Terrorçuluq və antiterror - XXI əsrin müharibəsi Dünya demokratik qüvvələri, terrorçulara qarşı birləşin!

Sivilizasiyanın həddi, qloballaşma ilə əlaqədar tapşırıqların həyata keçirilməsi, geopolitik layihələrlə antoqonist ziddiyyət təşkil edən mübarizə üsullarından asılı olur. Son illərin şəraitini təhlil edən beynəlxalq ekspertlər belə nəticəyə gəlirlər ki, XXI yüz il özünə xas hadisələrlə yadda qalır. Bəşəriyyət müharibənin yeni təhlükəli bir tipi, dini-millətçilik rəngi ilə tündləşərək xüsusi diqqət çəkdi. Beynəlxalq ictimaiyyət əvvəllər də terrorçuluğun bu növünə məruz qalmışdı. Lakin XXI yüz ilə qədər bu dərəcədə aydın, beynəlxalq xarakter almamış, bu dərəcədə amansızlıqla və qan tökməklə ifadə olunmamışdı. Amerika, İraq, Türkiyə, Rusiya, Fransa və digər ölkələrdəki terror hadisələrini buna misal göstərmək olar.

Ona görə də, terror xarakterli cinayətlərlə mübarizə son dərəcə problemlidir. Hüquq-mühafizə orqanlarının az sayda cinayətkarları ifşa etməsilə əsas təşkilatçılar kənarda qalır. Şəraitin öyrənilməsi zamanı məlum olur ki, terrorçular daha çox əhalinin sıx, kompakt toplaşdığı ictimai yerlərdə insanlığa zidd beynəlxalq cinayətləri törətməkdə çətinlik çəkmirlər. "Kamikadze" ruhunda, (kamukadze yapon sözüdür - "kamu" ilahi, "kadze" - külək mənasını verir. Anlamı "Allahın küləyi" deməkdir. Tayfun adı ilə bağlıdır. 1274-1281-ci illərdə yapon sahillərinə yaxın Monqol xanı Hubilyanın gəmisinin məhv edilməsi, sonralar yaponlarda Kamikadze "könüllü ölümə gedənlər" mənasını daşıdı.) köklənmiş insanlar son dərəcə radikal tərzdə sosial-siyasi ekstremizm niyyətini həyata keçirməklə guya "qəhrəmanlıq" göstərərək həlak olurlar.

Mübarizə metodlarının öyrənilməsi nəticəsində belə qənaət hasil olur ki, terrorçular çox zaman əməllərini heç bir maneə olmadan icra etmək üçün təhlükəsiz şərait axtarır, distant üsullardan və texniki vasitələrdən yararlanırlar. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, hüquq-mühafizə orqanlarında bu qanlı olayların qarşısını almaq və subyektlərin zərərsizləşdirilməsi üçün təhlükənin miqyasına cavab verən texniki qurğular və vasitələr adekvat deyil, onlara belə qrupları zərərsizləşdirmək üçün tam sərbəstlik verilmir. Sərt, müstəsna cəza tədbirinin - ölüm hökmünün tətbiqi reallaşır, qaçılmaz olur.

MDB ölkələrində fəaliyyət göstərən terrorçu qruplarla beynəlxalq səviyyəli terrorçular arasında təşkilatı və ideoloji əlaqələrin olması da artıq sübut olunmuşdur. Ona görə də, beynəlxalq aləmdə terrorla mübarizəni təmin etmək üçün işlək normativ bazanın yaradılmasına zərurət var.

ABŞ Dövlət Departamenti "terrorizmlə mübarizə" üzrə proqram qəbul etmişdir. Həmin ölkədə il ərzində terrorizmə həsr olunmuş 2000 akademik nəşr işıq üzü görmüşdür. Əsas məqsəd terrorizmlə mübarizədə polisin güc və bacarığını artırmağa təsir edən şəraitin yaradılmasından ibarət olmuşdur. BMT-nin və Millətlər Liqasının konvensiyalarının hazırlanması və ona zamanın tələbinə uyğun dəyişikliklərin edilməsi dövlətlərə qarşı olan hadisələrin qarşısını almağa kömək edə bilər.

İngiltərə politoloqu Uilken Niksona görə, terrorçuluqla mübarizənin beynəlxalq hüququn tələblərinə zidd aşağı səviyyədə olması ona görədir ki, bəzi dövlətlər terrorizmin "istehsalı" ilə məşğul olur, ona dəstək verirlər. Lakin elə dövlətlər də var ki, təkbaşına - regionda terrorizmə qarşı sədd çəkə bilir və beynəlxalq terrorizmlə mübarizədə fəal iştirak edir. Müəyyən sayda dövlətlər də var ki, bir araya gəlib bu sahədə birlik nümayiş etdirə bilirlər. Lakin dövlətlərin beynəlxalq səviyyədə əməkdaşlığı hələ ki, səmərə vermir. Avropada əməkdaşlıq və təhlükəsizlik şurasında terrorizmlə mübarizə məsələsi siyasi müzakirənin predmetinə çevrilsə də səmərə yoxdur. Deməli, mübarizənin taktikasında ciddi qüsurlar var.

Azərbaycan dövlətinin dünyada terrorçuluqla mübarizədə dəstəyi və regionda prinsipal fəaliyyəti beynəlxalq hesabatlarda təqdir olunur. Bu istiqamətdə DİN-in barışmaz mövqeyi yetərincədir.

Terrorçuluğa qarşı əməkdaşlığın bariz nümunəsi kimi 1976-cı ildə terrorizmə, ekstremizmə və beynəlxalq zorakılıqlara aid Avropada təhlükəsizliyin koordinasiya edilməsi məqsədi ilə yaradılan orqan əhəmiyyət kəsb edir. Orqana Ədliyyə və Daxili İşlər Nazirləri, üzv dövlətlərin maraq doğuran orqan (təşkilat) rəhbərləri daxildir. Xüsusi xidmət orqanları hüquqşünaslar mübarizənin məkan və rolunu müəyyən etmək üçün terrorçuluğun daha çox yayılmış növlərini təsnifatlandırırlar:

1. Bura maddi və maliyyə imkanlarını artırmaq məqsədi ilə planlaşdırılan və istifadə edilən terror-kriminal terror.

2. Zorakılığın psixoloji aktı - dini fanatiklər tərəfindən siyasi inam, mif təəssüratını yaradan terror, ekstremizmdən, radikalizmdən doğan ağlasığmaz hadisələr.

3. Hərbi terror - düşməni gərginlikdə saxlamaq və qorxutmaq məqsədi ilə hərbi münaqişənin bütün imkan və vasitələrlə həyata keçirilməsi;

4. Siyasi məqsədlərə çatmaq və onu əldə etmək məqsədi ilə zorakılıqlardan sistematik istifadə edilən siyasi terroru aid etmək olar.

Lakin təcrübə göstərir ki, terroristlər çox zaman ümumi niyyətlərdən kənara çıxaraq (terrorçunun ekstsessi) insanları oğurlamaq, girov götürmək, məktub-bomba göndərmək, yandırmaq, partlayışlar törətmək, silahlı basqınlar etmək, hava gəmisini girov götürmək, qətllər törətmək, snayperlərdən istifadə və s. Hallarına rast gəlinir. Bu siyahı mütləq deyil. Terrorçuluğun hədəfi, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, bir qayda olaraq, ağlasığmaz hadisələrin törədilməsidir. Bu onların xislətinə uyğundur. Bəzi xarici ölkələrdə insan həyatı üçün təhlükəli olan əməllər də terror aktları kimi qəbul edilir. ABŞ-ın 1984-cü ildə qəbul etdiyi "Cinayətkarlığa nəzarət haqqında" qanunun tələbinə görə, insan həyatı üçün xüsusi təhlükə yaradan zorakılıq hadisələrinin törədilməsi terror aktlarına aid edilir və belə əməllərin tövsifi terroru əhatə edən cinayət qanunvericiliyi ilə həyata keçirilir. Əməl mülki əhalini vahimə ilə hədələməyə və ya hakimiyyətin siyasi kursunun dəyişdirilməsinə istiqamətlənən təsir vasitəsi olduğuna görə terrorçuluq kimi qəbul edilir. Avropanın hər bir regionunda terrorizmə qarşı mübarizə haqqında qanunlar var.

Azərbaycan Respublikasının cinayət qanunvericiliyi terrora beynəlxalq normalara uyğun anlayış verir.

Azərbaycan Respublikası CM-nin 214- 216-cı maddələrində və terrorçuluğa qarşı mübarizə haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu terrorçuluğa dəqiq anlayışlar verir, mübarizənin hüquqi və təşkilati əsaslarını müəyyən edir, terrorçuluq əleyhinə mübarizəni həyata keçirən dövlət orqanlarının fəaliyyətini əlaqələndirir.

Terrorizm cinayətlərinin yüksək, ictimai təhlükəlilik dərəcəsi sosial funksiyanın pozulması ilə şərtlənir. Zorakılığa pərəstiş etməklə ictimaiyyət arasında qorxu və narahatlıq mühiti formalaşır.

Bu cinayətlərin obyekti bütövlükdə regionda (ölkədə) ictimai təhlükəsizlik, bir az da geniş ifadə etsəm, cəmiyyətin normal həyat tərzi, müəssisə və təşkilatların fəaliyyəti və dövlətin siyasi sistemi üçün real təhlükəni ehtiva edir, əlavə obyekti kimi isə vətəndaşların həyat və sağlamlıqları, mülkiyyətin qorunması və idarəçilik qaydaları təşkil edir. Terror aktlarının hədəsi, bir qayda olaraq, gələcəyə hesablanır.

İctimai təhlükəsizlik, dövlətin siyasi sistemi, əlavə və mütləq obyekt kimi dövlət və ictimai xadimlərin həyatı təşkil edir.

Bu cinayətlərin bilavasitə obyekti isə cəmiyyətin firavan həyatının təhlükəsizliyini tənzimləyən ictimai münasibətlərin məcmusudur.

Subyektiv cəhətdən terrorun hərəkətlə, qəsdən nəticəsini arzulamaq və ona hazırlığın görülməsi ilə bağlıdır. Məhkəmə təcrübəsinin təhlilindən məlum olur ki, əksər terrorlar partlayışla, sonra yanğınlarla və s. ağır hərəkətlərlə törədilir.

Terrorun obyektiv cəhətinə şəxslərin bu cinayətləri torətməsi, cəlb və sövq etməsi, iştirakçıları təlimatlandırma və silah-sursat vasitələri ilə təmin etməsi, maliyyələşdirməsi daxildir. Cinayətlərin motivi altında mövcud quruluşa qarşı düşmənçilik münasibəti, dini və milli nifrət hissi başa düşülür. Motiv cinayətin tövsifinə təsir etməsə də, cəzanın təyini zamanı nəzərə alınır.

Terrorizmlə mübarizənin səmərəliliyi və onun xəbərdarlığı

ABŞ və Qərbi Avropanın siyasi rəhbərliyi ilk növbədə terrorçuluğa qarşı prinsipal mübarizə üçün hüquqi bazanın olması və onun təkmilləşdirilməsi üzərində dayanırlar. Yəni orqanlar arasında qarşılıqlı əlaqənin gücləndirilməsi və terrorizmlə mübarizə üçün xüsusi hissələrin formalaşdırılması, həmin hissələrin texniki vəziyyətin yaxşılaşdırılması və s;

Mübarizənin səmərəliyinə təsir edən tendensiyalardan biri və mən deyərdim ki, mühümü terror təşkilatlarına, qrup üzvlərinə heç bir mərhəmət göstərmədən onların sifariş və tələblərini rədd etmək, onları maliyyələşdirən dövlətlərə qarşı da barışmaz mövqedə durmaq və diplomatik qınaq nümayiş etdirməkdir.

- Mübarizə zamanı ikili standartlardan uzaq durmaq, terrorizmdən dövlətlərin daxili və xarici siyasətinin dəyişdirilməsinə istifadə etməmək, terrorizmi milli azadlıq hərəkatlarının və ya dini özünütəsdiq forması kimi qəbul etmək olmaz.

Terrorizmə qarşı mübarizənin istiqamətləri

Mübarizənin istiqamətləri aşağıdakılardır:

Dünya ictimaiyyətinin beynəlxalq terror şəbəkələrinin və təşkilatların fəaliyyətinə ciddi nəzarətin həyata keçirilməsi:

- Dünya ictimaiyyətinin terrorçuluq ideyalarına qarşı birləşməsi nəticəsində bunun qarşısı alına bilər. Bu istiqamətdə məlumat bazasını artırmaqla əhalini maarifləndirmək lazımdır.

- Terroru maliyyələşdirən təşkilatların fəaliyyətini nəzarət altına almaq;

- Antiterror fəaliyyətinin koordinasiyasını gücləndirmək; müəyyən vaxtlarda mübarizə mexanizmini dəyişmək məqsədə uyğundur.

Daha vacib məsələ BMT Təhlükəsizlik Şurasının terrorizmlə mübarizə üçün müasir reallığa cavab verən konsepsiyanın hazırlanmasından ibarətdir. Konsepsiya beynəlxalq normativ sənəd kimi elmi sistemə əsaslanmalı, danışan alətə çevrilməməlidir. BMT təşəkkül tapdığı dövrdən bu günə qədər terrorizmlə bağlı çox iş görsə də, reallıqda və qəbul etdiyi sənədlərdə beynəlxalq terrorizmin anlayışına aydınlıq gətirilməmiş, tərifi verilməmiş, onun hüquqi təbiəti və məsuliyyət dərəcəsinə aid vahid universal razılaşması yoxdur. Beynəlxalq terrorçuluq üzrə aktların vahid siyahısı hələ də müəyyənləşməmişdir. Məsələn: Diplomatik korpusların, beynəlxalq təşkilatların, nümayəndəliklərin mənzil qərargahlarının partladılması, küçələrdə, vağzallarda və aerolimanlarda təxribat xarakterli aktlar, partlayıcı maddələrdən bilə-bilə istifadə etmə, ictimai binalarda təxribat aktlarının törədilməsi məsələlərinin xüsusi hüquqi təbiəti aydın deyil. Terrorçuluğun müasir eskalasiyası hər bir dövlətin terrorçuluqla mübarizəni (tənzimləyən) koordinasiya edən bir sistemin yaradılmasına zərurət yaradır.

Terror və terrorizm yeni hadisələr deyil. Lakin birinci minilliklər ərzində onun müxtəlif növləri olmuş, yeni növlər də cücərməkdədir.

Son illərdə dünya ictimaiyyəti kompyuter və bioloji terrorçuluqla da qarşılaşır, kosmik terrorizmin də olacağına heç bir şübhə qalmır. Elmi-texniki tərəqqinin sürətlə inkişafı bu növ terrorizmə zəmin yaradır. Ona görə, terrorçuluq çoxşaxəlidir. Ətraf mühitin dəyişilməsinə ciddi təsir göstərir. Müasir həyatda terrorçuluq təkcə ayrı-ayrı dövlətlərə deyil, bütövlükdə bəşəriyyətə böyük təhlükə mənbəyidir.

Şəmsəddin Əliyev

Bakı xəbər.- 2016.- 21 iyul.- S. 11.