Milli təhsil
tariximizin əsası olan seminariyalar...
Azərbaycançılıq
ideologiyasının yayılmasında onların rolu...
III
yazı
Azərbaycan təhsil tarixinin
formalaşmasında, eləcə də milli
ideologiyamızın daha geniş səviyyədə
inkişafında Qori, İrəvan, Qazax müəllimlər
seminariyalarının, eləcə də digər
maarif ocaqlarının müstəsna rolu olub. Bu
seminariyalarda yetişən ziyalılar milli-mənəvi
dəyərlərə, azərbaycançılıq
hissinə gerçək sahib olan insanlar idi.
Tarixçilərin
verdiyi məlumata görə, 1918-ci ildə Qori
Seminariyasının Azərbaycan bölməsi ilk Azərbaycan
Respublikasının maliyyə vəsaiti hesabına
Qazax şəhərinə köçürülür
və sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 1940-cı illərə
qədər Qazax Pedaqoji Texnikumu adı ilə fəaliyyət
göstərir. Bu tədris
ocağının Qazax şəhərinə
köçürülməsində görkəmli
maarifçi, pedaqoq, metodist, ədəbiyyatşünas,
publisist Firudin bəy Köçərlinin çox
böyük xidmətləri olub.
Məlumatlara
görə, Səməd Vurğun, Mehdixan Vəkilov,
Osman Sarıvəlli, Mehdi Hüseyn, Seyfulla Şamilov,
İsmayıl Şıxlı və başqaları Qazax
Seminariyasının yetirmələri olub.
Qeyd edilənə görə, Qori
Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin
bazasında Müstəqil Qazax Seminariyasının təntənəli
açılışı olur. Açılışda Qazaxda
yerləşən türk ordusunun komandanı Səbri
bəy, Türk Qarnizonunun rəisi Camal bəy,
Qazaxın rəisi H.Şıxlınski və yerli
hökumətin məmurları iştirak edib. Bundan başqa, Cəbrayıldan,
Şamaxıdan, Ağdamdan, Göyçaydan,
Naxçıvandan, Zaqataladan və başqa rayonlardan
da şagirdlər gəlib burada təhsil alırdı.
Böyük maarifçi və ictimai xadim
F.Köçərli seminariyaya başçılıq
etməklə yanaşı, Qazaxda yüzlərlə
qız uşağının savad əldə etməsi
üçün yetimlər kursu təsis edir,
qaçqınlara yardım fondu yaradırdı. Tarixi məlumatlara görə, 1920-ci ildə
F.Köçərli erməni terrorçuları tərəfindən
qətlə yetirilir. Bundan sonra
seminariyaya xalq yazıçısı Mehdi Hüseynin
atası Əli Hüseynov rəhbərlik edir.
Məlumatlara görə, Qazax
Seminariyasının fəaliyyəti Azərbaycanda təhsilin,
maarifin inkişafına böyük təkan verib. Görülən təcili
tədbirlər nəticəsində artıq 1919-cu ilin əvvəlində
Bakıda, Gəncədə, Nuxada, Salyanda, Şuşa
və Qazaxda 23 dövlət orta təhsil müəssisəsi,
o cümlədən 6 kişi, 4 qadın gimnaziyası, 5
realnı məktəb, 3 müəllim seminariyası,
3 qadın təhsil müəssisəsi, 1 politexnik və
1 ticarət məktəbi fəaliyyət göstərirdi.
Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının akademiki Teymur
Bünyadov Qazax Müəllimlər
Seminariyasının yaradılması haqqında
yazır ki, 1918-ci ilin may ayında Qazax qəzasının
əhalisi Qori Müəllimlər
Seminariyasının Azərbaycan şöbəsini
Qazax şəhərinə köçürmək və
onun əsasında müstəqil müəllimlər
seminariyası yaradılması təşəbbüsü
ilə çıxış edib. O vurğulayır ki,
qazaxlılar seminariya binasının inşası və
bağ salınması üçün 10 desyatin torpaq
ayırmağı, birdəfəlik 3 min manat və hər
il 1 min manat vəsait verməyi öhdələrinə
götürüb: "Gənc Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti
hökuməti Cənubi Qafqaz Müəllimlər
Seminariyası Azərbaycan şöbəsinin əmlakının
Qoridən Qazax şəhərinə daşınıb
gətirilməsini həmin şöbənin müfəttişi
F.Köçərliyə tapşırdı. Xalq maarif nazirinin əmri ilə o, 1 oktyabr 1918-ci
ildən yeni yaradılan Qazax Müəllimlər
Seminariyasına direktor təyin edildi.
Seminariyanın rəsmi açılışı
1918-ci il noyabrın 10-da oldu və həmin
gündən dərslər başlandı. 1918-ci
ildə seminariyaya 35, 1919-cu ildə 24 şagird qəbul
edildi. Seminariya
yaradıldığı zamandan milli zəmində,
milli ruhlu müəllim kadrları hazırlanmasında
böyük rol oynadı.
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin maarif sahəsində
ən önəmli tədbirlərindən biri Qazax
Müəllimlər Seminariyasının
yaradılması olub. Bu seminariya Qazax əhalisinin
böyük maddi dəstəyi, görkəmli pedaqoq və
ədəbiyyat xadimi F.Köçərlinin gərgin əməyi
sayəsində fəaliyyətə başlamış
və tədrisin ana dilində aparıldığı,
milli ruhlu müəllim kadrlarının hazırlandığı
ilk təhsil ocağı olub".
Akadkmik
Bünyadov bildirir ki, hələ XIX əsrin 80-ci illərindən
etibarən zaman-zaman Qori şəhərində yerləşən
Cənubi Qafqaz Müəllimlər
Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin
müsəlman əhalinin sıx yaşadığı
şəhərlərdən birinə
köçürülməsi məsələsi
qaldırılır, müxtəlif təkliflər irəli
sürülürdü. Alimin araşdırmasına
görə, Azərbaycanın görkəmli maarif
xadimləri, ziyalılar seminariyanın Azərbaycan
şöbəsini Bakı, Gəncə, Şamaxı,
Şuşa və ya Ağdam şəhərlərindən
birinə köçürməyi və onun əsasında
ayrıca seminariya açılmasını təklif
edirdilər: "F.Köçərli "Azərbaycan"
qəzetinin 13 oktyabr 1918-ci il tarixli 10-cu sayında
seminariyanın yaradılması haqqında dərc
etdirdiyi məqalədə müstəqil müəllimlər
seminariyasının niyə məhz Qazaxda
açılması məsələsinə
aydınlıq gətirib. Məqalədə qeyd edilib
ki, 1918-ci il may ayının əvvəlində
Qazax şəhərinin əhalisi və bir neçə
kəndin camaatı Qafqaz Təhsil Dairəsi
qarşısında vəsatət qaldırdı ki, Qori
şəhərində yerləşən Cənubi
Qafqaz Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan
şöbəsi Qazax şəhərinə
köçürülsün və onun əsasında
müstəqil müəllimlər seminariyası
yaradılsın. Qazax əhalisi gələcəkdə
seminariya binasının inşası, bağ
salınması üçün 10 desyatin suvarılan
torpaq ayırmağı öhdəsinə götürdü.
Seminariyanın fəaliyyətə başlaması
üçün yerli əhali həmçinin birdəfəlik
3 min manat və hər il 1 min manat vəsait
ödəməyi də vəd etdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Qazax əhalisinin
müəllimlər seminariyasının yaradılması
üçün təklif etdiyi yardımlar kifayət qədər
sanballı idi. Məsələn, Qori Seminariyasına şagirdlərin
kənd təsərrüfatının müxtəlif
sahələri: bağçılıq,
bostançılıq, ipəkçilik,
arıçılıq və s. üzrə praktik məşğələlər
aparması üçün cəmi 2 desyatin torpaq sahəsi
ayrılmışdı.
1918-ci il mayın 26-da Cənubi Qafqaz Seyminin
dağılması və müstəqil Gürcüstan,
Azərbaycan və Ermənistan respublikalarının
yaranması məsələnin həllini sürətləndirdi.
Gürcüstan Respublikası öz
müstəqilliyini elan etdikdən dərhal sonra Qori
Müəllimlər Seminariyasının gürcü
şöbəsi əsasında milli müəllimlər
seminariyası yaratmağı qərara aldı və
onun Azərbaycan və erməni şöbələrini
köçürməyi qonşu respublikaların
hökumətlərinə təklif etdi".
T.Bünyadovun yazdığına görə, Azərbaycan
hökuməti iyunun 10-da keçirilən iclasında
Qori Seminariyasının milli seminariyalara
ayrılması məsələsini geniş və hərtərəfli
müzakirə edib. Xalq maarif naziri Nəsib bəy Yusifbəyli Qazax əhalisinin
bu məsələ ilə bağlı müraciətini
nəzərə almağı təklif edib və
hökumət üzvləri Qazax əhalisinin gələcək
seminariyanın normal fəaliyyət göstərməsi
üçün bütün gərəkli xərcləri
ödəməyi öhdəsinə götürməsini,
eləcə də 1914-cü ildən Gəncədə,
1916-cı ildən Bakıda müəllimlər
seminariyalarının fəaliyyət göstərməsini,
respublikanın şərq hissəsinin
bolşevik-daşnak qüvvələrinin nəzarətində
olmasını, digər bölgələrdə də
anarxiyanın hökm sürməsini nəzərə
aldılar. Alim vurğulayır ki, xalq maarif naziri Cənubi
Qafqaz Müəllimlər Seminariyası Azərbaycan
şöbəsinə aid əmlakın Qoridən Qazax
şəhərinə daşınıb gətirilməsini
təmin etməyi həmin şöbənin müfəttişi
F.Köçərliyə tapşırdı: "Azərbaycan
hökuməti 1918-ci il iyunun 20-də keçirilən
iclasında Cənubi Qafqaz Müəllimlər
Seminariyasının Azərbaycan şöbəsi əsasında
müstəqil müəllimlər seminariyası təşkil
edilməsini qərara aldı. Hökumətin
tapşırığı ilə Gəncə xəzinədarlığı
1918-ci il iyunun 22-də Azərbaycan
şöbəsinin əmlakının Qoridən Qazax
şəhərinə daşınması xərclərini
ödəmək üçün F.Köçərlinin
hesabına 5 min manat vəsait köçürdü. Lakin Gürcüstan hökumətinin
Osmanlı ordu hissələrini Azərbaycana
buraxmamaq üçün 1918-ci ilin iyun-avqust aylarında
Cənubi Qafqaz dəmir yolu nəqliyyatının
normal fəaliyyətini əngəlləməsi,
Tiflisdən Poylu körpüsünə qədər dəmir
yolu xəttini öz nəzarətində saxlaması əmlakın
daşınması işini sentyabr ayına qədər təxirə
saldı.
Yalnız 1918-ci ilin sentyabr ayının
ortalarında Qori Müəllimlər Seminariyası
Azərbaycan şöbəsinin əmlakını Qazax
şəhərinə gətirib çıxarmaq
mümkün oldu. Qazax qəzasının rəhbərliyi,
nüfuzlu şəxsləri seminariyanın normal fəaliyyətə
başlaması üçün bütün
hazırlıqları gördülər. Məşədi İbrahim Hacı
İsmayıl oğlu Qazax şəhərində
özünə məxsus 17 otaqlı mülkünü
seminariyaya hədiyyə etdi. Azərbaycan
hökumətinin qərarı ilə şöbənin
bazasında Qazax Müəllimlər Seminariyası təşkil
edildi. Görkəmli pedaqoq
F.Köçərli seminariyanın müfəttişi
təyin edildi. Xalq maarif nazirinin növbəti, 12
oktyabr 1918-ci il tarixli, 39 saylı əmri
ilə Cənubi Qafqaz Müəllimlər
Seminariyasının keçmiş müfəttişi
F.Köçərli Qazax Müəllimlər
Seminariyasına direktor təyin edildi. Əmrə
əsasən o, vəzifəsinin icrasına cari ilin 1
oktyabrından başlamış sayılırdı.
Xalq Maarif Nazirliyi həmçinin
seminariyanın ixtisaslı müəllim kadrları ilə
təmin edilməsi üçün zəruri addımlar
atdı. Nazirliyin tapşırığı ilə
F.Köçərli seminariyada çalışacaq
müəllimləri və digər işçiləri
müəyyənləşdirmək, seminariya
kollektivini formalaşdırmaq işinə
başladı. Firudin bəy bir neçə gün ərzində
Qori Seminariyasının istedadlı və müəllimlik
işində böyük təcrübə
qazanmış məzunları sırasından yeni
yaradılan Qazax Müəllimlər
Seminariyasında işləməyə layiq bildiyi
şəxslər haqqında məlumatı nazirliyə
təqdim etdi. Həmin təqdimat əsasında
nazirin imzaladığı 28 oktyabr 1918-ci il tarixli, 62
saylı əmrlə Azərbaycan Hökuməti
İşlər idarəsinin kargüzarı İsfəndiyar
bəy Vəkilov seminariyaya rus dili və təbiət
elmləri, Yusif Qasımov fənlərin metodikası,
Bakı 3 saylı ali ibtidai məktəbin müəllimi
Əli Hüseynov tarix və coğrafiya, Gəncə qəzasında
Bağmanlar kənd məktəbinin müdiri Məhəmməd
Hüseynzadə riyaziyyat, İbrahim əfəndi
Qayıbov türk dili fənləri üzrə müəllim
təyin edildilər.
Bundan
başqa, seminariyanın və Qazaxdakı ali ibtidai məktəbin dərslik və dəftərxana
ləvazimatı ilə təchiz edilməsi
üçün Xalq Maarif Nazirliyinin göstərişi
ilə 1918-ci ilin oktyabr ayında Bakıdan xeyli miqdarda dərslik
və dərs vəsaiti göndərildi.
İbrahim
əfəndi Qayıbov Müsəlman Ruhani İdarəsi
katibinin köməkçisi vəzifəsindən
1918-ci il noyabrın 1-də azad edildi və
yeni təyinatına əsasən Qazax Müəllimlər
Seminariyasında müəllimlik fəaliyyətinə
başladı.
Qazaxda Müəllimlər Seminariyasının fəaliyyətə
başlaması həm şəhərin, həm də
bütövlükdə regionun mədəni həyatında
çox böyük hadisə oldu. Qəza rəisi Halay bəy
Şıxlinskinin göstərişi ilə 1918-ci il oktyabrın 29-da qəzada maarifin vəziyyətinin
müzakirəyə çıxarılması da xeyli dərəcədə
bundan qaynaqlanırdı. Qəza idarəsində
keçirilən və seminariyanın direktoru
F.Köçərlinin rəhbərlik etdiyi yığıncaqda
pedaqoqlarla yanaşı, digər ziyalılar, şəhərin
nüfuzlu şəxsləri, polis işçiləri
iştirak etmişdi. Qazax hərbi qarnizonunun rəisi
polkovnik Camal Cahid bəy Qazax Ali İbtidai Məktəbində
təlim-tərbiyə işinin təşkili
haqqında məruzə edərək, əksər hissəsi
kasıb geyimli olan şagirdlərin sorğu-sual
zamanı çox ağıllı, düzgün cavablar
verməsini məmnunluqla qeyd etdi. Məruzəçi
daha sonra Qazax əhalisinin çox kasıb təbəqəsinə
mənsub olan, küçələrdə boş-bekar
dolaşan uşaqların da məktəbə cəlb
edilməsi, onlara paltar, ayaqqabı, dərslik və digər
tədris ləvazimatı verilməsi, maddi yardım
göstərilməsi məsələsini
qaldırdı.
Camal Cahid bəy qızlar üçün məktəb
açılması məsələsinə də
toxundu. Azərbaycanlı qızların da oğlanlar qədər
təlim-tərbiyəyə ehtiyacı olduğunu
vurğuladı. Məruzəçi
daha sonra müəllimlərin maddi təminatı məsələsinə
toxundu. Bildirdi ki, müəllimə
hökumətin verdiyi əməkhaqqından əlavə,
cəmiyyət də maddi yardım göstərməlidir.
Gənc nəslin təlim-tərbiyəsi kimi çox
çətin və məsuliyyətli bir vəzifəni
öhdəsinə götürmüş şəxslər
gündəlik məişət qayğılarından
azad olunmalıdır...".
İradə
SARIYEVA
Bakı xəbər.- 2016.-8-noyabr.- S.15