Milli təhsil
tariximizin əsası olan seminariyalar...
Azərbaycançılıq
ideologiyasının yayılmasında onların rolu...
II
yazı
Azərbaycançılığın elmi cəhətdən
inkişaf etdirilməsində sözsüz ki, Qori
Müəllimlər Seminariyasının, eləcə
də İrəvan Müəllimlər
Seminariyasının azərbaycanlı məzunlarının
əvəzsiz xidmətləri olub. Azərbaycançılıq
ideologiyasının ədəbiyyatda, mədəniyyətdə,
maarifdə, elmdə özünə dərin izlər
salmasında seminariya məzunları köklü
işlər görüb.
Azərbaycan Respublikasının Milli Arxiv
İdarəsinin rəsmi saytında idarənin baş məsləhətçisi
Rafiq Səfərov "Qori və İrəvan müəllimlər
seminariyalarının milli təhsil tariximizdəki
yeri və rolu haqqında" maraqlı faktları
gündəmə gətirib.
R.Səfərov
hər iki seminariyanın Azərbaycan təhsilinə,
Azərbaycan maarifinə, azərbaycançılığa
verdiyi töhfəni geniş şəkildə
araşdıraraq qeyd edir ki, Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan
şöbəsinin ilk buraxılışı 1882-ci ilə təsadüf edir. İlk
olaraq şöbənin kursunu bitirmiş 10 nəfər müsəlman
azərbaycanlı gənc Azərbaycanın məktəb tarixində pedaqoji təhsil
almış azərbaycanlı müəllimlərin ilkin dəstəsi olaraq
pedaqoji cəbhədə fəaliyyətə başlamışdı. 1882-ci ildə şöbənin kurslarını
bitirmiş şəxslərin sırasında Həşim
bəy Nərimanbəyov, Rəşid bəy Əfəndiyev,
Məmməd bəy Əfəndiyev və başqaları
var idi. Bu şöbənin məzunları sayca az
olmasına baxmayaraq, Zaqafqaziyanın Azərbaycan
kəndlərində dünyəvi məktəblərin açılmasında və fəaliyyət
göstərməsində mühüm rol oynamışlar. O bildirir ki,
Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan
şöbəsinin təşkili ana dilində ilk dərsliyin meydana gəlməsinə
şərait yaratdı. Tədqiqatçının
bildirdiyinə görə, 1882-ci ildə ilk dəfə nəşr
edilən A.O.Çernyayevskinin "Vətən dili" (I
hissə) və S.Vəlibəyovla birlikdə
hazırlanaraq 1888-ci ildə dərc olunan həmin dərsliyin II hissəsinin
işıq üzü görməsi feodalizm dövründən
qalmış doqmatik və sxolastika ilə
bağlı olan və uzun
müddət davam edən höccələmə (əbcəd-çərəkə)
üsuluna ilk və böyük zərbə idi: "Həmin
Seminariyanın məzunu
sonralar ədəbiyyatşünas alim, pedaqoq və
maarifçi F.Köçərlinin sözləri ilə
desək, bütöv islam aləmində,
türk-tatardilli xalqlar içərisində sövti
üsullu dərs demək və
dərslik tərtib etmək təşəbbüsü
ilk dəfə Azərbaycanda ortaya çıxmış və Azərbaycan
məktəblərində tətbiq olunub. Bu, Azərbaycan məktəb
tarixində mühüm pedaqoji hadisə idi.
Sonrakı illərdə dəfələrlə çap
edilən "Vətən dili" uzun müddət Azərbaycan məktəblərində
ana dili dərsliyi kimi
istifadə olunmuş və inqilabdan əvvəlki
Azərbaycan
ziyalılarının bütöv bir nəsli
"Vətən dili" kitabından faydalanıb. Ən
başlıcası isə, bu dərslik Azərbaycan
dilinin gələcək inkişafına, ana dilində
yeni-yeni dərsliklərin tərtib edilməsinə
güclü təkan verdi. R.Əfəndiyevin
"Uşaq
bağçası" və "Bəsirət-ül-ətfal",
N.Nərimanovun "Türk Azərbaycan dilinin müxtəsər
sərf-nəhvi", Ü.Hacıbəyovun "Hesab məsələləri"
və "Lüğət"i,
M.Mahmudbəyovun "Türk əlifbası və ilk
qiraət"i, başqa müəllimlərlə
birlikdə "İkinci il",
"Üçüncü il",
"İmlamız"dan başlamış,
Ə.Y.Seyidovla H.K.Sanılının
"Əlifba"sı da daxil olmaqla, ana dilində
yazılan dərslik və dərs vəsaitləri "Vətən
dili"nin layiqli davamçıları
olmuşlar".
Tədqiqatçı
vurğulayır ki, Azərbaycanın təhsil tarixində əhəmiyyətli
rol oynamış təhsil müəssisələrindən
sayılan İrəvan Müəllimlər Seminariyası
"Kutaisi və İrəvan
quberniyalarında müəlllimlər
seminariyalarının təşkil edilməsi haqqında
"Rusiya İmperiyasının Dövlət
Şurasının 20 oktyabr
1880-ci il tarixli qərarına uyğun olaraq yaradılıb. Üç maddə
və qətnamədən ibarət olan həmin qərarda
qeyd edilirdi: "1) İmperiyada Müəllimlər
Seminariyası və Zaqafqaziya Müəllimlər
Seminariyası haqqında əsasnamələr əsasında
Kutaisi və İrəvan quberniyalarının hər
birində bir Müəllimlər Seminariyası
açılsın... 3) Ştatların layihələri
üzrə seminariyaların saxlanması
üçün Kutaisi Seminariyasına-27.800 rubl, İrəvan
Seminariyasına 28.350 rubl, yekun olaraq isə Zaqafqaziya
diyarının yerli büdcəsinə ildə əlli
altı min yüz əlli rubl keçirilsin...".
"İrəvan
Müəllimlər Seminariyasının təntənəli
açılışı 1881-ci il noyabrın 8-də həyata
keçirilmişdi. İrəvan Müəllimlər Seminariyasında digər
elmi-fənlərlə yanaşı, Azərbaycan
dili fənni və şəriət
dərslərinin tədris edilməsi üçün
seminariyanın ştat cədvəlində müvafiq
ştat vahidi nəzərdə
tutulmuşdu. İrəvan Müəllimlər
Seminariyasının nəzdində Azərbaycan şöbəsinin
yaradılması haqqında tarixi mənbələrdə
hər hansı bir məlumat aşkar edilməmişdi.
Tarixi mənbələrdə
seminariyanın ştat cədvəlində müsəlman
dini üzrə şəriət dərsləri və Azərbaycan
dili fənninin tədris edilməsi üçün müvafiq ştat vahidinin
ayrıldığı barədə məlumatlar var.
İnqilabdan əvvəlki Qafqazın ən qiymətli
sorğu nəşrlərindən
biri olan və Tiflisdə, Qafqaz Canişini Baş
İdarəsinin nəzdində
dərc edilmiş və Qafqaza aid statistik, sorğu və adres məlumatları
toplanmış "Kavkazskiy Kalendar"da dərc olunmuş məlumatlara görə,
Axund Məmməd Bağır Qazızadə 1883-cü
ildən başlayaraq, uzun illər ərzində İrəvan
Müəllimlər
Seminariyasında Azərbaycan dili fənnini və
şəriət dərslərini
tədris edib. Qafqazın ayrı-ayrı yerlərində,
o cümlədən
Kubanda və Kutaisi quberniyasında
açılmış seminariyalardan fərqli olaraq,
İrəvan Müəllimlər
Seminariyasında Azərbaycan dilinin və şəriətin
tədris edilməsi heç
də təsadüfi deyildi. Çünki
bu seminariya xalqımızın tarixən qədim
torpaqlarından sayılan İrəvan mahalında
yaradılmışdı. Həmin mahalda
yaşayan əhalinin əksəriyyətini Azərbaycan
türkləri, müsəlmanlar təşkil edirdi. Seminariyada Azərbaycan
dilinin və şəriətin tədris edilməsi dövrün tələbi
idi. Təhsil almaq üçün seminariyaya gəlmiş azərbaycanlı
müsəlman gənclər ilk pedaqoji təhsilini
aldıqdan sonra həyat fəaliyyətini azərbaycanlıların
yaşadığı kəndlərdə ibtidai məktəblərin
yaradılması işinə və yaxud mövcud olan
ibtidai kənd məktəblərində müəllimlik
peşəsinə həsr edərək xalq kütlələri
arasında elm və maarifin yayılması və
savadsızlığın aradan qaldırılması
işində yaxından iştirak etmişlər" -
deyə tədqiqatçı bildirir.
Onun qeyd
etdiyinə görə, İrəvan Seminariyasının
çar hökuməti tərəfindən
mürtəce məqsədlərlə
açılmasına
baxmayaraq, bu təhsil ocağı mövcud
olduğu 37 il ərzində öz
fəaliyyəti ilə Cənubi Qafqazda, o cümlədən
Azərbaycanda xalq məktəbi
və təhsilin, mədəni-maarif işinin
inkişaf etdirilməsində
əhəmiyyətli rol oynayıb.
Alim
yazır ki, 1881-ci ildə İrəvan mahalında seminariyanın
açılmasından savayı daha iki
mühüm hadisə baş vermiş, İrəvan mahalında İrəvan Gimnaziyası
və yeni tipli Uluxanlı məktəbi də yaradılmışdı.
Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu
F.Köçərli 1885-ci ilin iyun ayında
İrəvan Gimnaziyasına
Azərbaycan dili və şəriət müəllimi
təyin edilib və bu tədris
ocağında 10 il müddətində pedaqoji fəaliyyətini davam etdirib. O qeyd edir ki, Qori
Müəllimlər Seminariyasının digər məzunu
Cəlil Məmmədquluzadə 1887-ci ildə Qori
Seminariyasını bitirdikdən sonra İrəvan və
Yelizavetpol xalq məktəbləri direktorluğunda
yerləşən Uluxanlı məktəbinə müəllim
təyin edilib: "Azərbaycanda ibtidai kənd məktəblərinin
yaradılması işində Qori Müəllimlər
Seminariyasının məzunları ilə
yanaşı, İrəvan Müəllimlər
Seminariyasını bitirmiş məzunlar da
yaxından iştirak etmişlər. İlk pedaqoji təhsilini
həmin seminariyada almış bir sıra azərbaycanlı
gənclər sonralar təhsilini Rusiya və
Avropanın müxtəlif ali təhsil ocaqlarında davam etdirərək
təhsilini başa vurduqdan sonra vətəninə - Azərbaycana
qayıtmış və ölkəmizdə elm, mədəni-maarif işlərinin, habelə
iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişaf etdirilməsində
yaxından iştirak etmişlər.
Xalqımızın bir sıra tanınmış
nümayəndələri, maarif fədailəri - Həmid
bəy Şahtaxtinski, Haşım bəy Nərimanbəyov,
Haşım bəy Vəzirov, Tağı bəy Səfiyev,
Vahid Musabəyov, Fərrux Ağakişibəyov,
İbadulla Muğanlinski, Ş.Mahmudbəyov, C.Məmmədov
və başqaları vaxtilə ilk pedaqoji təhsilini
İrəvan Müəllimlər Seminariyasında
almışlar.
Milli təhsil
tariximizdə Qori və İrəvan müəllimlər seminariyalarının
olduqca əhəmiyyətli rolu danılmazdır. 1898-ci ildən 1902-ci ilədək İrəvan
Müəllimlər Seminariyasının direktoru vəzifəsini
tutmuş Mixail Alekseyeviç Miropiyev 1903-cü ildə
Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının
yeni direktoru təyin edilərkən dekabr ayında Qori
şəhərinə gələrək
seminariyanın şəxsi heyəti və yetirmələri
qarşısında çıxış edib. M.A.Miropiyev öz çıxışında
Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının fəaliyyətinə
yüksək qiymət verib. O, seminariyanın
1900-cü ildə Parisdə keçirilən müəllimlər
seminariyalarının ümumdünya sərgisində
layiqincə iştirak etdiyini, seminariyaların
Qafqaz yubiley sərgisində isə yüksək
mükafata layiq görüldüyünü bildirərək
seminariyaya onun kiçik bacısı - İrəvan
Müəllimlər Seminariyasından təbriklər
gətirdiyini qeyd edib. M.A.Miropiyev İrəvan
Müəllimlər Seminariyasını Qori Müəllimlər
Seminariyasının kiçik bacısı
adlandırmışdı. Qeyd edək
ki, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində
ibtidai məktəblər üçün azərbaycanlı
müəllimlər əsasən Qori və İrəvan
seminariyalarında hazırlanırdı. Lakin bu təhsil ocaqları Azərbaycan dili
müəllimi hazırlamırdı. Həmin dövrdə Azərbaycan dili müəllimlərinin
hazırlanmasında sistemsizlik hökm
sürürdü. 1905-1907-ci illərdə Azərbaycan
dili müəllimlərinin hazırlanması o
dövrdə fəaliyyət göstərən mədəni-maarif cəmiyyətlərinin
açdıqları kurslarda; Bakı quberniyası və
Dağıstan vilayətinin xalq məktəbləri müdiriyyətinin
kurslarında; Yelizavetpol Mədrəsəsində,
habelə Tağıyevin qız məktəbində, həmçinin
1915-ci ildə açılmış qadın pedaqoji
kurslarında həyata keçirilirdi. Azərbaycanda
xalq maarifi, məktəb, ədəbiyyat, mədəniyyət
və incəsənətin bir çox nümayəndələri
ilk pedaqoji təhsilini Qori və İrəvan müəllimlər
seminariyalarında almışlar".
Tədqiqatçı qeyd edir ki, Azərbaycanda
pedaqogika elminin yayılması və inkişaf
etdirilməsi, xalq maarifinin bütöv bir dövrü
məhz Qori və İrəvan müəllimlər
seminariyalarının məzunlarının fəaliyyəti
ilə bağlı olub.
Tədqiqatçı
Azərbaycanda xalq maarifi və məktəbinin,
pedaqoji fikir tarixinin tanınmış tədqiqatçısı
akademik H.Əhmədovdan sitat gətirir:
"M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət
Universitetinin məzunları Rusiyada elm, mədəniyyət
və incəsənətin inkişafında hansı
xidmətləri göstərmişlərsə, Qori
Müəllimlər Seminariyasının məzunları
da Azərbaycan üçün
həmin xidmətləri göstərmişlər".
R.Səfərovun
qeyd etdiyinə görə, xalqımız Qori və İrəvan
seminariyalarının məzunlarının
tarixi xidmətlərini unutmayıb. O bildirir ki, həmin
təhsil ocaqlarının milli təhsil tariximizdəki
yeri və rolu bu gün də öyrənilir, tədqiq
edilir, gənc nəslin, tələbələrin
elmi-pedaqoji biliyinin artırılmasında istifadə
edilir.
Azərbaycanın maarif tarixində əhəmiyyətli
rola malik olan seminariyalar böyük bir nəsil
yetişdirdi. O nəsil xalqımızın həyatında,
tarixində mühüm rol oynayıb. Onların
yaratdığı məktəb əbədi olaraq
yaşayacaq. Çünki onun
mayasında vətənçilik, xalqçılıq,
azərbaycançılıq qayəsi, ideyası var.
İradə
SARIYEVA
Bakı xəbər.- 2016.- 5 -7noyabr.- S.15