Aleksandr
Tuqanov - Azərbaycan teatrı və azərbaycançılıq...
Azərbaycan peşəkar teatrının
formalaşmasında əhəmiyyətli dərəcədə
rol oynayan şəxsiyyətlər arasında azərbaycanlılarla
yanaşı, başqa xalqların da nümayəndələri
olub. Azərbaycandakı multikultural mühitdən,
tolerant münasibətdən bəhrələnərək
həmin sənətkarlar böyük işlər
görüb.
Azərbaycan peşəkar teatrında Aleksandr
Tuqanov imzası xüsusilə seçilir. Tədqiqatçıların
verdiyi məlumata görə, A.Tuqanov Tiflis Azərbaycan
Teatrının baş rejissoru olub.
Tədqiqatçı,
professor Adilxan Bayramov yazır ki, A.Tuqanov Azərbaycan
teatr sənətində iz qoymuş simalardandır:
"O, 1871-ci ildə Moskvada doğulub. Moskvada Korş
Teatrında, habelə Rusiyanın bir sıra şəhərlərində
aktyor, sonradan Gürcüstanda, 1924-cü ildən isə
Azərbaycanda rejissor kimi fəaliyyət göstərib.
A.Tuqanovun fəaliyyətinin müəyyən
dövrü Tiflis Azərbaycan Teatrı ilə
bağlıdır. Özünün
yazdığına görə, Azərbaycan teatrı ilə
ilk tanışlığı 1898-ci ildə Moskva Korş
Teatrı truppasının Tiflisə səfəri
zamanı olub. Məlumatlara görə,
1912-ci ildə isə o daimi işləmək
üçün Tiflisə gəlir və burada rus
teatrında fəaliyyətə başlayır. Həmin
vaxtlar burada Azərbaycan ziyalılarının
yaratdığı "Müsəlman Teatr Cəmiyyəti"nin tamaşalarına baxır. Bu tamaşalar "Zubalov Xalq Evi"ndə,
habelə digər teatrların səhnələrində
göstərilirdi. O da bir mütəxəssis kimi
imkan daxilində bütün tamaşaları izləyirdi.
Tədqiqatçıların
yazdığına görə, Tuqanovun Azərbaycan
teatrına böyük maraq və
bağlılığı, təbii ki, məhz o vaxtlar
meydana gəlib. Onun xatirələrindən:
"Zubalov Xalq Evi"ndə baxdığım
tamaşalar, ekzotik Tiflisdə, başqa xalqların
milli tamaşaları ilə eyni səviyyədə,
böyük bir məktəb təsiri
bağışlayırdı". Teatrşünas,
professor A.Bayramov qeyd edir ki, "Zubalov Xalq Evi"ndə
on bir bölmə işləyirdi. Tədqiqatçı
yazır ki, hər millətin tamaşası öz
doğma dilində səhnəyə qoyulurdu: "...Rus,
gürcü, Azərbaycan dram dərnəklərindən
başqa, burada Ukrayna, yəhudi, osetin, yunan, aysor dram cəmiyyətləri
də fəaliyyət göstərirdi".
Tədqiqatçı
qeyd edir ki, 1912-ci ildə Tiflisdə azərbaycanlı
artistlərin hazırladığı tamaşaları
göstərmək üçün şəhərin azərbaycanlılar
yaşayan "Şeytanbazar" məhəlləsində
teatr üçün xüsusi bina - "Auditoriya"
açılır.
A.Bayramov
bildirir ki, bundan sonra tamaşaların göstərilməsi
ardıcıl xarakter alır və Tuqanov bu
tamaşalara ardıcıl baxmaq imkanı qazanır:
"A.Tuqanov qeyd edir: "Bu tamaşalar məni Azərbaycan
teatrı və onun ifaçıları ilə əsaslı
şəkildə yaxınlaşdırırdı.
Peşəkar teatr olmasa da, buradan sonralar böyük
aktyorlar çıxmışdı: Sidqi Ruhulla, Mustafa Mərdanov,
Əli Qurbanov, Mirseyfəddin Kirmanşahlı və
başqaları".
O, 1922-ci
ildən başlayaraq azərbaycanlı aktyorların dəvəti
ilə Azərbaycan dilində də tamaşalar
hazırlayırdı. "O zamanlar ağlıma da gəlməzdi
ki, Azərbaycan teatrı ilə belə yaxından
bağlanacağam və
yaradıcılığımın ən qaynar, hərarətli
illərini ona həsr edəcəyəm" - deyə
Tuqanov sonralar xatirələrində qeyd edirdi".
A.Bayramov
Azərbaycanın xalq artisti Mustafa Mərdanovun xatirələrindən
sitat gətirir: "1922-ci ildə öz benefisimə
"Ədirnənin fəthi"ni (C.Cabbarlının
pyesi - A.B.) hazırlayırdım, əsərdə
baş rolu - Harisi özüm oynayırdım.
Tamaşanın daha gözəl hazırlanması
üçün Tiflis Dövlət Rus Teatrının
baş rejissoru A.Tuqanovu "Ədirnənin fəthi"nin rejissorluğuna dəvət etdik. Tuqanov əsəri gözəl surətdə
hazırlayıb tamaşaya qoydu".
"Nəhayət, Tiflis teatrının
aktyorlarından Mustafa Mərdanov və Mirseyfəddin
Kirmanşahlının, habelə inzibatçı
Əli Bayramovun təkidli xahişləri nəticəsində
A.Tuqanov bu teatrda işləməyə razılıq
verir. Beləliklə
də o, 1923-cü il avqustun 23-də
Tiflis Azərbaycan Dram Teatrının baş rejissoru təyin
edilir. Qeyd etdiyimiz kimi, Tuqanov teatrın aktyor heyəti
və tamaşaları ilə tanış
idi və sənət yanğılı bu insanları
yüksək qiymətləndirirdi: "O vaxt Azərbaycan
teatrının (Tiflis teatrı - A.B.) Meydandakı
darısqal binasında rastlaşdığım
aktyorların ürəyi işləmək, tamaşa
hazırlamaq həvəsi və yanğısı ilə
dolu idi". Məhz bunları nəzərə alan rejissor əsl teatr yaratmaq, güclü
kadrlar yetişdirmək üçün bütün
gücünü səfərbər edir. Tuqanov ayrı-ayrı
əsərlərin səhnəyə
çıxarılması ilə kifayətlənmir,
hazırladığı tamaşaların ümumi mədəni
səviyyəsinin yüksəldilməsinə də
xüsusi səy göstərir və buna nail olurdu:
"Bir sözlə, əsl teatr yaratmaq istəyirdik!"
Bütün bu işlərdə onun ən
yaxın köməkçisi Gürcüstanın xalq
artisti İbrahim İsfahanlı idi. Tuqanov
İsfahanlını özünün müəllimi
hesab edir, onun, habelə Gürcüstanın əməkdar
artisti Mirzəli Abbasovun, aktyorlardan Mirzəxan
Quliyevin, Əşrəf Yüzbaşovun və digər
aktyorların səhnə fədakarlığını
yüksək qiymətləndirirdi. Tiflis
teatrında orijinal pyeslərin, habelə Azərbaycan
səhnəsi üçün yeni olan klassik əsərlərin
Tuqanov tərəfindən tamaşaya qoyulması
aktyorların fərdi yaradıcılıq xüsusiyyətlərinin
üzə çıxmasına şərait yaradır,
onlara özlərinə məxsus cəhətləri
göstərmək imkanı verir,
tamaşaçıları teatra cəlb edirdi. Onun bu teatrda ilk işi Şəmsəddin Saminin
"Gaveyi-ahəngər" pyesinin tamaşası olub.
A.Tuqanovun xatirələrindən: "Bu, yetkin
tamaşa idi, aktyorların öz rollarına tamam yeni
münasibəti duyulurdu: bu tamaşa bütün
mövsümə müəyyən hava verdi".
Beləliklə, başlanğıc
uğurlu olur. Bunun ardınca
tamaşaçılara fransız
yazıçısı Jan Batist Molyerin "Jorj
Danden" komediyası təqdim olunur. Bu tamaşa da böyük uğur qazanır.
A.Tuqanov teatrda baş rejissor kimi fəaliyyət
göstərərkən "Uçurum",
"İblis", "Şeyx Sənan", "Pəri
cadu", "Ölülər" pyeslərini yeni
quruluşda tamaşaya hazırlayır. İ.İsfahanlının
fikrincə, onun ən maraqlı quruluşlarından
biri "Müfəttiş" (N.V.Qoqol)
komediyasının tamaşası olub. Səhnədə ilk addımlarını atan gənc
aktyor Ülvi Rəcəb məhz Tuqanovun
hazırladığı tamaşalarda uğurlu
obrazlar yaradıb. Onun
yaratdığı Dərviş ("Şeyx Sənan"),
İxtiyar ("İblis"), məhkəmə rəisi
("Müfəttiş") obrazları
tamaşaçılar tərəfindən hərarətlə
qarşılanıb. Tuqanovun Tiflis
teatrında hazırladığı "Dağılan
tifaq" (Ə.Haqverdiyev), "Hacı Qara"
(M.F.Axundov), "Qaçaqlar" (F.Şiller, tərcümə
edəni Həsən Səbri), "Məkr və məhəbbət"
(F.Şiller, tərcümə edəni Ələkbər
Seyfi) və "Otello" (U.Şekspir, tərcümə
edəni Həsən Səbri) tamaşaları da
uğurlu olub. Məlumdur ki, A.Tuqanov
Bakıda, Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında
çalışarkən böyük dramaturq Cəfər
Cabbarlı ilə yaradıcılıq əməkdaşlığı
edib. Yazıçının pyeslərinin
quruluşları əsasən ona məxsusdur. Lakin onun Cəfər Cabbarlı ilə "ilk
görüşü" Tiflis teatrında olub.
Tuqanov bu teatrda dramaturqun "Ədirnənin fəthi"
pyesindən sonra "Aydın" və "Oqtay
Eloğlu" pyeslərinə də quruluş verib. O
sonralar bu barədə belə yazıb: "Bu, xatirəsi
mənim üçün müqəddəs olan, son dərəcə
gözəl, böyük dramaturqla ilk görüş
idi". Dövri mətbuat teatrın fəaliyyətini
yüksək qiymətləndirirdi. Tuqanovun xatirələrindən:
"Dövri mətbuat bizim işimizə dostcasına,
nikbin baxırdı. Əməyimiz hədər
getmirdi, birgə işimizin elə ilk
çağları, ilk mövsüm göstərdi ki,
müstəqil yolla irəliləyən Azərbaycan
teatrı yaşamağa qadirdir". Həmin
vaxtlar Tiflis Azərbaycan Teatrının uğurları
Bakı teatr ictimaiyyətinin də diqqətini cəlb
edir. Şübhəsiz, uğurlu
tamaşaların meydana çıxması əsasən
A.Tuqanovun adı ilə bağlı idi. Əlbəttə, bu işdə teatrın fədakar
aktyorlarının əməyi də
danılmazdır" - deyə A.Bayramov qeyd edir.
O
yazır ki, Tuqanov 1924-cü ildə işləmək
üçün Bakıya -Azərbaycan Dövlət Dram
Teatrına dəvət edilir. O bu təklifi məmnuniyyətlə
qəbul edib və sonralar belə yazıb: "Tiflisdə
ilk mövsümün uğurları elə böyük
idi ki, mən Azərbaycan teatrındakı bu təcrübəmi
davam etdirmək üçün imkanı əldən
verməmək qərarına gəldim". Beləliklə,
A.Tuqanov 1924-cü ilin yazında Tiflislə, oradakı rəssam,
şair və aktyor dostları ilə vidalaşıb yeni
teatr yaratmaq, bütün bilik və təcrübəsini
sevdiyi sənətə həsr etmək barədə qəlbində
baş qaldıran çoxdankı arzularını
reallaşdırmaq üçün Azərbaycana, yeni iş
yerinə gedir.
Alim qeyd
edir ki, Tuqanov teatrın aktyor heyəti və
tamaşaları ilə tanış idi
və sənət yanğılı bu insanları
yüksək qiymətləndirirdi: "O vaxt Azərbaycan
teatrının (Tiflis teatrı - A.B.) Meydandakı
darısqal binasında rastlaşdığım
aktyorların ürəyi işləmək, tamaşa
hazırlamaq həvəsi və yanğısı ilə
dolu idi".
A.Bayramov
qeyd edir ki, məhz bunları nəzərə alan rejissor əsl teatr yaratmaq, güclü
kadrlar yetişdirmək üçün bütün
gücünü səfərbər edir: "Tuqanov
ayrı-ayrı əsərlərin səhnəyə
çıxarılması ilə kifayətlənmir,
hazırladığı tamaşaların ümumi mədəni
səviyyəsinin yüksəldilməsinə də
xüsusi səy göstərir və buna nail olurdu:
"Bir sözlə, əsl teatr yaratmaq istəyirdik!"
Bu gün Azərbaycan teatrı inkişaf edir. İnkişaf
etdikcə, onu qurub yaradanlara minnətdarlıq hissi ilə
boylanır. Azərbaycan Milli
Teatrı böyük çətinliklər hesabına
yaradılıb. Bu teatra nəfəs
verən insanlar sırasında A.Tuqanovun yeri əvəzsizdir.
Azərbaycan sənəti azərbaycançılıq,
multikulturalizm ovqatı ilə inkişaf edir. Biz heç
vaxt başqa xalqların övladı olan sənətkarları
kənarda qoymamışıq. Əksinə,
onlar sənətimizin formalaşmasına ürəkdən
dəstək olub. A.Tuqanov belə teatr
xadimlərindən biridir. Azərbaycan
teatrına böyük töhfə verən bir sənətkar
əbədi olaraq xatırlanmalıdır,
xatırlanır da.
İradə
SARIYEVA
Bakı xəbər.- 2016.- 17-19 dekabr.- S.15