"İki od arasında"...Və "yenə"...

El­çin Hü­seynbəy­li­nin "Ye­nə iki od ara­sın­da" ro­ma­nı bö­yük söz ada­mı Yu­sif Və­zir Çə­mən­zə­min­li­nin xa­ti­rə­si­nə həsr olu­nub və "Azər­bay­can" jur­na­lı­nın bu­il­ki sentyabr-oktyabr say­la­rın­da nəşr edi­lib. Ro­man ədə­biy­yat çev­rə­lə­ri­nin və zövqlü oxu­cu­la­rın diq­qə­ti­ni çə­kib.

İn­di si­zə pro­fes­sor Ni­za­mi Cə­fə­ro­vun əsər ba­rə­də ədə­bi-tən­qi­di qeydlə­ri­ni təq­dim edir və ina­nı­rıq ki, onun bu mə­qa­lə­si ge­niş oxu­cu da­i­rə­si üçün diq­qə­tə­lə­yiq iz­lər qo­ya­caq...

...El­çin Hü­seynbəy­li­nin "bö­yük ya­zı­çı, təd­qi­qat­çı və fi­kir ada­mı Yu­sif Və­zir Çə­mən­zə­min­li­nin xa­ti­rə­si­nə eh­ti­ram­la" (və "Sək­ki­zin­ci qa­ra­bağ­na­mə" id­di­a­sı ilə!) qə­lə­mə alın­mış "Ye­nə iki od ara­sın­da" ro­ma­nı yal­nız ta­nın­mış ya­zı­çı­nın ya­ra­dı­cı­lı­ğı de­yil, bü­töv­lük­də mü­a­sir ədə­bi-ic­ti­mai tə­fək­kür pro­se­si miq­ya­sın­da həm bö­yük ma­raq do­ğu­ran, həm də bir sı­ra əhə­miy­yət­li mə­sə­lə­lər ət­ra­fın­da sə­mə­rə­li mü­ba­hi­sə­lə­rə rə­vac ve­rən əsər­lər­dən­dir. Və be­lə bir əsə­rin mey­da­na çıx­ma­sı tə­sa­dü­fi de­yil... Hər şey­dən əv­vəl ona gö­rə ki, bu möv­zu ar­tıq ne­çə il­lər­dir ən müx­tə­lif sə­viy­yə­lər­də hisslə­ri­mi­zi, dü­şün­cə­lə­ri­mi­zi ta­rı­ma çə­kib, nə­in­ki re­gi­on­da, elə­cə də onun hü­dud­la­rın­dan çox-çox kə­nar­lar­da "Qa­ra­bağ prob­le­mi"nin kök­lə­ri­ni, sə­bəb­lə­ri­ni, gü­nah­kar­la­rı­nı ax­ta­rır­lar. Və ax­tar­dıq­ca, prob­lem ay­dın­laş­maq əvə­zi­nə get-ge­də da­ha da mü­rək­kəb­lə­şə­rək be­lə bir tə­səv­vür ya­ra­dır ki, onu ağıl­la həll et­mək, sa­də­cə ola­raq, müm­kün de­yil.

Xalq ya­zı­çı­sı El­çi­nin zən­gin ta­rix faktla­rı­na (və on­dan da zən­gin in­tel­lek­tu­al-fəl­sə­fi ümu­mi­ləş­dir­mə­lə­rə) əsas­la­nan "Baş" ro­ma­nı möv­zu­nun in­terpre­ta­si­ya miq­ya­sı­nı xey­li ge­niş­lən­dir­di. Dü­şü­nü­rəm ki, be­lə bir cəhd "Ye­nə iki od ara­sın­da"nın mü­əl­li­fin­də də uğur­lu alı­nıb... Və öz bö­yük mü­a­si­ri ki­mi El­çin Hü­seynbəy­li də prob­le­min kö­kü­nü "ta­rix"də ax­ta­rır. Hər iki hal­da bu, ic­ti­mai-si­ya­si pro­ses­lə­rin, bi­ri di­gə­ri­ni əvəz edən mü­na­qi­şə­lə­rin ta­ri­xin­dən (bun­lar mə­sə­lə­nin gö­rü­nən tə­rə­fi­dir) da­ha çox, cə­miy­yət-in­san ru­hu­nun ta­ri­xi­dir. Elə bil za­man-za­man in­ci­dil­miş,  xə­ya­nə­tə, şər-böh­ta­na mə­ruz qal­mış in­san­la­rın ruh­la­rı bu dün­ya­da­kı xə­ləf­lə­ri­ni "nor­mal" ya­şa­maq im­ka­nın­dan məh­rum edir­lər. Dün­ya mü­a­sir­lə­şir, ic­ti­mai mü­na­si­bət­lər­də mo­dern eti­ket­lər, ye­ni kompli­men­tar­lıq tex­no­lo­gi­ya­la­rı ya­ra­nır, an­caq elə bir təh­təl­şü­ur me­ta­fi­zi­ka möv­cud­dur ki, o əbə­di­dir, də­yiş­məz­dir...

El­çin Hü­seynbəy­li­nin ya­zı­çı üs­lu­bu, ümu­miy­yət­lə, po­li­fo­nik və ya çox­səs­li­dir. Bu xü­su­siy­yət özü­nü ye­ni ro­ma­nın­da, fik­ri­miz­cə, həm da­ha gen-bol nü­ma­yiş et­di­rir, həm də da­ha təf­si­lat­lı, da­ha tə­fər­rü­at­lı bir şə­kil­də tə­za­hür edir. Hə­min təf­si­lat-tə­fər­rü­a­tı hə­lə­lik nə­zə­rə al­ma­saq, ro­man­da bi­ri di­gə­ri­lə məz­mun­ca sıx as­so­si­a­tiv əla­qə­də olan ən azı üç sü­jet xət­ti möv­cud­dur ki, on­lar­dan bi­rin­ci­si­nin qəh­rə­ma­nı "Sək­ki­zin­ci qa­ra­bağ­na­mə" mü­əl­li­fi­nin-ya­zı­çı­nın özü­dür... O, əgər be­lə de­mək müm­kün­sə, tər­cü­me­yi-ha­lı­nın, dü­şün­cə- ya­ra­dı­cı­lıq ir­si­nin ax­ta­rı­şı­na çıx­dı­ğı Yu­sif Və­zi­rin - Us­ta­dın va­ri­si­dir. Və bü­tün sü­jet bo­yu can atır ki, Us­ta­dı da­ha də­rin­dən an­la­maq üçün onun ya­şa­mış ol­du­ğu hə­ya­tın xır­da­lıq­la­rı­na qə­dər enə bil­sin. Odur ki, "Yu­sif Və­zi­rin izi ilə" onun - "on üç nöm­rə­li dus­tağ"ın cə­za çək­di­yi Nij­ni Nov­qo­rod vi­la­yə­ti­nə yol­la­nır... Doğ­ru­dur, Ya­zı­çı­nın ar­xiv­çi Yev­do­ki­ya Pro­kof­yev­na ilə gö­rüş­lə­rin­dən, söh­bət­lə­rin­dən baş­la­mış ta Su­xo­bez­vod­na­ya qə­sə­bə­sin­də Yu­sif Və­zi­rin son gün­lə­ri­ni ke­çir­di­yi əlil­lər evi­nə baş çək­mə­si­nə qə­dər­ki əh­va­lat­la­rın təs­vi­ri çox mü­fəs­səl­dir və mən­cə əsə­rin ümu­mi po­li­fo­ni­ya­sı­na xə­ləl gə­tir­mir. Hər şey­dən əv­vəl ona gö­rə ki, bu əh­va­lat­lar bir tə­rəf­dən ro­ma­nın bə­dii in­to­na­si­ya­sın­da­kı mis­tik­li­yi, psi­xo­lo­ji ağır­lı­ğı mü­əy­yən qə­dər neytral­laş­dı­rır, di­gər tə­rəf­dən, ta­rix­lə mü­a­sir­lik ara­sın­da özü­nə­məx­sus bir di­a­loq ya­ra­dır. Və ən azın­dan o mə­lum olur ki, Qa­ra­ba­ğın ta­le­yi­nin həll olun­du­ğu nə XVIII əs­rin so­nu, XIX əs­rin əv­vəl­lə­ri­nin, nə də son­ra­kı dövrlə­rin tra­gik mən­zə­rə­lə­ri heç də ha­mı üçün ma­raq­lı de­yil. Hə­rə öz işin­də- gü­cün­də, gün­də­lik hə­ya­tı­nı ya­şa­maq­da, im­kan dü­şən­də ke­fi­ni  çək­mək­də­dir. Yal­nız özü­nü hər cür dün­ya "ne­mət­lər"in­dən məh­rum et­miş sen­ti­men­tal bir Ya­zı­çı­nın ağ­lı­na gə­lə bi­lər ki, Yu­sif Və­zi­rin dus­taq­lıq pal­tar­la­rı­nı əy­ni­nə ke­çi­rib onun aya­ğı də­yən yer­lə­ri do­laş­sın... An­caq ora­sı da var ki, ət­raf­da­kı in­san­lar, dost-ta­nış­lar bu "bəd­bəxt" Ya­zı­çı­ya nə­in­ki ma­ne olur, ək­si­nə, kef­lə­ri­ni çə­kə-çə­kə ona bü­tün zə­ru­ri kö­mək­lik­lə­ri də gös­tə­rir­lər. Qa­ra­ba­ğın, ya­xud Yu­sif Və­zi­rin ta­le­yi ilə ma­raq­lan­dıq­la­rı üçün yox, elə-be­lə, yol­daş­lıq xa­ti­ri­nə! Ya­zı­çı da in­ci­mir, gör­dü­yü işin əhə­miy­yə­ti­ni bö­yü­düb ic­ti­mai prob­le­mə çe­vir­mir, hət­ta ax­ta­rış­la­rı­na qə­ri­bə bir şəx­si-sub­yek­tiv (in­tim!) məh­du­diy­yət qo­yur. Və elə bu­nun nə­ti­cə­si­dir ki, ax­tar­dı­ğı­nı ta­pa, Us­tad­la da­xi­li, ru­hi mü­ka­li­mə, tə­mas ya­ra­da bi­lir:

"...1769-cu il­də Ru­si­ya im­pe­rat­ri­ça­sı, at eh­ti­ras­lı İkin­ci Ye­ka­te­ri­na sa­ray mə­mur­la­rı­na bu­yur­du ki, Qaf­qa­zın ye­ni xə­ri­tə­si­ni ha­zır­la­yıb ona təq­dim et­sin­lər...

...Bə­la­la­rı­mı­zın kö­kü də or­dan baş­la­dı...

...Qa­ra­bağ­lı İb­ra­him­xə­lil xa­nın de­di­yi söz­lər çin ol­du: "Mən rus­lar­la dostlu­ğun əley­hi­nə de­yi­ləm, an­caq qor­xu­ram ki, bu­ra gə­lən­dən son­ra er­mə­ni­lə­ri şir­nik­lən­di­rə, on­la­rı üs­tü­mü­zə qal­dı­ra bi­lər­lər..."

Son­ra... Son­ra­sı son­ra ol­du...

- Elə de­yil, us­tad? - de­yə xə­bər al­dım.

Us­tad sol­ğun və bu­la­nıq göz­lə­ri­lə mə­nə bax­dı və təs­diq əla­mə­ti ola­raq ba­şı­nı tər­pət­di. Son­ra göz­lə­ri­ni yum­du"...

"Ye­nə iki od ara­sın­da"nın ikin­ci sü­je­ti Yu­sif Və­zi­rin ki­fa­yət qə­dər el­mi də­rin­lik və bə­dii təf­si­lat­lar­la iş­lən­miş hə­yat yo­lun­dan iba­rət­dir. Əgər bu­na "hə­yat" de­mək olar­sa...

Tə­bi­i­dir ki, El­çin Hü­seynbəy­li­nin məq­sə­di Yu­sif Və­zi­rin tər­cü­me­yi-ha­lı­nı təq­dim et­mək de­yil. Tez-tez konkret faktla­ra mü­ra­ci­ət edib ya­zı­çı-mü­tə­fək­ki­rin ömür yo­lu­nun bir sı­ra mə­qam­la­rı­nı ge­niş təh­lil elə­sə də, əsas məq­sə­di onun ta­ri­xi şəx­siy­yə­ti­ni (ru­hu­nu!) bər­pa et­mək­dən iba­rət ol­muş­dur ki, bu da əsə­rin ümu­mi ide­ya-es­te­tik mə­ra­mın­dan irə­li gə­lir... Hisslə­ri, dü­şün­cə­lə­ri et­no­ge­ne­tik yad­da­şın ən də­rin qat­la­rı­na nü­fuz et­miş Us­ta­dın həm keş­mə­keş­li, hər cə­hət­dən fa­ci­ə­li mə­i­şə­ti, həm də mən­sub ol­du­ğu mil­li var­lı­ğın ta­rix fəl­sə­fə­si­ni bü­tün tə­rəf­lə­ri ilə dərk et­mə­yin tə­za­hü­rü olan mə­nə­vi dün­ya­sı El­çin Hü­seynbəy­li­nin ya­zı­çı-təd­qi­qat­çı təf­si­rin­də ki­fa­yət qə­dər mü­kəm­məl­dir. Və fik­ri­miz­cə, bu za­man "İki od ara­sın­da" ro­ma­nı­na is­ti­nad edil­mə­si yal­nız möv­zu­nun tə­lə­bi de­yil, ey­ni za­man­da Yu­sif Və­zi­rin hə­min ro­man­da da­ha sıx, da­ha sis­tem­li su­xur­laş­mış mil­li ru­hu, Qa­ra­bağ (və ümu­miy­yət­lə Azər­bay­can) ta­ri­xi­nə ver­di­yi ay­dın ana­li­tik şərh, so­nu gö­rün­mə­yən et­nik-si­ya­si mü­na­qi­şə­lə­rin mən­bə­lə­ri­ni də­qiq mü­əy­yən­ləş­dir­mək­lə gə­lə­cək nə­sil­lə­rə ün­van­la­dı­ğı əsas­lı ib­rət dərslə­ri­dir.

"Ye­nə iki od ara­sın­da" mü­əl­li­fi bu fi­kir­də­dir ki, "İki od ara­sın­da" mü­əl­li­fi sür­gün il­lə­rin­də də möv­zu üzə­rin­də­ki araş­dır­ma­la­rı­nı da­vam et­dir­miş, ağır, mə­şəq­qət­li hə­yat- mə­i­şət şə­ra­i­tin­də be­lə ro­man üzə­rin­də iş­lə­miş, öm­rü­nün so­nu­na qə­dər ro­ma­na nöq­tə qoy­ma­mış­dır... Oxu­cu­su isə həbs dü­şər­gə­si­nin nə­za­rət­çi­si Lyu­bov Pet­rov­na idi.

"Lyu­bov Pet­rov­na hə­mi­şə tə­zə gə­ti­ri­lən dus­taq­la­rın şəx­si işi­lə ma­raq­la­nır­dı. Gö­rü­nür, ona xü­su­si xid­mət ida­rə­lə­ri giz­li tap­şı­rıq ver­miş, hər dus­taq­la fər­di dav­ran­ma­ğı tap­şır­mış­dı­lar.

Qış gün­lə­ri­nin bi­rin­də o, tə­sa­dü­fən on üç nöm­rə­li dus­ta­ğın işi­nə rast gəl­miş və onun ömür­lü­yü Lyu­bov Pet­rov­na­nı bərk ma­raq­lan­dır­mış­dı. Mə­lum ol­muş­du ki, bu ya­ra­şıq­lı qaf­qaz­lı ki­şi ya­zı­çı­dır, al­tı dil bi­lir, o cüm­lə­dən də fran­sız di­li­ni..."

Nə­za­rət­çi xa­nım Yu­sif Və­zi­ri həm hi­ma­yə edir, həm də tə­bii ki, onun nə yaz­dı­ğı­nı, nə de­di­yi­ni möv­cud şərtlər da­xi­lin­də yu­xa­rı­la­ra çat­dı­rır­dı. On­dan nə­yi­sə giz­lət­mək ba­rə­də dü­şün­mə­yin be­lə əhə­miy­yə­ti yox idi... "Yu­sif Və­zir qeydlə­ri­ni da­yan­dır­dı və onu tək­ra­rən oxu­yan­dan son­ra Lyu­bov Pet­rov­na­ya apar­dı. O, tə­əs­süf edir­di ki, bi­rin­ci ro­man­da bü­tün bu ha­di­sə­lə­ri təf­si­la­tı ilə ya­za bil­mə­yib. Am­ma on­dan da ra­hat idi ki, is­tə­yi­nə ya­vaş-ya­vaş ça­tır, həm özü­nün, həm də əsə­ri­nin öm­rü­nü uza­dır..."

On üç nöm­rə­li dus­ta­ğın hə­ya­tı ro­man­da us­ta­lıq­la təs­vir olun­muş­dur de­sək, yə­qin ki, səhv et­mə­rik... So­yuq, ac- su­suz­luq, dö­zül­məz iş şə­ra­i­ti, xəs­tə­lik, ai­lə-uşaq­lar­dan da­i­mi na­ra­hat­lıq, hər bi­ri yüz cür mə­nə­vi əzab ve­rən ağ­rı­lı xa­ti­rə­lər... Və dü­şün­mək, ya­rat­maq eş­qi!.. Re­al­lıq­la ir­re­al­lıq ara­sın­da ke­çən gün­lə­rin üzü­cü və­ziy­yə­ti­nə Yu­sif Və­zir idi ki, dö­zür, nə­yə­sə ümid bəs­lə­yir­di...

"Ha­ra­da­sa at kiş­nə­di, kir­şə cı­rıl­tı­sı gəl­di. Yu­sif Və­zir bu qar­ma­qa­rı­şıq səs­lə­rin al­tın­da yu­xu­ya get­di. Nə qə­dər yat­dı­ğı­nı bil­mə­di. Yu­xu­da gör­dü ki, mə­lək­lər göy­dən en­di­lər, onun qar­şı­sın­da dur­du­lar və de­di­lər: "Ha­zır­laş, ge­di­rik". "Ha­ra ge­di­rik?" - de­yə tə­əc­cüb­lə so­ruş­du. "Sə­nin na­zil ol­du­ğun ye­rə!" Se­vin­di. O se­vi­nən ki­mi mə­lək­lər yox ol­du. Son­ra tu­fan qop­du. So­yuq ili­yi­nə iş­lə­di. Har­dan­sa nə­za­rət­çi­lər pey­da ol­du, onu so­yun­du­rub, qa­rın üs­tün­də çı­lın-çıl­paq sax­la­dı­lar... Hövlnak yu­xu­dan ayıl­dı. Ad­yal üs­tün­dən sü­rü­şüb ye­rə düş­müş­dü. Otaq yol­daş­la­rı  yu­xud­ya­dı­lar. Gö­rü­nür, növ­bə­dən qa­yı­dan­da onu oyat­ma­yıb­lar. So­ba çox­dan keç­miş­di. Ad­ya­lı yer­dən qal­dı­rıb bü­rün­dü. Yu­xu­su­nu xa­tır­la­dı. Ev ya­dı­na düş­dü..."

Dus­taq­la­rın Yu­sif Və­zi­rə, onun da dus­taq yol­daş­la­rı­na mü­na­si­bə­ti re­al bo­ya­lar­la rəsm edil­miş, sə­ciy­yə­vi de­tal­lar ve­ril­miş­dir...

"...On üç nöm­rə­li dus­ta­ğı otaq yol­da­şı Vas­ya oyat­dı.

 - Nə olub? - de­yə Yu­sif Və­zir key-key ət­ra­fa bax­dı.

Vas­ya dos­tu­nun tər­lə­miş al­nı­nı si­lə- si­lə:

- Sən sa­yıq­la­yır­dın, - de­di.

Yu­sif Və­zir yu­xu­dan ya­rım­çıq oyan­ma­sı­na heyfsi­lən­di, hət­ta acı­ğı da tut­du, am­ma Vas­ya­nın xət­ri­nə də­yə­cə­yin­dən çə­kin­di və :

- Mən sa­yıq­la­mır­dım, ya­şa­yır­dım, - de­di..."

El­çin Hü­seynbəy­li Us­ta­dın sür­gün hə­ya­tı­nı can­lan­dır­ma­ğa, "bər­pa et­məy"ə ça­lı­şır...

"Ax­şa­ma doğ­ru ha­va so­yu­yur­du və mən ye­ni­dən göz­lə­ri­mi ti­lo­va yox, sıx me­şə­lə­rə tuş­la­dım. Bir za­man­lar or­da tax­ta ha­sar­la­rın, ti­kan­lı məf­til­lə­rin ara­sın­da əy­ni­nə sı­rıq­lı gey­miş, ba­şı­na qu­laq­lı pa­paq qoy­muş dus­taq­lar ya­şa­yır­dı­lar. Nə­za­rət­çi­lə­rin əmrlə­rin­dən, ov­çar­ka­la­rın hü­rü­şün­dən, dus­taq­la­rın qış­qı­rı­ğın­dan qu­laq tu­tu­lur­du...

Diq­qət­lə bax­dım, həm də qu­laq­la­rı­mı şək­lə­dim, san­ki on­la­rın ara­sın­dan nə­sə eşit­mə­li və gör­mə­liy­dim. Eşit­dim də, gör­düm də..."

El­çin Hü­seynbəy­li, əda­lət na­mi­nə de­mək la­zım­dır ki, Us­ta­dı həm gö­rür, həm də eşi­dir... Onun tər­cü­me­yi-ha­lı­nı ilk mən­bə­dən alır­mış ki­mi heç bir tə­rəd­dü­də yol ver­mə­dən, heç bir mü­ba­hi­sə­yə yer qoy­ma­dan ya­zır...

"...İs­tan­bul­da sə­fir­lik fə­a­liy­yə­ti ba­şa ça­tan­dan son­ra Yu­sif Və­zir Ba­kı­ya qaytma­dı. Mü­sa­vat­çı­lar­la fi­kir ay­rı­lıq­la­rı ol­sa da, o, ye­ni qu­rul­muş hö­ku­mə­ti də qə­bul et­mir­di. Ona gö­rə də məc­bur olub Pa­ri­sə, qar­da­şı Mi­ri­nin (Mir­da­mə­tin) ya­nı­na get­di. Ba­kı­dan xa­ri­cə get­mək müm­kün de­yil­di. Ye­ni hö­ku­mət hər kəs­dən və hər şey­dən şüb­hə­lə­nir­di, hə­rə­yə bir dam­ğa vu­rur­du".

Pa­ris Yu­sif Və­zi­ri elə prob­lem­lər, çə­tin­lik­lər­lə üz-üzə qo­yur, on­suz da do­ğu­lan­dan bə­ri kə­də­ri se­vin­cin­dən qat-qat çox olan ömür ki­ta­bı­na elə dərdli sə­hi­fə­lər əla­və edir ki, hə­min sə­hi­fə­lə­rin təs­vi­rin­də "Ye­nə iki od ara­sın­da" mü­əl­li­fi­nin is­ti­fa­də elə­di­yi sərt re­a­lizm me­to­du, gö­rü­nür, özü­nü ta­ma­mi­lə doğ­rul­dur. Və qar­da­şı Mi­ri­nin ölü­mü­nü, özü də çə­tin­lik içə­ri­sin­də olan yer­li­si Cey­hun Ha­cı­bəy­li­dən kö­mək um­ma­sı xə­ca­lə­ti­ni, Lev Nis­sen­ba­u­mun bö­yük, Xris­to­fe­rin ki­çik də­lə­duz­luq­la­rı­nı, "hə­kim­lə­ri Şu­şa dəl­lək­lə­rin­dən də sır­tıq" olan Pa­ri­sin hə­ya­tı­nı gö­rən­dən son­ra Yu­sif Və­zi­rin So­vet Azər­bay­ca­nı­na dön­mək­dən baş­qa ça­rə­si qal­mır.

Və­tən o və­tən ol­ma­sa da, ilk il­lər hər hal­da nor­mal ke­çir... Ba­cı­la­rı­nın ev­lən­mək tə­ki­di, Bilqye­is xa­nım­la ta­nış­lıq, ai­lə hə­ya­tı, uşaq­la­rı Fik­rə­tin, Or­xa­nın, Gü­la­rə­nin dün­ya­ya gəl­mə­si... An­caq bu xoş­bəxtlik on­dan öt­rü imiş ki, son­ra onun həs­rə­ti­ni çə­kə-çə­kə qür­bət­də can ver­sin.

"...Yu­sif Və­zir ota­ğı­na qa­yıt­dıq­dan son­ra qeydlə­ri­ni nə­zər­dən ke­çir­mə­yə baş­la­dı. O, in­di­yə ki­mi Qa­ra­bağ ta­ri­xi­lə bağ­lı yaz­dıq­la­rı­nı Lyu­bov Pet­rov­na­ya di­li­cu an­lat­mış­dı. Bu­nun­la da onun Azər­bay­can və Qa­ra­bağ ta­ri­xi­nə ma­ra­ğı­nı ar­tır­mış­dı. Ha­zır­da İb­ra­him xa­nın özü­nün və ai­lə­si­nin mü­si­bə­tin­dən bəhs edən ha­di­sə­ni qə­lə­mə alır­dı..."

"Ye­nə iki od ara­sın­da"nın üçün­cü sü­je­ti "İki od ara­sın­da"nın sü­je­ti­nin, bir növ, təf­si­rin­dən iba­rət­dir. Və bu təf­sir ma­raq­lı­dır... Ağa­mə­həm­məd şah Qa­ca­rın Şu­şa­nı tut­ma­sı, Mol­la Pə­nah Va­qi­fin, Mə­həm­məd bəy Ca­van­şi­rin şah hü­zu­ru­na gə­ti­ril­mə­si, elə­cə də Qa­ca­rın, Va­qi­fin, Mə­həm­məd bə­yin, İb­ra­him xa­nın qətllə­ri "Qa­ra­bağ­na­mə"lər­dən bu gü­nə qə­dər müx­tə­lif əsər­lə­rin möv­zu­su ol­sa da, "İki od ara­sın­da"  mü­əl­li­fi, yə­qin ki, ta­ri­xi hə­qi­qə­tə da­ha çox sa­diq ol­ma­ğa ça­lış­maq­la ya­na­şı, hə­min ta­ri­xin (və hə­qi­qə­tin!) fəl­sə­fə­si­nə də da­ha çox nü­fuz et­miş­dir... El­çin Hü­seynbəy­li bu fəl­sə­fə­ni, tə­bii ki, ye­ni döv­rün faktla­rı­na is­ti­nad et­mək­lə da­ha da zən­gin­ləş­dir­mə­yə ça­lı­şa­raq Us­tad­la, bir­ba­şa ol­du­ğu ki­mi, do­la­yı­sı ilə də mü­ka­li­mə apa­rır ki, hə­min mü­ka­li­mə­lə­rin ən ma­raq­lı tə­za­hür­lə­ri Qa­ra­bağ uğ­run­da mü­ba­ri­zə ət­ra­fın­da baş ver­miş ha­di­sə­lə­rin tə­cəs­sü­mü­dür...

"...Nə ağır ci­na­yət, nə pis rə­za­lət. Oğu­lun ba­şı­nı ata­nın si­nə­si üs­tün­də kəs­mək!? Özü də o ata ki, Qa­ra­bağ ca­ma­a­tı­na nə qə­dər xey­ri də­yib, ço­xu­nu zin­dan­dan qur­ta­rıb, və­tə­ni­nin bir­li­yi­ni is­tə­yib. Qa­dın­la­ra gə­lən­də isə - şa­ir qəl­bi sev­gi­yə  ac­dır - yax­şı, onu ke­çək Mol­la Pə­na­hın şa­ir­li­yi­nə. Düz­mü de­dim, us­tad? Am­ma onu qət­lə ye­tir­di­lər! Özü də ne­cə?!

 - Da­nış­ma, - de­yə us­tad ba­ğır­dı və əli ilə ağ­zı­mı yum­du.

Mən sus­dum. Qə­fil gəl­di­yim ki­mi, qə­fil də yox ol­dum. Mən onu da­nış­dır­ma­lıy­dım. Da­nış­dı da..."

"Ye­nə iki od ara­sın­da" mü­əl­li­fi­nin elə eh­ti­mal­la­rı var ki, Us­ta­dın özü­nü də dü­şün­mə­yə məc­bur edir..

"- Bəl­kə, Meh­di­qu­lu ağa­nın qar­şı­da­kı mü­si­bət­dən xə­bə­ri var­dı? Axı, son­ra­dan Ru­si­ya im­pe­ra­to­ru ona xan ti­tu­lu, ge­ne­ral rüt­bə­si ver­miş­di - de­yə höv­sə­lə­siz­lik elə­yib us­tad­dan so­ruş­dum...

Us­tad çaş­qın hal­da üzü­mə bax­dı:

- Ora­sı­nı fi­kir­ləş­mə­mi­şəm, çün­ki inan­mı­ram...

Bir az fi­kir­lə­şən­dən son­ra:

- Bəl­kə də... nə bil­mək olar, - de­yə ya­rı­pı­çıl­tıy­la səs­lən­di..."

Əla­və tə­fər­rü­at­la­rı nə­zə­rə al­ma­saq, ro­man Us­ta­dın ölüm aya­ğın­da ba­cı­sı­na yaz­dı­ğı mək­tub­la ba­şa ça­tır...

"Ba­cı­sı Əzə­tə mək­tu­bun­da Yu­sif Və­zir ya­zır­dı: "Əziz ba­cım!

Mən sağ və sa­la­ma­tam. La­kin siz­dən heç bir mə­lu­ma­tım ol­ma­dı­ğı üçün ni­ga­ran­çı­lıq ke­çi­ri­rəm. Mə­nə tez-tez mək­tub ya­zın. Mən­dən isə tez-tez mək­tub göz­lə­mə­yin. Çün­ki ba­şım çox qa­rı­şıq­dı, iş­lə­yi­rəm. Boş vaxtla­rım­da ya­zı­ram. Yaz­dıq­la­rım əsa­sən Qa­ra­bağ ta­ri­xi­lə bağ­lı­dır. Ötən­lər­də bu­rax­dı­ğım boş­luq­la­rı dol­du­ru­ram. Mə­nim ba­rəm­də qa­dı­nı­ma xə­bər et. Ba­cı, mə­nim əvə­zim­dən əri­zə ve­rib xa­hiş et ki, mə­ni baş­qa bir ye­rə azad sür­gü­nə gön­dər­sin­lər. Mən xəs­tə­lən­mi­şəm, qo­cal­mı­şam. Zən­nim­cə ica­zə ve­rər­lər. Ar­tıq yaz­ma­ğa elə bir şey də qal­ma­yıb. Sə­nin gön­dər­di­yin bağ­la­ma­lar bi­lə­sən mə­nə ne­cə kö­mək et­miş­di. Əgər müm­kün­sə, ye­nə bağ­la­ma gön­dər. Dəf­tər-qə­ləm­lə bir­gə.

Yaz gö­rüm, mə­nim ai­ləm ne­cə ya­şa­yır? On­lar sağ­dı­lar­mı? Çox­dan­dır ki, mə­nim on­lar­dan heç bir xə­bə­rim yox­dur. Ke­çən ilin iyun ayın­da on­la­rın yaz­dıq­la­rı mək­tu­bu bu ilin fev­ral ayın­da al­mı­şam.

İn­di mək­tub­lar vax­tın­da gə­lir. Mə­nə tez-tez mək­tub ya­zın.

Ün­van: Qor­ki də­mir yo­lu. Su­xo­bez­vod­na­ya stan­si­ya­sı. Poçt qu­tu­su 242/9. Və­zi­rov Yu­si­fə. 13.11.1942."

* * *

...Mək­tub ün­va­nı­na ça­tan­da Yu­sif Və­zir bu dün­ya­da yox idi. O, 1943-cü il yan­va­rın 3- də, qı­şın oğ­lan ça­ğın­da na­haq dün­ya­ya əl­vi­da de­miş­di: ürək tut­ma­sın­dan və on­lar­ca  xəs­tə­lik­dən..."

El­çin Hü­seynbəy­li "Ye­nə iki od ara­sın­da" ro­ma­nı ilə sü­but et­di ki, o, doğ­ru­dan da, bö­yük bir Us­ta­dın Şa­gir­di­dir... Və ye­ni "Qa­ra­bağ­na­mə" yaz­ma­ğa da həm mə­nə­vi, həm də in­tel­lek­tu­al haq­qı var­mış...

Nizami Cəfərov

Bakı xəbər.- 2016.- 8 dekabr.- S.12