Tarixdə iz buraxanlar: Sultan II Mustafa xan

Sultan II Mustafa xan Osmanlı sultanlarının iyirmi ikincisi, İslam xəlifələrinin səksən yeddincisidir. Sultan II Mustafa xan 5 iyun 1664-cü ildə İstanbulda anadan olub. Atası Sultan IV Məhməd xan, anası Rəbiə Gülnuş sultandır. Şahzadəliyində dövrün alimlərindən yüksək təhsil alıb, dövlət idarəsini və hərb əməliyyatlarını mükəmməl öyrənib, məharətli bir oxçu və qılıncoynadan olub. Sultan II Əhməd xanın 1695-ci il fevral ayının 6-da vəfat etməsilə II Mustafa xan otuz bir yaşında taxta çıxıb.

Sultan II Mustafa xan taxta çıxdıqda Osmanlı dövləti 12 il idi ki Avstriya, Polşa, Rusiya və venediklilərlə davam edən müharibə halında idi. Qeyrətli və qəhrəman ruhlu bir hökmdar olan Sultan II Mustafa xan taxta çıxışının üçüncü günü vəzirə göndərdiyi fərmanda: "Cənab Haqq bu aciz və günahkar quluna cahan padşahlığı nəsib etdi. Hansı padşah zövq və səfaya, öz nəfsinin rahatlığına çalışıbsa, əli altındakı məmləkətlərinin rahatlığı və hüzuru pozulub. Biz bugündən etibarən zövq və səfanı özümüzə haram qıldıq. Düşmənə qarşı Qanuni Sultan Süleyman kimi özüm səfərə çıxmağa niyyət etdim. Siz ey elm adamları, vəkillər və ocaq ağaları, hamınız bir yerə gəlib bu xətti-hümayunumu oxuyub düşünün, mənim qəzaya getməyimmi məqbuldur, yoxsa Ədirnədə oturub qalmağımmı münasibdir? Din, dövlət və xalq üçün hansı faydalıdır, Allah xatirinə doğru olanı mənə bildirin, vəssalam..." - buyuraraq vəzifəsini yerinə yetirməyə başlayıb. Padşahın bu yazısı dövlət adamlarını, alimləri, komandanları, əsgərləri və əhalini çox məmnun edib coşdurdu. Padşah müəllimi Seyid Feyzullahı yanından ayırmayıb sultanlıq zamanında da ondan istifadə etdi. Ordunun başında səfərə çıxmağa qərar verdi, sevindirici zəfərlər qazandı. 1695-ci il fevral ayının 18-də Sakız adasının Venedik işğalından qurtarılmasını təmin edən Koyun adalarını fəth etdi.

Venediklilər Sakıza təkrar hücum etdikdə onların səkkiz hərb gəmisini və bir cəbhə sahəsini zəbt edən və Koyun adaları zəfərini qazanan kalyonlar kapitanı Hüseyn paşa 15 sentyabr 1695-ci ildə düşməni geri çəkilməyə məcbur etdi. Venedik donanmasını təqib edən Hüseyn paşa sentyabr ayının 18-də Midillinin Zeytunburnu açıqlarındakı dəniz müharibəsində parlaq zəfərlər qazanaraq düşmənin 13 gəmisini təxrib etdi.

Sultan II Mustafa xan 1695-ci il iyun ayının 30-da Avstriyanın işğalındakı Macarıstanı azad etmək üçün ilk Avstriya səfərinə çıxdı. Avqust ayının 9-da topladığı hərb divanında Janova-Lippa, Luqos və həvalisinin işğaldan qurtarılmasına qərar verildi. Sentyabr ayının 9-da Lippa qalası fəth edildi. Sentyabr ayının 22-də isə Krım xanı Səlim Girayın da iştirak etdiyi Luqos müharibəsində Osmanlı ordusu qalib gəldi. Luqos zəfərindən sonra Sultan II Mustafa xan səfər mövsümü keçdiyinə görə noyabr ayının 18-də İstanbula döndü.

Rus çarı dəli Pyotr Qara dənizə enmək üçün Azov qalasını üç aydan artıq mühasirə altında tutmuşsa da bir şey əldə edə bilməmişdi. 13 oktyabr 1695-ci ildə 50 min ölü verərək Azovdan çəkilən dəli Pyotr Kefe bəylərbəyi Mustafa paşa və Krım komandanı Qaplan Girayın təqibi nəticəsində çox sayda itki verdi, odlu silahları zəbt edildi.

Azov məğlubiyyətinin əvəzini çıxmaq istəyən dəli Pyotr Venedik, Avstriya, Hollandiya və Prussiyadan texniki mütəxəssislər və yardım alaraq 1696-cı ildə qalanı təkrar mühasirə altına aldı. Azov qalasına nəzarət etmək üçün ayrılan 500-ə yaxın əsgər Pyotrun 100 min nəfərlik ordusuna qarşı dörd gün dayana bildi. Yardım üçün göndərilən qüvvələrin zamanında yetişə bilməmələri nəticəsində Azov qalası 1696-cı il avqust ayının 6-da təslim olmaq məcburiyyətində qaldı. Yaranmış vəziyyət Sultan II Mustafa xanın və bütün ölkənin böyük kədərinə səbəb oldu. Azov qalasının müdafiəsinə yetişə bilməyən komandanlar cəzalandırıldılar.

1696-cı ilin yazında ikinci Avstriya səfərinə çıxan Sultan II Mustafa xanın komandanlığındakı Osmanlı ordusu Saksoniya kralı Fridrix Nalqıranlf General Heysler komandanlığındakı düşmən qüvvələrilə 1696-cı ilin yay aylarında qarşılaşdı. Avqust ayının 27-də Olasch yaxınlığında baş verən döyüşlərdə osmanlıların şiddətli hücumlarına qarşı dayana bilməyən düşmən ordusu məğlub oldu. Beləcə, Tameşvar təkrar zəbt edildi.

Müzəffər padşah Avstriyaya son və qəti bir zərbənin vurulması üçün yeni bir səfərin təşkil edilməsinin vacibliyinə inanırdı. Ancaq 1697-ci il iyun ayının 17-də bu məqsədlə çıxılan səfər vəzir Elmas Məhməd paşa ilə Tameşvar mühafizi Qoca Cəfər paşanın padşahı yanlış yola sövq etmələrilə Zenta pozuqluğuna səbəb oldu. Baş verən döyüşlərdə vəzir Elmas Məhməd paşa ilə 13 bəylərbəyi və minlərlə əsgər şəhid oldu. Sultan II Mustafa xan süvari qüvvələrilə Tameşvara çəkildi, vəzirliyə Hüseyn paşanı gətirdi.

Zenta qarışıqlığının təsirilə Osmanlı ordusunda nizam-intizam pozulmuşdu. Bundan faydalanan Avstriya qüvvətləri Sava çayını keçərək Bosniya əyalətinə qədər irəlilədilər. Ancaq Bosniya bəylərbəyliyinə gətirilən Daltaban Mustafa paşa Bosniyada olan avstriyalılara hücum edərək onları öz məmləkətlərinə qədər qovdu.

Zenta hadisəsi Osmanlı dövlət adamlarını sülhə tərəfdar olmaq vəziyyətinə gətirdi. Avstriya da hərbə tərəfdar olmadığına görə ingilis və Flemenk (Hollandiya) elçilərinin vasitəçilik etmək təklifləri hər iki dövlət tərəfindən qəbul edildi. Karlofçada müqavilə görüşmələri davam edərkən Sultan II Mustafa xan sərhəd təcavüzlərinə qarşı sərdar təyin edilən vəzir Hüseyn paşa komandanlığındakı 100 min Osmanlı və 30 min Krım əsgərini Belqrada göndərdi. Aralıq dənizi, Qara dəniz və Dunay donanmaları yeni gəmilər əlavə edilərək hərəkata hazır hala gətirildi. Samandra və Belqrad yaxınlıqlarında gözləyən Osmanlı ordusu uzun sürən görüşlərdən sonra 1698-ci ilin noyabr ayında geri döndü. Uzun görüşlərdən sonra Avstriya, Venedik və Polşa 1699-cu il dekabr ayının 26-da "Karlofca müqaviləsi"ni imzaladılar.

Buna görə Macarıstanla Erdel Avstriyaya tərk edilərək Sava və Unna çayları sərhəd kəsildi. Mora, Dalmaçya və Aya Mavri adaları venediklilərə, Ukrayna və Podolsk Polşaya verildi. Rusiya ilə müqavilə 1700-cü il iyul ayının 14-də imzalandı. Azov qalası ruslara verildi.

Bu itkilər nəticəsində Sultan II Mustafaya asi olan qüvvələr Silivri mövqeyinə gəldikləri zaman orada bir neçə gün qalaraq Sultan Mustafanın yerinə onun qardaşı Əhməd bəyi gətirmək istədilər və bu mövzuda bir iclas keçirib ən böyük şahzadə olan Əhmədin seçilməsinə qərar verdilər. Şahzadə Əhmədin seçilməsindən sonra hər tərəfə əmrlər göndərərək Şahzadə Əhməd adına xütbə oxunması istənildi.

O zaman Ədirnədə olan Sultan II Mustafa ordugahda qalaraq vəzir Yörük Həsən paşanı sərəsgər təyin etdi və onu Rumeli valisi İbrahim və Arnavut qüvvələrinin komandanı Xudaverdi paşanın qüvvələri ilə birlikdə asilər üzərinə göndərdi. Eyni zamanda asi olan qüvvələrə nəsihət etmək üçün alim və ilahiyyatçılardan bəzilərini də onlara qoşdu.

Sərəsgər Yörük Həsən paşa avqust ayının 17-də səkkiz min nəfərlik qüvvə ilə Çorluya gəlib özündən sonra oraya gələn İstanbul qüvvələrilə qarşılaşdı. İstanbul qüvvələrinin çoxluğunu, öz qüvvələrinin isə azlığını görən sərəsgər Yörük Həsən qarşılaşdığı qüvvələrlə bacara bilməyəcəyini anladı və Saray adamlarından bir miqdar qüvvə istədi. Bu istək üzərinə keçmiş Saray baltaçıları ilə ərz ağaları bir miqdar qüvvə göndərdilər. Fəqət Ədirnə ordusundakı nəsihətçilər qarşı tərəfə gedib onların vəziri-əzəmi Əhməd Paşanın çadırında İstanbul qüvvələrinin rəhbərləri ilə görüşdülər və hər dediklərinin yerinə yetirildiyini, özü təyin etdiyi məmurların Padşah tərəfindən qəbul edildiyini, cəmiyyətlərin dağılmasından sonra Padşahın İstanbula gedəcəyini və bu hərəkatın düşmənlərə fürsət verəcəyini söylədilərsə də, verilən qərardan dönmədilər. Şeyxülislam İmam Məhməd gələn heyətə: "Bizim kimsəyə qarşı bir qəsdimiz yoxdur. Sultan II Mustafa xan ittifaqla kürsüdən endirilib və biz iclas keçirərək Sultan Əhmədi İstanbula gətirmək istəyirik" dedikdən sonra aldıqları qərarı Ədirnədən gələn Sultan II Mustafa xanın heyətinə bildirdilər. İstanbul qüvvələri Çorluda ilk dəfə yeni hökmdar elan etdikləri yeni hökmdar Sultan Əhməd naminə xütbə oxudub namaz qıldılar.

Sultan II Mustafanın halına dair fətvaları görən Yörük Həsən paşa yaranan vəziyyəti paşaları ilə müzakirə etdikdən sonra bunları Ədirnəyə Sultanla görüşmək üçün göndərib cavabını gözləmək istədi, fəqət qarşı tərəf bunu Həsən paşa tərəfindən bir hiylə kimi qəbul edərək ona ya yolları üzərindən çəkilməsini, ya da hərbə başlamasını təklif etdilər. Yörük Həsən paşa vuruşmağa cəsarət etməyib geri çəkildi. Belə olduqda İstanbul qüvvələri Ədirnə üzərinə yürüdü.

İşin ciddiləşdiyini görən II Mustafa əsgərin mənəviyyatını artırmaq üçün ordugaha gəlib dəftərgah Bakkaloğlu Hacı Məhmədə xəbər göndərərək, avqust ayının 21-də onu Ədirnə ordugahına gətirtdi. İstanbul qüvvələri də Babaevski qəsəbəsi civarına gəldiyindən, hər iki tərəf arasında çox az məsafə qalmışdı. Ədirnə qüvvələri burada sipərlər qazaraq mövqe aldılar. İki tərəfin qarşılaşıb çarpışmasından əvvəl İstanbuldan gələnlər əl altından Ədirnə qüvvələrilə anlaşmış və Ədirnə qüvvələrinin İstanbul qüvvələrinə qatılmasına qərar verilmişdi. Bu haldan xəbərdar olmayan Sultan II Mustafa xan əsgərlərin şəxsən özünə göstərdikləri sədaqət andına inanaraq özü də qüvvələrin başında gəlmişdi. Fəqət hər iki qüvvənin son mərhələyə gəldikləri günün axşamı aralarındakı parol ilə hamısı birdən atəş açaraq Babaevski tərəfindəki İstanbul qüvvələrinə qatılmaq üçün çıxıb getdilər. Heyrət içində qalan paşalar və digər dövlət adamları öz başlarının qayğısına qalaraq: "Əsgərlərimiz vəfadarlıq etməyib xainlik etdilər və bizdən üz döndərib bizimlə vuruşmağa gələn əsgərlərə qatıldılar. Bundan sonra burada durmaqdan bir fayda olmaz. Gəlin Ədirnəyə dönək, görək sabah necə bir vəziyyət yaranacaq" deyə sultanı xəbərdar etdilər. Yaranan vəziyyət nəticəsində Sultan II Mustafa xan Ədirnəyə döndü.

Sultan II Mustafa xan saraya gəldikdə Validə Sultan fəryad edərək onu qarşıladı. Padşah Validəsinin əlini öpdükdən sonra, Validə: "Səni taxtdan endirdilər, yerinə qarındaşın Əhmədi padşah seçdilər. Allah mübarək eyləyə. Övladlarım Allaha əmanət olsun" sözlərilə oğlu Əhmədin şahlığını qəbul edir. Beləcə, bəzi dövlət adamlarının təhrikilə başlayan üsyan nəticəsində Sultan II Mustafa xan 1703-cu il avqust ayının 22-də taxtdan endirilir.

Sultan II Mustafa xanın xidmətləri ortada ikən qarşılaşdığı bu vəziyyət onu çox kədərləndirir. Tac və taxtdan ayrılmasının təsirilə xəstələnib yatağa düşür və 29 dekabr 1704-cü ildə vəfat edir. Onun nəşi Yeni camidə atasının yanında dəfn edilir.

Doqquz ilə yaxın Osmanlı sultanlığı edən II Mustafa xan dəyərli bir padşah olub. O, orduların başında səfərə çıxan son Osmanlı sultanıdır. Alimlərə və müəlliminə hər zaman böyük hörmətlər edib. Onun dövründə çox sayda alim yetişib, ədəbiyyata və kitaba olan böyük sevgisi çox sayda kitabxananın tikilməsinə səbəb olub.

Fazil QARAOĞLU

professor

Bakı xəbər.- 2016.- 27 iyul.- S. 13