Tarixdə iz buraxanlar: Sultan IV Məhməd
xan
Sultan IV Məhməd xan Osmanlı sultanlarının on
doqquzuncusu, İslam xəlifələrinin səksən
dördüncüsüdür. Sultan IV Məhməd xan 1642-ci il yanvar ayının 1-dən 2-nə keçən
gecə İstanbulda anadan olub. Atası Sultan
İbrahim xan, anası Xədicə Turhan sultandır.
Şahzadəliyində İmami-Şami Yusuf bəy, Şami Hüseyn bəy və bir çox dəyərli
müəllimlərdən dərs alıb, 8 avqust 1648-ci ildə,
7 yaşında ikən sultan olduqdan sonra da təhsil, tərbiyə
və təliminə davam edib.
Sultan IV Məhməd xanın uşaqlığından
istifadə edən bəzi idarəçilər dövlətin
maliyyə, mülki və hərbi vəziyyətini
sarsıdıblar. Bu xoşagəlməz daxili və xarici hadisələr
15 iyun 1656-cı il tarixində
Köprülü ailəsindən Məhməd paşanın
sədarət vəzifəsinə təyin edilməsinə qədər
davam edib. Köprülü Məhməd paşanın sədarətə
gəlməsilə Sultan IV Məhməd xan dövründə
əsaslı islahatlar aparılıb, İstanbulda və
ölkə daxilində asayiş təmin edilib, ordu və
donanma qüvvətləndirilib, Çanaqqala
boğazının girişinə qədər gələn
Venedik və digər xristian dövlətlərinin gəmiləri
1657-ci il iyul ayının 19-da alınıb. Bozca ada və
Limni düşmən işğalından qurtarılıb, Asi Erdel şahzadəsinə qarşı səfərə
çıxılaraq 1658-ci il sentyabr ayının 1-də
Yanova qalası ələ keçirilib. Erdel hərb
təzminatı verməyi və 15 min ədəd qızıl
xəracının 40 minə çıxarılmasını
qəbul edib. Krım xanı Məhməd Giray 1659-cu il
iyul ayının 12-də rusları Konotopda məğlub edərək
50 min nəfəri əsir alıb, 120 minə yaxın rusu məhv
edib.
Sultan IV Məhməd
xan Köprülü Məhməd paşanın daxili və
xarici işlərindəki müsbət icraatlarını təqdir
edib, onun vəfatından sonra oğlu Köprülüzadə
Fazil Əhməd paşanı 1661-ci il
oktyabr ayının 30-da vəzir təyin edib. Osmanlılar
1663-cü il aprel ayının 12-də
Fazil Əhməd paşanın rəhbərliyində
Osmanlı sərhədlərini pozan avstriyalıların
üzərinə səfərə çıxdılar. Bu
tarixdə başlayan hərbi hərəkat 1664-cü il avqust ayının 10-da "Vasvar müqaviləsi"nin
imzalanması ilə nəticələndi. Ərazi
və siyasi baxımdan karlı çıxan osmanlılar Fazil
Əhməd paşanın rəhbərliyində 1666-cı ildə
Girid səfərinə çıxdılar və Girid
adasının Kandiye qalasını mühasirə altına
aldılar. Fəthin gecikməsilə Sultan
IV Məhməd xan 18 avqust 1668-ci ildə səfərə
çıxıb, Giridə keçmək məqsədilə
Əyriboza gedərkən Kandiyenin fəth xəbəri gəldikdə
ordusu ilə geri dönüb.
Polşa
kralının Osmanlı himayəsini qəbul edən Ukrayna
kazaklarına hücum etməsi nəticəsində Sultan IV Məhməd
xan 1672-ci il iyun ayının 4-də
Polşa üzərinə səfərə çıxır.
Və avqust ayının 27-də Kamaniçənin
təslim alınması nəticəsində ordusu ilə
birlikdə Podolyaya girir. Polşa kralı
müqavilə bağlanmasını istədi. Beləcə,
1672-ci il oktyabr ayının 18-də imzalanan "Bucaş
müqaviləsi"nə görə, Podolya Osmanlı
dövlətinə, Ukrayna isə türk himayəsini qəbul
edən kazak bəyliyinə veriləcəkdi. Polşa
ildə 220 min ədəd qızıl xərac verməyi qəbul
etmişdi. Lakin Papa və Almaniyanın yardım təklifilə
təsir altında qalan polyaklar "Bucaş müqaviləsi"ni pozdular. Fəqət, 1673-cü il avqust ayının 7-də ikinci Polşa səfərinə
çıxan Sultan IV Məhməd xanın Ukraynaya girməsilə
polyaklar təkrar müqavilə bağlamaq istədilər. Nəticədə,
1676-cı il oktyabr ayının 27-də
imzalanan "Zoravno müqaviləsi" ilə Podolya və
Ukrayna Osmanlı dövlətinə qatıldı.
Sultan IV Məhməd xan Köprülüzadə Fazil
Əhməd paşanın 1676-cı ilin noyarb ayında vəfat
etməsilə Merzifonlu Qara Mustafa paşanı vəzir təyin
etdi. 1677-ci ildə Ukraynanın rus istilasına
uğraması ilə Polşa sərdarı İbrahim paşa
ilə Krım xanı Səlim Giray kazakların mərkəzi
olan Çehrin qalasını mühasirə altına
aldılar. 1678-ci ilin yazında Rusiya səfərinə
çıxan Sultan IV Məhməd xan yol üzərindəki
Silistredən sonra yerinə vəzir Mustafa paşanı
göndərdi. 200 min rus, alman, kazak və
digər millətlərdən meydana gələn müttəfiq
düşmən qüvvələrinin müdafiə etdiyi
Çehrin qalası Osmanlı ordusunun şiddətli
hücumlarına davam gətirə bilməyib 1677-ci il avqust
ayının 20-dən 21-nə keçən gecə məğlub
oldu.
1680-ci ildə
rusların hərb hazırlıqları xəbərini alan Sultan IV Məhməd xan 1680-ci il oktyabr
ayının 29-da ikinci rus səfərinə
çıxdı. Osmanlı səfərindən
çox qorxan ruslar sultanın Ədirnəyə gəlməsilə
Krım xanı Murad Giray vasitəsilə müqavilə
bağlamaq istədilər. Və 11 fevral 1681-ci il tarixində imzalanan Osmanlı - Rusiya
müqaviləsilə Özi çayı iki dövlət
arasında sərhəd olaraq qəbul edildi.
Avstriya kralının macar millətçilərini yox
etmək hərəkətinə qarşı macarlar
osmanlılardan yardım istədilər. Sultan IV Məhməd xan da
1682-ci il yanvar ayının 9-da macar millətçilərinin
lideri Tökeli İmrəni Orta Macarıstan kralı kimi
tanıdı və Tökeli İmrəyə cəvahiratla bəzənmiş
bir toppuz, Budin bəylərbəyliyinə də xətti-hümayun
göndərərək yardım edilməsini və yeni
krallığın avstriyalılardan qurtarılmasını əmr
etdi. Budin bəylərbəyi İbrahim paşa Tökeli
İmrənin yardım istəməsilə 1682-ci il iyul ayının 12-də Orta Macarıstan səfərinə
çıxdı. Avqust ayının 15-də
Orta Macarısanın mərkəzi olan Qaşa qalası fəth
edilərək Töke İmre macar millətçilərindən
12 min könüllü əsgərilə krallıq taxtına
oturduldu.
Avstriyanın
dəfələrlə müqavilə istəməsinə
baxmayaraq, davamlı təcavüzkar bir siyasət izləməsinə
görə Sultan IV Məhməd xan 1682-ci il
oktyabr ayının 12-də Avstriya səfərinə
çıxdı. Bu səfər zamanında
sultanın Belqradda qalması ilə Vəzir Qara Mustafa
paşaya sərdar vəzifəsi verildi. Papanın
Avstriyaya yardım edərək Polşa ilə ittifaq
qurduğuna görə 27 iyun 1683-cü il
tarixində keçirilən hərb məclisində
Vyananın fəthinə qərar verildi. Beləcə,
1683-cü il iyul ayının 14-də
Avstriyanın mərkəzi Vyana mühasirə altına
alındı. Sərdar Qara Mustafa paşanın
Vyana mühasirəsini qaldırıb geri çəkilməsilə
15 dekabr 1683-cü ildə vəzir vəzifəsinə Qara
İbrahim paşa təyin edildi.
Sultan IV Məhməd əsgərin fikrini və
özünün sultanlıq kürsüsündən
uzaqlaşdırılacağını xəbər
almamışdı. Bir gün o, vəziri Moralı Həsən ağadan
ocaqların nə üçün gəldiklərini
soruşuh, o da onun padşahlıqda qalmasının istənmədiyini
bildiyi halda həqiqətləri demir. Sultan IV Məhməd
xan ova aşırı dərəcədə vurğun
olduğuna görə yeniçərilərin ona
küskün olduqlarını təxmin edirdi. Buna görə irəli gələn söz sahiblərinə
qızıl göndərərək bu üsyan hərəkatını
dayandırmaq istəyirdi. Padşah
artıq bütünlüklə Yeni saraya (Topqapı
sarayına) köçüb ovçuluqdan tamamilə əl
çəkərək tövbə etmiş, ov
sursatlarını əldən çıxarmış, ov
zamanı gecələdikləri yerləri
sökdürmüşdü. Özü
üçün yüz at ayıran padşah, mindən
çoxunu bazarlarda ucuz qiymətə sattırdığı
kimi, beş yüzünü də suvarilərinə
verdi. Sarayın daxili və xarici məsrəflərini azaltmaq
məqsədilə harəmi-hümayundan beş
yüzə yaxın cariyəni xidmətdən ayırdı. Sultan IV Məhməd xan bütün bunlarla
özünə qarşı olan hərəkətlərin
qarşısını almaq istəyirdi, fəqət
iş-işdən keçmişdi.
Siyavuş
paşa Sultanın göndərdiyi son xətti-humayuna uyaraq
Ədirnədə qışlamaq istər kimi
göründü, fəqət əl altından İstanbula hərəkatda
israr etmələri üçün zorba
başçılarını və bu arada Əbüsseyf
oğlu Əhməd, Kiçik Məhməd, Dəli Piri, Təkəli
ağa kimi silahdar bölümləri kəndxuda yerlərini və
yeniçərilərdən Fitvaçı Hüseyn
çavuş ilə Hacı Əli Ağanı təhrik edərək
İstanbula getmə qərarını verdi və padşaha:
"İradələri üzrə Ədirnədə
qışlamağa ittifaq olunmuşkən qul tayfası
otağıma hücum edib burada qışlamağa və ətrafımızı
İstanbuldan alıb şər ilə davamızı
görürük və otağını başına
uçurarıq" deyərək, aradakı pərdələri
qaldırdılar və Yeğen paşa qulunuz nə qədər
çalışdısa da bir çarə tapa bilməyib
onların tərəfinə keçdiyini bir ərizə ilə
bildirdi. Doğrusu, Yeğen Osman paşa sultandan
aldığı qızıllar qarşılığında
İstanbula girilməsinin qarşısını almaq istəmişsə
də, bu istəyinə müvəffəq ola
bilməmiş və ocaqlılarla aralarında qanlı bir
hadisə çıxmasının qarşısını
çətinliklə almışdı. Bundan əlavə,
Ocaq ağaları ordu Silivriyə çatan zaman
padşahın qardaşı Şahzadə Süleymanın
taxtını hazırladılar.
Vəziri-əzəm
Siyavuş paşa Ədirnədə qalmayıb İstanbula gəlmək
üçün yola çıxdığını bildirən
məktubu sədarətdən alıb oxuduqda Sultan IV Məhməd
xan "Nəticə məlum oldu" deyərək, 6 noyabr
1687-cu ildə vəzirə aşağıdakı ağır
və ümidsiz xətti-humayunu göndərdi: "Sən ki,
vəziri-əzəm Siyavuş paşasan. Bütün
ağalara və ixtiyar qullarıma salam və
dua edirəm. Əsla məlumatsız olmayıb
xətti-şərifimə itaət etmədiyinizdən fikriniz
bəlli oldu. Arzunuz məni taxtdan endirməkdirsə,
oğlum Mustafa sizə Uca Allahın əmanəti olsun.
Onu yerimə keçirib məni öz halıma
buraxsanız, kiçik Əhmədi sizə əmanət
etdim. Hamınızın qəhr olmasını Uca Allahdan diləyirəm!." Bu xətti-humayun Silivrədə
vəzirə verildi. Ocaq ağaları və
işi idarə edən zorbaların hüzurunda oxundu, əhəmiyyət
vermədilər.
Vəziri-əzəm 7 noyabr 1687-cu ildə Silivridə ağalarla görüşərək Süleymanın seçiləcəyinə qərar verib ümumi ağızdan yazılan müştərək ərizəni sədarət rəhbəri Fazil Mustafa paşaya göndərdilər. O da Şeyxülislamla bütün səlahiyyətlilərlə görüşərək ittifaq etdi. Sonra Fazil Mustafa paşa, Şeyxülislam Debbağzadə Məhməd və hərbi rəhbərlərlə Ayasofiyada toplanıb aralarından Mustafa Ağanı Hacı İbrahim ağaya göndərib Şahzadə Süleymanın sultanlığı üçün olan ittifaqı bildirdilər. Qapı ağası Əli ağa Şahzadə Süleymanı Şimşirlik deyilən dairədən çıxarmaq üçün getdi və baş verənləri ona bildirdi. Şahzadə öldürüləcəyini zənn edərək çıxmaq istəmədi. Çünki Sultan IV Məhməd xan kişi cinsindən olduğuna görə səltənəti ona təmin etmək üçün qardaşlarını öldürmək istəmişsə də, valideyni Sultan Turhan oğlunun bu hərəkətinin qarşısını almışdı. Şahzadə Süleyman bu dəfə də bir fəlakətə uğrayacağını zənn etdi. Belə olduqda Əli ağa: "Mənim şəfqətli padşahım, qorxmayın. Vallahi mən zərər məqsədilə gəlmədim. Bütün vəzirlər və üləma sizi padşah seçib, təşrifinizi gözləyirlər" - dedisə də, yenə Şahzadə Süleyman əmin olmayıb: "Mənim yox edilməyim əmr olundusa söylə, iki rükət namaz qılım, ondan sonra əmri yerinə yetir. Mən uşaqlığımdan bəri qırx ildir həbsdəyəm. Hər gün ölməkdənsə, bir gün əvvəl ölmək daha yaxşıdır..." - deyərək ağlamağa başlamışdı. Ağa təkrar onun ayağını öpüb: "Əstəğfürullah, Allah qorusun ki sizə bir qəsd ola. Taxt qurulmuşdur, bütün qulların sizə baxır" - deyincə, yanında olan kiçik qardaşı Şahzadə Əhməd də ona cəsarət verərək: "Buyur, qorxma, ağa yalan söyləməz" - deməsi üzərinə çölə çıxdı, öz otağında başına bir əmmamə və sorquc taxıldıqdan sonra taxta çıxarıldı və ağalar ona beyət etdilər (9 noyabr 1687-ci il). O zaman Sultan Süleyman xan 47 yaşında idi.
Sultan IV Məhməd xanın, alınan tədbirlərə görə, Sultan Suleymanın taxta çıxıncaya qədər heç bir şeydən xəbəri olmayıb. Əli ağa ona Sultan Suleymanın xətti-humayununu verib "Muradullah bu imiş, buyurun həbsxanaya" dedikdə IV Murad: "Bizə qətl varmı" sorduqda, ağa ona "Həbs olundunuz" cavabını verib. Nəticədə, keçmiş hökmdar iki oğlu Mustafa və Əhmədlə bərabər Sultan Süleymanın qırx il yaşadığı Şimşirlik otağına aparılıb.
Sultan IV Məhməd xan Osmanlı dövlətini ən geniş sərhədlərə qovuşdurub. 1687-ci il noyabr ayının 8-də taxtdan endirilib. Otuz doqquz il Osmanlıya sultanlıq edən IV Məhməd xan 1693-cü il yanvar ayının 6-dan vəfat etməsinə qədər Ədirnədə yaşayıb. Vəfat etdikdə İstanbula gətirilib və yeni caminin yanındakı anası Turhan Validə sultanın türbəsində dəfn edilib.
Osmanlı dövlətində Qanuni Sultan Süleyman xandan sonra ən çox taxtda qalan padşah Sultan IV Məhməd xandır. O, bütün həyatı boyunca qədirbilən və vəfakar olub, verdiyi sözə sadiq bir şəxsiyyət idi. Ədəbiyyata, tarixə maraqlı olub, söhbət dinləməyi çox sevərdi. Dindar idi, namazını camaatla qılardı. İçkini və içki istehsalını qadağan etmişdi. Müqəddəs dinimizə sonradan qarışdırılan bütün xüsusların aradan qaldırılması üçün səy göstərib. Zaman tapdıqca çox sevdiyi ova çıxardı. Ova olan sevgisi nəticəsində ona "ovçu" ləqəbi verilib.
Sultan IV Məhməd xanın dövründə Osmanlı dövləti dünya siyasətində fəal rol oynayıb. Onun zamanında çox sayda dəyərli elm adamları və sənətkarlar yetişib. O, qədirbilən və vəfakar olub, verdiyi sözə sadiq qalardı. İnşası tamamlanıb ibadətə açılan Yeni Cami Osmanlı memarlığının şah əsərlərindəndir.
Fazil QARAOĞLU,
professor
Bakı xəbər.-
2016.- 29 iyul.- S. 13.