Milli təhsil triximizin əsası olan seminariyalar...

Azərbaycançılıq ideologiyasının yayılmasında onların rolu... I ya­zı

 

Azər­bay­can­çı­lı­ğın el­mi cə­hət­dən in­ki­şaf et­di­ril­mə­sin­də söz­süz ki, Qo­ri Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı­nın, elə­cə də İrə­van Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı­nın azər­bay­can­lı mə­zun­la­rı­nın əvəz­siz xid­mət­lə­ri olub. Azər­bay­can­çı­lıq ide­o­lo­gi­ya­sı­nın ədə­biy­yat­da, mə­də­niy­yət­də, ma­a­rif­də, elmdə özü­nə də­rin iz­lər sal­ma­sın­da se­mi­na­ri­ya mə­zun­la­rı kök­lü iş­lər gö­rüb. Azər­bay­can ta­ri­xin­də bö­yük ye­ri olan şəx­siy­yət­lər azər­bay­can­çı­lı­ğın prin­sip­lə­ri­ni sis­tem­li şə­kil­də əsər­lə­rin­də əks et­di­rib.

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Mil­li Ar­xiv İda­rə­si­nin rəs­mi say­tın­da ida­rə­nin baş məs­lə­hət­çi­si Ra­fiq Sə­fə­rov "Qo­ri və İrə­van mü­əl­lim­lər se­mi­na­ri­ya­la­rı­nın mil­li təh­sil ta­ri­xi­miz­də­ki ye­ri və ro­lu haq­qın­da" ma­raq­lı faktla­rı gün­də­mə gə­ti­rib. R.Sə­fə­rov ya­zır ki, Za­qaf­qa­zi­ya Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı­nın ta­tar (Azər­bay­can-R.S.) şö­bə­si və İrə­van mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı­nın Azər­bay­can­da xalq ma­a­ri­fi­nin, mək­təb-təh­sil işi­nin ya­yıl­ma­sın­da, mə­də­niy­yə­tin və ic­ti­mai-pe­da­qo­ji fik­rin in­ki­şa­fın­da mü­hüm ta­ri­xi xid­mə­ti və ro­lu olub: "Məş­hur rus pe­da­qo­qu K.D.Uşinski­nin la­yi­hə­si əsa­sın­da ya­ra­dıl­mış Qo­ri və İrə­van se­mi­na­ri­ya­la­rı­nın çar hö­ku­mə­ti tə­rə­fin­dən mür­tə­ce məq­səd­lər­lə açıl­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, bu təd­ris ocaq­la­rı­nın Azər­bay­can­da xalq mək­tə­bi və ma­a­ri­fi­nin in­ki­şa­fın­da müs­təs­na xid­mə­ti olub. Bu se­mi­na­ri­ya­la­rı bi­tir­miş mə­zun­la­rın bö­yük ək­sə­riy­yə­ti Azər­bay­ca­nın uc­qar qə­za və kəndlə­ri­nə ge­də­rək ora­da pe­da­qo­ji fə­a­liy­yət gös­tər­miş, xalq küt­lə­lə­ri ara­sın­da sa­vad ya­ya­raq on­la­rı cə­ha­lə­tin, ge­ri­li­yin əsa­rə­tin­dən qur­tar­ma­ğa ça­lış­mış­lar. Ta­rix­dən mə­lum­dur ki, keç­miş Çar Ru­si­ya­sın­da mü­səl­man­la­ra ilk vaxtlar­da mü­əl­lim se­mi­na­ri­ya­la­rın­da təh­sil al­maq hü­qu­qu ve­ril­mir­di. Bu hü­qu­qun əl­də edil­mə­si heç də asan­lıq­la ba­şa gəl­mə­miş­dir. Xal­qı­mı­zın mü­tə­rəq­qi zi­ya­lı­la­rı mil­li ay­rı­seç­ki­li­yə qar­şı və mü­səl­man­la­ra se­mi­na­ri­ya­lar­da təh­sil al­maq hü­qu­qu­nun ve­ril­mə­si uğ­run­da ça­lış­mış­lar. Qeyd edək ki, çar hö­ku­mə­ti özü­nün xü­su­si si­ya­si niy­yət­lə­ri­ni əl­də rəh­bər tu­ta­raq "öz­gə" xalqla­rın təh­sil və ma­a­rif iş­lə­ri­nə, de­mək olar ki, qay­ğı gös­tər­mir­di". R.Sə­fə­ro­vun yaz­dı­ğı­na gö­rə, çar ha­ki­miy­yə­ti xalqla­rın sa­vad­lan­dı­rıl­ma­sı­nı on­la­rın mil­li oya­nı­şın­da, özü­nü­dərk və azad­lıq yo­lun­da əsas şərtlər­dən bi­ri he­sab et­di­yi­nə gö­rə məz­lum xalqla­rın, o cüm­lə­dən mü­səl­man xalqla­rı­nın dün­yə­vi təh­sil al­ma­sı­na im­kan ya­rat­maq is­tə­mir­di. Onun qeyd et­di­yi­nə gö­rə, çar ha­ki­miy­yə­ti­nin uc­qar­lar­da­kı, o cüm­lə­dən Azər­bay­can­da­kı təh­sil sis­te­mi ça­riz­min im­pe­ri­ya əra­zi­sin­də yü­rüt­dü­yü müs­təm­lə­kə­çi­lik və ha­kim mil­lət­çi­lik si­ya­sə­ti­nin ba­riz tə­za­hü­rü idi: "La­kin bü­tün bun­la­ra bax­ma­ya­raq, Azər­bay­ca­nın tə­rəq­qi­pər­vər zi­ya­lı­la­rı möv­cud və­ziy­yət­lə ba­rış­mır, mil­lə­tin gə­lə­cək ta­le­yi­ni dü­şü­nür, və­tən öv­lad­la­rı­nın dün­yə­vi mək­təb­lər­də təh­sil al­maq hü­qu­qu uğ­run­da mü­ba­rı­zə­yə baş­la­ya­raq "biz öz di­li­miz­də oxu­yub di­li­mi­zi, mil­liy­yə­ti­mi­zi bil­mək is­tə­yi­rik" de­yə təh­sil sis­te­min­də mü­səl­man­la­ra qar­şı hə­ya­ta ke­çi­ri­lən mil­li ay­rı­seç­ki­lik si­ya­sə­ti­nə qar­şı eti­raz səs­lə­ri­ni  ucal­dır­dı­lar. XIX əs­rin II ya­rı­sın­da Azər­bay­can­da mil­li  şü­u­run oyan­ma­sı və for­ma­laş­ma­sın­da, ma­a­rif­çi­lik hə­rə­ka­tı­nın  ya­ran­ma­sın­da H.Zər­da­bi və onun "Əkin­çi" qə­ze­ti­nin bö­yük  xid­mət­lə­ri ol­muş­dur. Köh­nə hə­yat tər­zi­nin də­yiş­di­ril­mə­si yo­lun­da xal­qın ma­a­rif­lən­mə­si­nin xü­su­si əhə­miy­yət kəsb  et­di­yi­ni yax­şı dərk et­miş H.Zər­da­bi və di­gər mü­tə­rəq­qi   ma­a­rif­pər­vər zi­ya­lı­la­rı­mız bu yol­da da­im yo­rul­ma­dan  ça­lış­mış­lar".

Alim ya­zır ki, XIX əs­rin son­la­rın­da Azər­bay­can­da ka­pi­ta­list mü­na­si­bət­lə­ri sü­rət­lə in­ki­şaf et­mə­yə baş­la­mış­dı. R.Sə­fə­ro­vun yaz­dı­ğı­na gö­rə, ka­pi­ta­lizm mü­na­si­bət­lə­ri­nin in­ki­şa­fı cə­miy­yə­tin so­si­al struk­tu­run­da mü­əy­yən də­yi­şik­lik­lə­rə gə­ti­rib çı­xar­mış və ye­ni si­nif olan çox­mil­lət­li bur­ju­a­zi­ya və pro­le­ta­ri­at for­ma­la­şır­dı: "Hə­min dövrdə Azər­bay­can­da mü­səl­man mü­əl­lim kadrla­rı­na bö­yük eh­ti­yac du­yu­lur­du. La­kin mü­əl­lim kadrla­rı­na olan tə­lə­bat­la­rın ödə­nil­mə­si üçün tək­cə Azər­bay­can­da de­yil, ümu­miy­yət­lə, bü­tün Cə­nu­bi Qaf­qaz böl­gə­sin­də pe­da­qo­ji kadrlar ha­zır­la­ya­caq xü­su­si bir təd­ris mü­əs­si­sə­si yox idi. Qaf­qaz böl­gə­sin­də döv­lət mək­təb­lə­ri üçün mü­əl­lim kadrla­rı­nı ha­zır­la­yan ilk təh­sil oca­ğı Qaf­qaz­da xris­ti­an­lı­ğı bər­pa edən cə­miy­yət tə­rə­fin­dən 1866-cı il­də Tif­lis şə­hə­rin­də ya­ra­dıl­dı. Tif­lis şə­hə­rin­də əsa­sı qo­yu­lan Alek­sandrovski mü­əl­lim­lər mək­tə­bin­də şə­hər mək­təb­lə­ri üçün mü­əl­lim kadrlar ha­zır­la­nır­dı. 1872-ci il­də hə­min mək­təb Alek­sandrovski Mü­əl­lim­lər İnsti­tu­tu­na çev­ril­di. La­kin mü­səl­man­lar bu insti­tu­ta qə­bul edil­mir­di. Alek­sandrovski Mü­əl­lim­lər İnsti­tu­tu­na mü­səl­man ol­ma­yan di­gər mil­lət­lə­rin nü­ma­yən­də­lə­ri­nin qə­bul olun­ma­ğa hü­quq­la­rı var­dı. Qeyd edək ki, 1872-ci ilin əsas­na­mə­si­nə əsa­sən, mü­səl­man­la­ra ali-ib­ti­dai və şə­hər mək­təb­lə­rin­də ştat­lı mü­əl­lim və­zi­fə­si­ni tut­maq hü­qu­qu da ve­ril­mir­di. Çar ha­ki­miy­yə­ti­nin yü­rüt­dü­yü ha­kim mil­lət­çi­lik və mil­li ay­rı­seç­ki­lik si­ya­sə­ti­nin nə­ti­cə­si idi ki, təh­sil­dən uzaq­laş­dı­rı­lan azər­bay­can­lı­la­rın nə­in­ki Mü­əl­lim­lər İnsti­tu­tu­nu bi­tir­miş, hət­ta adi ib­ti­dai  mək­təb­lər­də dər­si keç­mək üçün mü­əl­lim kadrla­rı yox idi. 1875-ci il­də təs­diq edil­miş və 1917-ci ilə qə­dər qüv­və­də ol­muş "Xalq Ma­a­rif Na­zir­li­yi­nin mü­əl­lim se­mi­na­ri­ya­la­rı üçün tə­li­ma­tı"na əsa­sən, mü­əl­lim­lər se­mi­na­ri­ya­sı­na pra­vos­lav di­ni­nə məx­sus bü­tün tə­bə­qə­lər­dən olan, tər­bi­yə­li dav­ra­nı­şı ba­rə­də rəy təq­dim et­miş, 5-6 il ib­ti­dai mək­təb­də oxu­muş və 2 si­nif­li ali-ib­ti­dai mək­tə­bin proq­ra­mı üz­rə qə­bul im­ta­han­la­rı­nı mü­vəf­fə­qiy­yət­lə ba­şa vu­ra­raq 16 ya­şa çat­mış şəxslər qə­bul edi­lir­di.

Yal­nız za­ma­nın tə­lə­bi ilə ali-ib­ti­dai mək­təb­lər­də dərs de­yə bi­lə­cək mü­səl­man mü­əl­lim­lə­rin sa­yı­nı ar­tır­maq­dan öt­rü  Qaf­qaz Təd­ris İda­rə­si­nin rəh­bər­li­yi tə­rə­fin­dən mü­əl­lim se­mi­na­ri­ya­la­rı­nı bi­tir­miş mü­səl­man­lar üçün qı­sa­müd­dət­li  kurslar açıl­dı. Mü­səl­man­la­ra da ali-ib­ti­dai mək­təb­lər­də  ştat­lı mü­əl­lim yer­lə­ri­nin ve­ril­mə­si­nə baş­lan­dı. Mü­səl­man­la­ra  Alek­sandrovski Mü­əl­lim­lər İnsti­tu­tu­na da­xil ol­maq hü­qu­qu   ve­ril­di".

Mil­li Ar­xiv İda­rə­si­nin baş məs­lə­hət­çi­si ya­zır ki, XIX əs­rin  70-ci il­lə­rin­dən baş­la­ya­raq Ru­si­ya İm­pe­ri­ya­sı­nın bir sı­ra  böl­gə­lə­rin­də, o cüm­lə­dən Cə­nu­bi Qaf­qaz­da kənd mək­təb­lə­ri üçün mü­əl­lim kadrla­rı ha­zır­la­yan mü­əl­lim se­mi­na­ri­ya­la­rı mey­da­na gəl­di. Əsa­sən zemstva­lar tə­rə­fin­dən ya­ra­dı­lan  mü­əl­lim­lər se­mi­na­ri­ya­la­rı öz iş­lə­ri­ni da­hi rus pe­da­qo­qu  Konstan­tin Dmit­ri­ye­viç Uşinski tə­rə­fin­dən iş­lə­nib  ha­zır­lan­mış "Mü­əl­lim­lər se­mi­na­ri­ya­sı­nın la­yi­hə­si" əsa­sın­da qu­rur­du: "Çar ha­ki­miy­yə­ti se­mi­na­ri­ya­la­rın zemstva­lar tə­rə­fin­dən açıl­ma­sı­nı müx­tə­lif yol­lar­la da­yan­dır­ma­ğa ça­lış­sa da, bu­na na­il ola bil­mə­di. Müt­lə­qiy­yət se­mi­na­ri­ya­la­rın ya­ra­dıl­ma­sı pro­se­si­ni öz nə­za­rə­ti al­tı­na al­maq­dan öt­rü 1870-ci il­də "Mü­əl­lim­lər se­mi­na­ri­ya­sı haq­qın­da Əsas­na­mə"ni təs­diq et­di. Hə­min əsas­na­mə­yə gö­rə, mü­əl­lim se­mi­na­ri­ya­la­rı zemstva­lar tə­rə­fin­dən de­yil, hö­ku­mət tə­rə­fin­dən ya­ra­dıl­ma­lı idi.

Za­qaf­qa­zi­ya Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı Ru­si­ya im­pe­ra­to­ru II Alek­sandrın 08 ap­rel 1875-ci il ta­rix­li fər­ma­nı ilə tə­sis  edil­di. Qo­ri şə­hə­rin­də bü­tün Cə­nu­bi Qaf­qaz üz­rə təş­kil edil­miş Za­qaf­qa­zi­ya Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı döv­rün qa­baq­cıl se­mi­na­ri­ya­la­rın­dan bi­ri sa­yı­lır­dı. Hə­min Se­mi­na­ri­ya  haq­qın­da əsas­na­mə­nin 1-ci bən­din­də gös­tə­ri­lir­di: "Za­qaf­qa­zi­ya Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı­nın məq­sə­di özü­nü  ib­ti­dai mək­təb­lər­də mü­əl­lim­lik fə­a­liy­yə­ti­nə həsr et­mək  is­tə­yən gənclə­rə pe­da­qo­ji təh­sil ver­mək­dir". Əsas­na­mə­nin 1-ci bən­di­nin qeyd his­sə­sin­də ya­zıl­mış­dı ki, "Mü­səl­man­lar  üçün xü­su­si mək­təb açı­la­na­dək, mü­səl­man­la­ra Za­qaf­qa­zi­ya  Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı­na və onun nəz­din­də­ki ib­ti­dai  mək­təb­lə­rə da­xil ol­ma­ğa ica­zə ve­ri­lir". La­kin Za­qaf­qa­zi­ya  Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sın­da və onun nəz­din­də ya­ra­dıl­mış üç  ib­ti­dai-rus, gür­cü, er­mə­ni mək­təb­lə­rin­də təh­si­lin rus  di­lin­də apa­rıl­ma­sı və hə­min mək­təb­lər­də Azər­bay­can di­li­ni  bi­lən mü­əl­lim­lə­rin, de­mək olar ki, ol­ma­ma­sı azər­bay­can­lı  gənclə­rin bu mək­təb­lə­rə cəlb olun­ma­sı işi­ni lən­gi­dir­di".

Təd­qi­qat­çı qeyd edir ki, XIX əs­rin so­nu - XX əs­rin  əv­vəl­lə­rin­də Azər­bay­can kəndlə­rin­də­ki möv­cud olan və  açıl­ma­sı nə­zər­də tu­tu­lan mək­təb­lə­rin mü­səl­man azər­bay­can­lı mü­əl­lim kadrlar­la tə­min edil­mə­si­nə bö­yük tə­lə­bat var idi. Təd­qi­qat­çı­nın yaz­dı­ğı­na gö­rə, za­ma­nın tə­lə­bi, həm­çi­nin  mü­səl­man­la­ra qar­şı edi­lən mil­li ay­rı­seç­ki­li­yə qar­şı  mü­tə­rəq­qi zi­ya­lı­la­rı­mı­zın yük­sə­lən eti­raz səs­lə­ri çar  hö­ku­mə­ti­ni "Mü­əl­lim­lər se­mi­na­ri­ya­la­rı haq­qın­da tə­li­mat"ın  tə­ləb­lə­rin­dən kə­na­ra çıx­ma­ğa məc­bur et­di: "Be­lə­lik­lə, se­mi­na­ri­ya­lar­da tək­cə pra­vos­lav­la­rın de­yil, mü­səl­man­la­rın da təh­sil al­ma­sı­na ica­zə ve­ril­di. Azər­bay­ca­nın so­si­al-iq­ti­sa­di hə­ya­tın­da baş ve­rən də­yi­şik­lik­lər və xal­qı­mı­zın mü­tə­rəq­qi zi­ya­lı­la­rı­nın ma­a­rif-təh­sil işi uğ­run­da mü­ba­ri­zə­si­nin nə­ti­cə­si ola­raq Za­qaf­qa­zi­ya­nın mü­səl­man əha­li­si üçün  Za­qaf­qa­zi­ya Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı nəz­din­də ta­tar  (Azər­bay­can-R.S.) böl­mə­si­nin ya­ra­dıl­ma­sı­na Qaf­qaz ca­ni­şi­ni tə­rə­fin­dən ra­zı­lıq ve­ril­di. Qo­ri Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı­nın mə­zu­nu ol­muş, son­ra­lar isə məş­hur pe­da­qoq, döv­rü­nün  gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi ki­mi ye­tiş­miş, xal­qı­mı­zın bö­yük oğ­lu N.Nə­ri­ma­nov 1906-cı il­də yaz­dı­ğı mə­qa­lə­sin­də qeyd edir­di: "Ru­si­ya baş qal­dı­rıb yüz il­lər­lə ix­ti­ya­rı­nı itir­miş, in­di zor ilə hə­rə­kət edən mil­lət­lə­rə ya­vaş-ya­vaş ix­ti­yar ve­rir. Hər mil­lə­tin öz ana di­li uşaq­la­rı üçün va­cib olub mək­təb­lər­də oxu­nur. Bi­zim ca­ma­at bun­la­rı gö­rüb ye­nə də lal və kar qal­mış, axır­da döv­lət özü qaf­qaz­lı­lar üçün ümu­mi  qa­nun dü­zəl­dib de­di: qey­ri-mil­lət­lə­rə ve­ri­lən ix­ti­yar siz  mü­səl­man­la­ra da ve­ri­lir. Ba­ca­rır­sı­nız­sa, siz də öz ba­şı­nı­za ça­rə qı­lı­nız. Bu fi­kir­lə türk di­li­ni mü­səl­man mü­əl­lim­lə­ri­nə va­cib bil­di, qə­za şə­ri­yə­ti də bu­nu va­cib bil­di... La­kin  kən­di xa­hi­şi­lə­mi? Xeyr, zə­ma­nə tə­ləb et­di. Ana di­li­ni bu vax­ta­dək la­zım bil­mə­yib onun yox ol­ma­sı­na ça­lı­şan döv­lə­ti bir qan­lı hür­riy­yət in­di va­dar edir ki, ana di­li­ni qey­ri- dil­lər ki­mi uşaq­la­ra va­cib bil­sin...".

Zə­ma­nə­nin tə­lə­bi ilə Za­qaf­qa­zi­ya Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı­nın nəz­din­də ya­ra­dıl­mış ay­rı­ca ta­tar (Azər­bay­can-R.S.) şö­bə­si 1879-cu il sentyab­rın 23-də Qo­ri şə­hə­rin­də fə­a­liy­yə­tə baş­la­dı. Za­qaf­qa­zi­ya Mü­əl­lim­lər Se­mi­na­ri­ya­sı nəz­din­də ta­tar (Azər­bay­can-R.S.) şö­bə­si­nin fə­a­liy­yə­ti Döv­lət Şu­ra­sı­nın 13 may 1880-ci il ta­rix­li qə­ra­rı ilə rəs­mi­ləş­di­ril­di. Azər­bay­can­lı mü­səl­man mü­əl­lim kadrla­rın ha­zır­lan­ma­sı ki­mi ta­ri­xi mis­si­ya bu şö­bə­nin üzə­ri­nə düş­dü. Azər­bay­can şö­bə­si­nin 1880-ci il ma­yın 13-də təs­diq edil­miş əsas­na­mə­si­nə gö­rə, bu şö­bə­nin məq­sə­di Cə­nu­bi Qaf­qa­zın Azər­bay­can kəndlə­rin­də­ki ib­ti­dai mək­təb­lər üçün bi­lik­li və ba­ca­rıq­lı mü­əl­lim­lər ha­zır­la­maq­dan iba­rət idi. Se­mi­na­ri­ya­nı 1881-ci il­də bi­tir­miş mə­zun­lar­dan yal­nız üç nə­fə­ri - Tey­mur bəy Bay­ra­mə­li­bə­yov (Lən­kə­ran), Sə­fə­rə­li bəy Və­li­bə­yov (Şu­şa) və Mir­zə Əli­məm­məd Xə­li­lov (Nax­çı­van) şə­ha­dət­na­mə alıb xalq mü­əl­li­mi adı­na la­yiq gö­rül­dü­lər. Azər­bay­can şö­bə­si­nin inspek­to­ru A.Çernya­yevski Sə­fə­rə­li bəy Və­li­bə­yo­vu dərs de­mək üçün se­mi­na­ri­ya­da sax­la­dı. T.Bay­ra­mə­li­bə­yov Qo­ri Se­mi­na­ri­ya­sı­nı bi­tir­dik­dən son­ra Lən­kə­ran­da rus mək­tə­bin­də dərs de­mə­yə baş­la­dı. O həm­çi­nin XIX əs­rin 80-ci il­lə­ri­nin son­la­rın­dan baş­la­ya­raq 1916-cı ilə­dək mün­tə­zəm ola­raq o za­man Ba­kı­da rus di­lin­də çı­xan və mü­tə­rəq­qi zi­ya­lı­la­rı­mı­zın tri­bu­na­sı­na çev­ril­miş "Kas­pi" qə­ze­tin­də Lən­kə­ran böl­gə müx­bi­ri ki­mi fə­a­liy­yət gös­tər­miş­di. Əh­məd bəy Ağa­yev, Əli bəy Hü­seynza­də, H.Zər­da­bi və di­gər­lə­ri ilə ya­na­şı, o da tez-tez müx­tə­lif mə­sə­lə­lər­lə bağ­lı bu qə­zet­də çı­xış et­miş­di".

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2016.- 4 noyabr.- S.15