Tarixdə iz buraxanlar: Sultan I Səlim xan

Sultan I Səlim xan Osmanlı sultanlarının doqquzuncusu, İslam xəlifələrinin yetmiş dördüncüsüdür. Sultan I Səlim xan 1470-ci ildə Amasyada anadan olub. Atası Sultan II Bəyazid xan, anası Dulqədirli ailəsindən olan Aişə xanımdır. Şahzadəliyində dövrün alimlərindən mükəmməl təhsil alıb, ərəb və fars dillərini öyrənib, din və təbii elmlər sahəsini dövrün tanınan elm adamlarının rəhbərliyi altında çox ciddi araşdırmalar apararaq öyrənib.

Hərb və idarə mövzularını öyrənmək üçün atası Bəyazid xan tərəfindən Trabzon valiliyinə göndərilib.

Dövlət idarəçiliyinə Trabzonda başlayan Sultan I Səlim xanın pəhləvan quruluşlu vücudu, dövrün silahlarından istifadə etmə məharəti müsəlmanlara heyranlıq və rahatlıq, düşmənlərə isə qorxu verirdi. Sultan I Səlim xan idarəçiliyini Trabzonun xaricinə də çıxararaq Osmanlı dövləti əleyhinə təbliğat aparan qüvvələri təqib altına aldırıb. Beləcə, trabzonluları rahat buraxmayan gürcülərin üzərinə səfərə çıxmaq qərarına gəlib. 1508-ci ildə Kutaisiyə doğru səfərə çıxan şahzadə Qars, Ərzurum və Artvin bölgələrilə 15 məhəlləni fəth edərək Osmanlı torpaqlarına qatıb. Buralarda yaşayan gürcülər İslam dinini qəbul edib müsəlman olublar.

O zamanlar ölkədə yaranan vəziyyətin qarşısını valilik səlahiyyətilə ala bilməyəcəyini bildiyinə görə şahzadəlik məsələsindən faydalanaraq Osmanlı taxtına namizəd olub. Atası Sultan II Bəyazid xanın həyatda olmasına baxmayaraq, Şahzadə Əhməd və Qorqud Osmanlı sultanı olmaq üçün fəaliyyətə başladıqlarına görə Şahzadə Səlim də hərəkətə keçib. Uzun mücadilədən sonra 1512-ci il aprel ayının 24-də Osmanlı sultanı olub. Atası II Bəyazid xanı ildə iki milyon pul təhsisatı ilə böyük hörmət göstərərək Dimetokaya yola salıb. Atası 1512-ci il may ayının 26-da yolda vəfat etdikdə, onun cənazəsini İstanbula gətirdib və Bəyazid camisinin yanında bir türbə tikdirərək dəfn etdirib.

Sultan I Səlim xan taxta keçdikdən sonra 1512-1513-cü illərdə daxili məsələləri həll etdi, şimal-qərb və cənub sərhədlərini təhlükəsizlik altına aldı. Eflak, Boqdan, Macarıstan, Venedik və Misirin elçilərilə sülhün davamını təsdiq edən müqavilələr imzaladı. Şahzadəliyindən bəri təsbit etdirdiyi pozğunçuları və məmləkət əleyhinə çalışanları sürgün etdirdi, bəzilərini həbs və lazım olan cəzalarla cəzalandırdı. Sultan I Səlim xanın dövlətə qarşı çıxan xainləri Anadolu və Rumelidən təmizləməsi türklüyün birlik və bərabərliyi, ölkə bütünlüyü üçün çox doğru və vaxtında alınan bir qərar olub.

Sultan I Səlim xana qarşı çıxan Dulqədir oğulları bəyliyini də Anadolunun birlik və bərabərliyi üçün Osmanlı dövlətinə qatmaq lazım gəlirdi. Səlim xan Rumeli bəylərbəyi Sinan paşanı 409 min nəfərlik böyük bir hərbi qüvvə ilə Dulqədirli ölkəsini fəth etmək üçün göndərdi. Bir çox döyüşlərdən sonra Dulqədir ölkəsi tamamilə fəth edildi. Bu döyüşlərdə böyük xidmətlər göstərən Sinan paşa vəzir vəzifəsinə təyin edildi.

Dulqədirli torpaqlarının Osmanlı dövlətinə qatılması ilə osmanlıların Misir məmlukları ilə qonşu halına gəlmələri iki ölkə arasındakı münasibətləri gərginləşdirdi. Osmanlını bu bölgədə hakim qılmaq üçün ciddi çalışmalar başladı. Sultan I Səlim xan döyüşlər qəhrəmanı bığlı Məhməd paşanı Diyarbəkiri fəth etmək üçün vəzifələndirdi. O bölgənin mərkəzi olan bu böyük şəhər keçilməz bir sədd halında idi, möhkəm bir qalası vardı. Bığlı Məhməd paşa 1515-ci ilin may ayında Diyarbəkirə qarşı hərəkətə keçərək şəhəri mühasirə altına aldı. Çox ciddi döyüşlər nəticəsində 1515-ci il may ayının 19-da Diyarbəkirin mərkəzi olan Amid qalası fəth edildi. O bölgələrdə yaşayan bəylərin əksəriyyəti sünni olduqlarına görə Osmanlı hakimiyyətini qəbul edib tanıdılar. Beləlikə, Harput, Silvan, Bitlis, Hıskeyfa, Diyarbəkir, Urfa, Mardin, Cezirədən Rakkaya qədər olan şimal-şərq bölgələri ilə Musul havalisi Osmanlı dövlətinin idarəsi altına alındı.

Bu müvəffəqiyyətlərdən sonra Sultan I Səlim xan istiqamətini gizli tutduğu bir səfər üçün ordu və donanmanı hazır vəziyyətə gətirdi. Bu, səfərin dəniz sahili olan Misir məmluklarına qarşı olacağı ehtimalını gücləndirirdi. Osmanlı-Məmluk münasibətləri Dulqədirli məsələsindən sonra ortaya çıxmışdı. Sultan I Səlim xanın ikinci sünni dövlətin xaçlılara qarşı ortaq mücadilə etməsinin lazım olduğunu bildirən təmasları olurdu. Səlim xan 1516-cı ilin yazında Sinan paşanı 40 min nəfərlik bir qüvvə ilə Maraş üzərindən Fərat tərəflərinə sövq etdi. Sinan paşa Fərat çayını keçib Diyarbəkirə getmək üçün izn istədi. Məmluklar Suriya sərhəddində güclü olduqlarını zənn etdiklərinə görə osmanlıların tələbini rədd etdilər. Bu arada Misir Sultanı Kansu Güri 50 min nəfərlik bir qüvvə ilə Şama gəldi. Yaranan vəziyyət Sultan I Səlim xana xəbər verildikdə o, cənub sərhədlərindən əmin olmaq üçün Misir səfərinə çıxmağa qərar verdi. Məmluklara qarşı səfərə çıxmaq üçün komandanlığındakı qüvvələrin Kayseridə toplanmalarını əmr etdi. Beləliklə, Sultan I Səlim xan 1516-cı ilin iyun ayında Misir səfərinə çıxdı, Osmanlı donanmasını da Suriya sahillərinə göndərdi. Sultan I Səlim xan Misir elçisi Moğolbayı ölkəsinə geri göndərərkən ona: "Cənabına de ki, Mercidabıkda qarşıma çıxsın", - dedi.

Məmluk Sultanı Kansu Güri yanında Abbasi xəlifəsi III Mütəvəkkil olduğu halda Mercidabıka gəldi. Sultan I Səlim xanın komandanlığındakı Osmanlı ordusu 1516-cı il avqust ayının 24-də Mercidabıka gəlib Kansu Güri komandanlığındakı Məmluk ordusu ilə döyüşə girdi. Döyüş olduqca gərgin keçdisə də, osmanlıların üstünlüyü ilə nəticələndi. Son Abbasi xəlifəsi III Mütəvəkkil Sultan I Səlim xanın yanına gətirildikdə sultan ona xəlifəyə yaraşan bir şəkildə hörmət göstərdi.

Beləliklə, Suriya da Osmanlı hakimiyyətinə keçmiş oldu. Suriyalılar Osmanlı ədalətinə inandıqlarına görə xalq və qala mühafizləri şəhərlərinin açarlarını Sultan I Səlim xana təslim etdilər. Sultan Hələb, Hama, Humus və Şam şəhərlərini gəzdi. Üç aya yaxın Şamda qaldı. Məmluk sultanı Kansu Güri Mercidabık müharibəsindən sonra vəfat etdiyinə görə Misir kolemenləri Tomanbayı sultanlıq vəzifəsinə gətirmişdilər. Sultan I Səlim xan Tomanbaya Osmanlı hakimiyyətini tanıması şərtilə müqavilə bağlamaq üçün elçilər göndərdi. Kolemenlər Sultan Tomanbaydan xəbərsiz Osmanlı elçilərini öldürdülər. Sultan I Səlim xan da Osmanlı elçilərinin öldürülmələrini müharibə səbəbi saydı. Beləcə, Sultan I Səlim xan 1516-cı il dekabr ayının 15-də Şamdan Misir səfərinə çıxdı və yanvar ayının 22-də Ridaniyədə Osmanlı - Məmluk döyüşü başladı. Uzun və şiddətli döyüşlər nəticəsində Sultan I Səlim xanın komandanlığındakı Osmanlı ordusu qalib gəldi. Məmluk sultanı Qahirədən çəkildi. Səlim xan 1517-ci il fevral ayının 15-də parlaq bir mərasimlə Qahirəyə girdi. Yerli əhali Osmanlı padşahını böyük sevinclə qarşıladı.

1516-cı ilin avqust ayından etibarən Sultan I Səlim xanın yanında olan son Abbasi xəlifəsi III Əbdüləziz əl-Mütəvəkkil-əl-Allah Məhəmmədin rizası ilə Qahirədən Osmanlı mərkəzinə göndərilən Camiül-Ezner mədrəsəsinin alimləri və İstanbulda tanınmış alimlərin təşkil etdiyi məclisdə yekdilliklə alınan bir qərarla Osmanlı padşahlarına sultanlıq ünvanı ilə birlikdə İslam aləminin "Xilafət" məqamı da verildi.

Sultan I Səlim xanın qazandığı Ridaniyə zəfəri ilə Misir, sonra Ərəbistan yarımadası Osmanlı dövlətinin hakimiyyəti altına keçdi. Daha sonra Qırmızı dənizə və Hind okeanına enildi, Şimali Afrika yolu açıldı və osmanlıların sərhədi genişlənərək Atlantik okeanına dayandırıldı. Venediklilər məmluklara verdikləri Kipr adasının xəracını osmanlılara ödəməyə başladılar. Hicaz və Orta Şərqdəki mübarək məqamlar osmanlıların xidmətinə açıldı. Mübarək əmanətlər İstanbula gətirilərək bu şəhər şərəfləndirildi. Buralar nadir əsərlərlə bəzədildi.

Sultan I Səlim xan 1516-cı il iyun ayının 4-də çıxdığı Misir səfərindən 1517-ci il sentyabr ayının 10-da Qahirədən hərəkət edərək 1518-ci il iyul ayının 25-də İstanbula dönüb. O zamanlar Osmanlı dövlətinin ordusu dünyanın ən böyük ordusu idi. Sultan I Səlim xan Şərqi Anadolu, Şimali İraq, Livan, Suriya, Fələstin, Misir və Hicazı fəth etməklə Osmanlı xanədanına xəlifəlik qazandırıb, səkkiz il yarım kimi qısa bir zamanda Osmanlı dövlətini ikiqat böyüdüb. Əyyub Sultan türbəsini ziyarəti zamanı yaxalandığı xəstəlikdən Çorluda iki ay müalicə görüb, 1520-ci il sentyabr ayının 22-də cümə günü Çorlunun Sırt kəndində vəfat edib.

Sultan I Səlim xan orta boylu, qırmızı üzlü, çatma qara qaşlı, iti baxışlı bir şəxs idi. O danışarkən bəzi ciddi kəlmələri dəfələrlə təkrarlayardı. Dövlət işlərində qəti proqramla hərəkət edən ciddi bir hökmdar idi və hər hansı bir dövlət işini qəti olaraq yerinə yetirməzdən əvvəl müxtəlif yollarla vəzirlərin və digər əlaqədarların fikirlərindən istifadə edər, günlərlə düşünər, nəhayət son qərarını verdikdən sonra ondan dönməz və bu qərarın əleyhinə söz söyləyənləri cəzalandırardı. Çox mühüm işlərdə şəxsən özü araşdırmalar aparar, istər ölkə daxilindən, istərsə də xaricdən doğru olmayan xəbərlər aldığı zaman vəzirlərini döyər və ya həbs etdirərdi. Hətta İran və Misir səfərlərində onun qərarlarına qarşı yanlış fikir söyləyənləri edam etdirmişdir.

Bütün bu hiddət və şiddətinə baxmayaraq, Sultan I Səlim xan haqq olan sözü qəbul edərdi. Onun şiddət və qəzəbindən qorxan və hər an ölüm təhlükəsi keçirən Piri paşa bir gün: "Hörmətli Padşahım, sonunda bir bəhanə ilə məni öldürəcəksən, bunu bir gün əvvəl etsəydin mənim canım qurtarardı" sözlərilə öz düşüncələrini və qorxusunu bildirdikdə, Sultan I Səlim xan bir xeyli gülərək: "Mənim dahi paşam, sənin yerini tutan bir adam tapılmaz, yoxsa səni muradına qovuşdurmaq çox asandır" sözlərilə dəyərli adamlarına etimadını, qədirbilənliyini göstərmişdir.

Sultan I Səlim xanın xüsusi məclislərində dəyərli alimlər və şairlər də iştirak edərdi. O, alimləri və şairləri çox sevər, onları mühafizə edərdi. Boş vaxtlarını mütaliə ilə keçirərdi. Osmanlı hökmdarları arasında elmi baxımdan ən yüksək səviyyədə olan hökmdarların başında gəlir. Önun fars və ərəb dillərində şeirləri vardır. Çox sayda əlyazmaları Topqapı Sarayının arxivlərində mövcuddur.

Mükəmməl bir divanı Alman İmperatoru II Vilhelm adından Paul Horn tərəfindən nəşr etdirilmişdir.

Sultan I Səlim xan dəbdəbəyə əhəmiyyət verməz, sadəliyi sevər və sadə geyinərdi. Özü üçün artıq pul sərf edib köşk tikilməsi və qeyri-adi, təmtəraqlı işlər görülməsini istəməzdi. Onun bütün fəaliyyəti dövlətin sahəsini genişləndirmək və xəzinəsini zənginləşdirməkdən ibarət olub. Nəticədə, Osmanlı dövlətini dünyanın ən böyük və ən zəngin dövlətlərindən biri olaraq gələcək nəslə buraxıb.

Fazil QARAOĞLU,

Professor

Bakı xəbər.- 2016.- 23-25 iyul.- S. 11.