bir-birinə çox yaxındır. Məbədin
yerini bilmədikləri halda, müxtəlif müəlliflərin
oxşar mülahizələr söyləməsi, təbii
ki, onların hamısının eyni mənbədən
bəhrələnməsi ehtimalına gəlir. Başqa sözlə, bütün sonrakı
müəlliflər bu halda, sadəcə, Strabona
istinad etmişlər".
Q.Cəbiyevin yazdığına
görə, Strabondan başlayaraq, bu günədək
Selena (Ay) məbədi barədə yazıblar və
müxtəlif tarixi dövrlərdə yaşayan müəlliflərin,
demək olar ki, əksəriyyəti heç bir konkret
ünvan göstərmədən, sadəcə,
eşitdiklərini və ya oxuduqlarını təkrar
etməklə kifayətlənmişlər. Alim bildirir ki, zatən, biz də bizə qədərki
yazılanları təkrarən dilə gətirdik.
Onun vurğuladığına görə,
məgər bundan artıq nə isə demək imkanı
yoxdurmu? Gəlin məsələni bir qədər
konkretləşdirməyə cəhd edək: "Elə
isə əvvəlcə Albaniyadakı məbədlərin
coğrafiyasına nəzər salaq: Girdiman məbədi,
Kilsədağ məbədi, Kiş məbədi, Gənzəsar
məbədi, Aquen məbədi, Kürmük məbədi,
Qum məbədi, Ləkit məbədi, Zaqatala
rayonunun Pipan ərazisindəki məbəd
qalıqları və s. Baxın, alban məbədləri,
demək olar ki, ölkənin bütün
regionlarını əhatə edib. Təbiidir ki,
Selena bu məbədlərdən biri ola
bilər. Elə isə sadalanan məbədlərdən
məhz hansının Selena olmaq ehtimalı daha
çoxdur? Əlbəttə, bu halda
daha çox Albaniyanın qərb və şimal-qərb
bölgələrindəki, özü də
"İberiya yaxınlığında" yerləşən
məbədlər üzərində dayanmaq daha məqsədəuyğundur.
Bu halda ən əvvəl, istər-istəməz,
Qax, Zaqatala və Balakən rayonları ərazisindəki
alban məbədləri barədə düşünməli
oluruq. Ona görə ki, həmin məbədlər
həm də Alazan və İori çayları hövzəsinə
nisbətən daha yaxın ərazidə yerləşir.
Hansı ki, Selenanın lokalizəsindən
bu və ya digər formada bəhs edən müəlliflər
də onun məhz həmin çayların Kürə
qovuşduğu ərazidə olduğunu ehtimal edir.
Təbiidir ki, Selena (Ay) məbədi xronoloji
baxımdan xristianlıqdan əvvəlki dövrə
aiddir. Deməli,
məntiqi baxımdan həmin məbəd
çoxsaylı digər xristian məbədlərindən
fərqli olaraq, xristian olmayan insanlar üçün də
sitayiş yeri ola bilərdi. Fikrimizcə, bu əlamətləri
baxımından Qax rayonu ərazisindəki
Kürmük məbədi daha çox diqqət çəkir.
Birincisi, ona görə ki, Kürmük məbədi
xristianlığın qəbulundan çox-çox əvvəl
də insanların sitayiş yeri olub. İnsanlar
min illərdir oradakı qara daşı müqəddəs
bilərək ziyarət edir. Görünür,
əvvəlcə xristian dini missionerləri, daha sonra
isə alban katolikosu və yepiskopları
xristianlığın tez və asan
yayılmasını təmin etmək məqsədilə
sonralar orada xristian məbədi ucaldıb. Maraqlıdır ki, Kürmük məbədi yuxarıda
sadalanan alban məbədləri içərisində
yeganə məbəddir ki, insanlar bu gün də dini
inanclarına uyğun olaraq oranı ziyarət edir.
Kürmük məbədi yeganə alban məbədidir
ki, ziyarətçilər arzu və niyyətlərinə
qovuşmaq üçün nəzir edərək may və
noyabr aylarında oraya gəlir, qara daşın üzərində
şam yandırır və qurban kəsirlər. Diqqəti
cəlb edən məqamlardan biri də budur ki, etnik və
dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, Qax və
ətraf rayonlardan, habelə Gürcüstandan
çoxsaylı insan kütləsi hər il
Kürmük məbədini ziyarət edir. Ziyarətçilər
arasında azərbaycanlılarla yanaşı,
gürcülər, avarlar, ingiloylar, saxurlar, laklar, bir
sözlə, bölgədə yaşayan bütün
etnosların nümayəndələrini görmək
olar.
Strabon yazırdı ki, Albaniyada kahinlər
"böyük və əhalisi sıx olan müqəddəs
vilayətlərə başçılıq edir, həm
də məbədin qullarını işlədirdi". Orada (yəni Albaniyada)
"kahin vəzifəsini hökmdardan sonra ən
hörmətli adam yerinə
yetirirdi". Kahinlər geniş torpaq sahələrinə
malik olmaqla bərabər, həm də məbədə
məxsus qullara da nəzarət edirdi. Tanrılara, daha doğrusu, Selenaya - Ay
Allahının qurbanvermə mərasimlərinə nəzarət
və rəhbərlik də kahinlərin vəzifə və
funksiyasına aid idi.
Qurbanvermə mərasimində əsasən heyvan
kəsirdilər. Bununla belə, qullardan da qurban məqsədilə
istifadə olunduğu bildirilir. Bir
daha təkrar edirik, Azərbaycanın şimal-qərb
bölgəsində bu günədək mövcud olan qədim
alban məbədlərindən yalnız Kürmük məbədi,
etnik və dini mənsubiyyətindən asılı
olmayaraq, bütün insanlar tərəfindən ziyarət
edilir. Fərqli dinlərin və fərqli
etnosların təmsilçiləri tərəfindən
Kürmük məbədində dini ayinlərin
icrasında da, demək olar ki, fərqlər hiss olunmur.
Maraqlıdır ki, həm müsəlmanlar,
həm də xristianlar qurban olaraq ya xoruz, ya da qoç kəsirlər.
Bütün bu xüsusiyyətləri Kürmük
məbədinin bir etiqad yeri olaraq islamdan və
xristianlıqdan çox-çox əvvəl mövcud
olduğundan xəbər verir. Əslində, məbədə
aid ilkin tikinti qalıqları da bu cür
düşünməyə əsas verir. Xatırladaq ki, hazırda Kürmük məbədi
olaraq bəzilərinin təqdim etdiyi kilsə
binası XIX əsrdə Çar Rusiyasının himayəsi
ilə oradakı alban məbədinin qalıqları
üzərində tikilib. Söhbət
təqribən eramızın I əsrində
insanların ziyarət yeri olan qara daşın
üstündə yonulmuş çay daşı və
kirəc məhlulundan istifadə edilməklə
inşa olunmuş tikinti qalıqlarından gedir. Hansı ki, həmin məbəd əsrlər boyu
region əhalisinin sitayiş yeri olub.
Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal
edildikdən sonra müqəddəs yerlərin ziyarətinə
də tədricən rəsmi və ya qeyri-rəsmi
qaydada qadağalar tətbiq olunub. Məhz həmin
dövrdə Kürmük məbədi də çar
çinovnikləri tərəfindən
dağıdılaraq onun yanında bişmiş kərpicdən
xristian kilsəsi tikilib. Xoşbəxtlikdən
Kürmük məbədinin bünövrə hissəsi
və ətrafa səpələnmiş tikinti
qalıqları çox qiymətli tarixi dəlil-sübut
kimi bu günədək qalmaqdadır. Bir daha bildirmək istərdik ki, qara
daşın yaxınlığında qırmızı
kərpicdən gürcü memarlığı stilində
inşa olunmuş kilsə binasının alban məbədi
olan Kürmük məbədinə heç bir aidiyyəti
yoxdur. Sirr deyil ki, həmin kilsənin
tikintisində əsas məqsəd velikorus
şovinizminin ideologiyasına uyğun olaraq, milli
ucqarlarda yaşayan xalqları tarixən
formalaşmış olan milli-mənəvi dəyərləri
sistemindən məhrum etməklə, onları
assimilyasiyaya məruz qoymaq idi.
Xüsusi vurğu ilə bir daha bildiririk ki,
Kürmük məbədi regionda ziyarətçilərin
etnik və dini tərkibinin rəngarəngliyi və
kütləviliyi baxımından analoqu olmayan abidədir.
1990-2003-cü
illərdə bölgədəki xidməti fəaliyyətimlə
bağlı hər il may və noyabr
aylarında Kürmük məbədini ziyarət mərasimini
izləmək imkanım olub. Bu, həqiqətən,
olduqca kütləvi bir mərasimdir. İki
gün ərzində oraya təkcə Qax, Zaqatala, Balakən,
Şəki və digər rayonlardan deyil, qonşu
Gürcüstandan da on minlərlə insan gəlir.
Özü də hamı bayramsayağı
bir əhval-ruhiyyədə olur. Əvvəllər,
adətən, hər il may ayının
ikinci, noyabr ayının isə sonuncu bazar günü
Kürmükobanı (Qax və ətraf rayonların əhalisi
Kürmük məbədini məhz bu cür
adlandırır) ziyarət edirdilər. Diqqəti
cəlb edən odur ki, son illər gürcü
keşişlərinin təhriki ilə ziyarət
günlərinin vaxtı bir qədər də konkretləşdirilib.
Artıq neçə ildir may ayının 6-sı və
noyabr ayının 23-ü həm Azərbaycan, həm də
gürcü icması tərəfindən Kürmük məbədinin
ziyarət günü kimi qeyd olunur. Həmin
günlər Gürcüstanın müxtəlif bölgələrindən,
o cümlədən Tiflis və Batumidən Qaxa
çoxsaylı insan gəlir. Gələnlərin
də əksəriyyəti keşişlər və rəsmi
dövlət adamlarıdır. Gürcüstanın
Azərbaycandakı Səfirliyinin nümayəndələri
Kürmükoba ziyarətinin təşkilində
xüsusi fəallıq göstərir".
Q.Cəbiyevin yazdığına görə,
yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirərək
belə bir qənaətə gələ bilərik ki, qədim
albanların sitayiş etdiyi, Strabonun da İberiya
yaxınlığında olduğunu bildirdiyi Selena -
Ay Allahının adını daşıyan məbəd
məhz Kürmük məbədidir. Bu məbəd
min illərdir, etnik və dini mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq, regionda yaşayan bütün
insanların ümumi inanc yeridir.
Alim
vurğulayır ki, XIX əsrdən başlayaraq Çar
Rusiyasının Qafqazda yeritdiyi şovinist və millətçi
siyasətin nəticəsi olaraq, Kürmük məbədinin
"xristianlaşdırılması" istiqamətində
fəal iş aparılıb. Gürcü kilsəsinin,
demək olar ki, bütün resursları bu işə cəlb
olunub: "Bir daha təkrar edirik, bəli, qədim
albanların vaxtilə qara daş üzərində,
çay daşı və əhəng məhlulundan istifadə
olunmaqla, inşa etdikləri Selena məbədi XIX əsrdə
məhz çar hökumətinin
tapşırığı əsasında
dağıdılaraq, onun yanında gürcü kilsəsi
inşa edilib. Amma bu da heç nəyi dəyişməyib.
Yəni əvvəllər region əhalisinin
həmin ocağa münasibəti necə idisə, indi
də o cürdür. Deməli, kimlərinsə
Kürmük məbədinin sırf xristian abidəsi
kimi görmək arzusu reallaşa bilmədi.
Kürmük məbədi islamdan və xristianlıqdan
çox-çox əvvəl olduğu kimi, sonralar da, yəni
əvvəlcə xristianlığın, daha sonra isə
islamın rəsmi dövlət dini olduğu dövrlərdə
də, lap elə Çar Rusiyası və Sovet
imperiyası tərəfindən milli-mənəvi dəyərlərə
qarşı təzyiq və repressiyaların
tüğyan etdiyi dövrdə də ulu
babalarımız olan albanların müqəddəs
bilərək etiqad və ziyarət etdiyi, nəzir-niyaz
deyib üstündə qurbanlar kəsdiyi müqəddəs
bir inanc yerimizdir".
Bu abidələr bir multikulturalizm, azərbaycançılıq
ünvanı kimi tariximizdə özünə
böyük yer tutur.
İradə
SARIYEVA
Bakı xəbər.- 2016.- 2 dekabr.- S.15