Tarixdə iz buraxanlar: Kazım
Qarabəkir
Türk dünyasının tarixi şəxsiyyəti Kazım Qarabəkir 1882-ci ildə İstanbulda anadan olub. O, millətçi bir əsgər və dövlət adamı idi. Atası Krım qazisi Məhməd Əmin paşa, anası Həvva xanımdır.
Kazım Qarabəkir
İstanbulun Zeyrək məhəlləsində
başlatdığı ilk təhsilini atasının
iş yerlərini dəyişməsilə Van, Harput və
Məkkədə davam etdirib. Orta təhsilini
Fateh hərbi rüşdiyyəsi və Kureli hərbi məktəbində
tamamladıqdan sonra Hərbiyyə məktəbinə
girib. 1902-ci ildə Hərbiyyə məktəbindən
məzun olduqdan sonra Hərb Akademiyasına daxil olub. Bu
elmi müəssisəni də birinciliklə bitirdikdən
sonra orduda yüzbaşı olaraq iki illik təcrübəsini
Monastırda tamamlayıb. Monastır Erkanı Hərbiyyəsində
vəzifə alaraq rum və bolqar komitəçilərinə
qarşı vuruşmalarda iştirak edib. Bu vuruşmalarda yeddi dəfə
uğur əldə edib. Ön yüzbaşı rütbəsilə
təltif olunub, 1907-ci ildə İstanbul Hərbiyyə məktəbinə
təyin edilib. İttihad və Tərəqqi
firqəsinin Monastır və İstanbul mərkəzlərində
çalışıb. 1908-ci ildə
İkinci Məşrutiyyətin elanı ilə Ədirnədəki
Üçüncü piyada tüməninə Erkanı
Hərbiyyəliyinə təyin edilib. O zaman
baş verən 31 mart hadisəsi nəticəsində hərəkat
ordusuna qatılaraq İstanbula gəlib. Bəyoğlu
qışlası vuruşmalarında və
Yıldız sarayının işğalında
iştirak edib. 1910-cu ildə Arnavut
üsyanının yatırılmasına Hərəkat
və Erkai hərb rəis vəkili olaraq qatılıb.
1912-ci ildə Ədirnəyə
döndükdə minbaşı rütbəsinə
yüksəlib və Sərhəd komissarının vəkili
olaraq çalışıb. Sonra alman
heyətində vəzifə alaraq Avropaya gedib. 1914-cü ildə polkovnik-leytenant rütbəsinə
yüksəlib.
I
Dünya müharibəsində (1914-1918-ci illər)
Birinci Qüvvə komandanlığında vəzifə
başında ikən İran hərəkatına
qatılıb (1914-cü il). Daha sonra
İstanbula çağırılıb və
Qartaldakı 14-cü hissənin
komandanlığına təyin olunaraq Çanaqqala
müharibəsinə qatılıb (1915-ci il). Bir il sonra polkovnik
rütbəsilə təltif edilərək İraq cəbhəsinə
göndərilib. Şərqdə müxtəlif
birliklərə rəhbərlik etdikdən sonra 1918-ci
ildə Ərzincandakı Birinci Qafqaz
artilleriyasına komandan təyin olunub. Rus dəstəyindəki erməni ordusuna
qarşı Ərzincan və Ərzurumda müvəffəqiyyətlə
nəticələnən hərəkatlar təşkil
edib. Şərqdəki qətliam və
insanlıq xaricindəki hərəkətlərin
qarşısını alıb. Ordu rəhbərliyinin
və əhalinin təqdirini qazanan Kazım Qarabəkir
general-mayor rütbəsilə təltif edilib.
I Dünya müharibəsinin sonunda müttəfiq
dövlətlər məğlub sayılınca yeddi cəbhədə
şan və şərəflə döyüşən
türk ordusu 1918-ci ildə "Mondros müqaviləsi"
ilə silahı buraxmaq məcburiyyətində
qalıb. Kazım Qarabəkir paşa ona təklif edilən
Ümumi Qərargah rəisliyini qəbul etməyərək,
Anadoluda milli mücadilə hərəkatına
qatılıb. Əvvəl
Ərzurumdakı 15-ci artilleriya
komandanlığına təyin olunub. İttifaqda olan dövlətlərin
bütün təhdidlərinə baxmayaraq, Ərzurum
konfransını tərtib etdirib və Mustafa Kamal paşanın
təqdirini qazanıb. Kazım Qarabəkir
Türk İstiqlal savaşının çox əhəmiyyətli
dönüş nöqtəsi olan Ərzurum
konfransının keçirilməsində tarixi bir rol
oynayıb.
Kazım Qarabəkir paşa Atatürkün ən
yaxın silahdaşı olub. O, Atatürk inqilabına hərbi
və siyasi təcrübəsi ilə böyük
töhfə verib. Yəni Kazım Qarabəkir
paşa Türkiyənin İstiqlal savaşında
(1918-1923) fəal iştirak edib, Şərq cəbhəsinin
komandanı kimi bir sıra əzəli türk
torpaqlarının geri qaytarılmasında əvəzsiz
xidmətlər göstərib. Sarıqamış
və Qarsda erməniləri məğlub edərək
onlara "Gümrü müqaviləsi"ni diqtə edib. "Gümrü
müqaviləsi" türk istiqlal mücadiləsinin
ilk millətlərarası müqaviləsidir. Bu müqavilə ilə Ərdəhan, Artvin və
Qars milli sərhədlərin daxilinə alınıb.
Türk heyətinin rəhbəri olaraq Rusiya, Ukrayna, Azərbaycan,
Gürcüstan və Ermənistan Sovet təmsilçilərilə
13 oktyabr 1921-ci ildə "Qars müqaviləsi"ni
imzalayıb. Bu müqavilə ilə
Türkiyə və Sovet İttifaqı sərhədinin
bugünkü şəkli təsbit edilib. Bu nəticənin əldə edilməsində
general-mayor Kazım Qarabəkirin tarixi xidmətləri
olub.
O zaman
bolşevik çevrilişindən sonra Türkiyə
ilə Rusiya arasında imzalanan Ərzincan müqaviləsinin
şərtlərinə görə, ruslar Şərqi
Anadoludan çəkilməli idilər. Fəqət
onlar işğal etdikləri ərazilərdən
çəkilərkən həmin yerləri ermənilərə
təslim etməyə çalışıblar.
1918-ci ilin əvvəllərində Andranikin daşnak
ordusu Ərzurum, Qars, Van, Bitlis, Muş, Naxçıvan və
Zəngəzur da daxil olmaqla o bölgədə erməni
dövləti yaratmaq üçün əhalini
qılıncdan keçirir, amansız qətllər
törədirdilər. Vəziyyət o yerə
çatır ki, Naxçıvan əhalisi ermənilərin
törətdiyi vəhşiliyin qarşısını
almaq üçün türk ordusuna müraciət edir.
Böyük sərkərdə, general-mayor
Kazım Qarabəkir vaxt itirmədən özünü
naxçıvanlıların köməyinə
çatdırır. O vaxt Naxçıvanda vəziyyət
olduqca ağır idi, silahsız, topsuz-tüfəngsiz əhali
erməni qaniçənlərin qarşısında təkbaşına
qalmışdı. Peşəkar hərbçi
kimi vəziyyəti və şəraiti dəyərləndirən
Kazım Qarabəkir paşanın rəhbərliyi ilə
Türk-Qafqaz ordusu hərbi əməliyyata
başlayır və Andranikin quldur dəstəsini
darmadağın etməklə Naxçıvanda
özünüidarə hökumətinin
qurulmasına yardımçı olur. Məqsədinə
nail ola bilməyən erməni
daşnaklar onları qızışdıran
havadarlarının təzyiqi ilə yenidən torpaq
iddiasını gündəmə gətirirlər. İranın şimal-qərbində ingilislərə
qarşı apardığı uğurlu əməliyyatdan
sonra Kazım Qarabəkir qərargahını Təbrizdən
Naxçıvana köçürür. Onun bu gəlişini Naxçıvan
camaatı sevinclə qarşılasa da, Birinci Dünya
müharibəsinin nəticələrinə və
müqavilə şərtlərinə görə Qarabəkir
paşa və ordusu Naxçıvanı tərk etməli
idi. Amma Naxçıvanı necə
ümidsiz, köməksiz qoyub getmək olardı? Yaranan vəziyyəti hərtərəfli incələyən
hərbi-siyasi xadim, general Kazım Qarabəkir
çıxış yolunu tapır. Onun
təklifilə Naxçıvanda yerli Araz-Türk
hökuməti yaradılır.
General
Kazım Qarabəkir paşanın
komandanlığında tarixi Azərbaycan bölgəsi
olan Naxçıvan düşmən işğalından
təmizlənsə də, 1920-ci ilin aprel ayında Azərbaycan
Xalq Cumhuriyyəti süqut edir və XI qırmızı
ordu sərhədlərdən içəri daxil olur. Ruslar Naxçıvanı ermənilərə
vermək üçün yenidən fəaliyyətə
başlayır, uydurma fikirlərlə türk
qoşunlarının Naxçıvandan
çıxmasını tələb edir. Bu tələblərə baxmayaraq, Kazım
Qarabəkir paşa daha 8 ay oradakı taborlarla birlikdə
Naxçıvanda qalır. Bu qəhrəman
türk generalının məqsədi
Naxçıvanın taleyi üçün tam siyasi təminat
almaq, nəyin bahasına olursa-olsun, buranı erməni-rus
caynağından xilas etmək idi. Bunun
üçün birinci addım Naxçıvan məsələsini
Moskva müqaviləsinin əsas bəndlərindən
birinə salmaq idi. Bu məqsədlə
o, var gücü ilə çalışır. Sonradan yazdığı "Bolşeviklərlə
səkkiz ay birlikdə" xatirələr kitabında
Azərbaycan türkləri ilə birlikdə
çiyin-çiyinə erməni
işğalçılarına qarşı mübarizədən
və Naxçıvanın taleyindən bəhs edir.
Naxçıvan uğrunda gedən qanlı
döyüşlər səngisə də, bölgənin
taleyi həll olunmamışdı, düşmənlər
bu torpaqları uydurulmuş Ermənistan ərazisinə
qatmaq üçün dəridən-qabıqdan
çıxırdılar. Fəqət qəhrəman
türk sərkərdəsi Kazım Qarabəkir
paşa, Türkiyənin özündə vəziyyətin
son dərəcə ağır olmasına baxmayaraq,
Naxçıvanın bir qarışını da
düşmənə vermək niyyətində deyildi.
1921-ci ilin mart ayının 16-da Moskvada Rusiya ilə
Türkiyə arasında, 1921-ci il
oktyabr ayının 13-də isə Qarsda Türkiyə ilə
Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan
arasında anlaşma imzalanır. Rusiya
nümayəndəsinin iştirakı ilə
bağlanan müqavilədə Naxçıvanın Azərbaycanın
tərkibində qalması və muxtar statusa malik
olması, eləcə də Naxçıvanın taleyi
ilə bağlı təhlükə yarandıqda
Türkiyənin təminatçılığı məsələsi
birdəfəlik öz həllini tapır. Bu tarixi müqaviləni imzalayan nümayəndələrdən
biri də general Kazım Qarabəkir paşa idi.
Türk sərkərdəsi
və dövlət xadimi Kazım Qarabəkir Birinci
Dünya müharibəsi dövründə Şərqi
Anadolunu və Naxçıvanı rus və erməni
işğalından xilas edib və bu xidmətinə
görə "Şərq Fatehi" adını
qazanıb. Bu gün Kazım Qarabəkir
paşa Naxçıvanda bir qəhrəman kimi
xatırlanır.
Bu da bir həqiqətdir ki, Kazım Qarabəkir
paşa 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanın ərazi
bütövlüyünün təmin olunmasında, onun
ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan ərazisinin
erməni silahlılarının təcavüzündən
müdafiə edilməsində çox böyük və
bənzərsiz xidmətlər göstərib.
Naxçıvanın mədəni həyatında
yaxından iştirak edən Kazım Qarabəkir
paşa şəhərdə teatrın fəaliyyətini
bərpa edib, tədris müəssisələri
açıb, məktəblər üçün
Türkiyədən çox sayda dərsliklər gətirdib. Eyni zamanda, hərbi vətənpərvərlik
tərbiyəsinə böyük əhəmiyyət verən
və nizami ordu quruculuğunun vacibliyini nəzərə
alan Kazım Qarabəkir paşa bu
işi öyrənmək üçün bir qrup gənci
Türkiyə məktəblərinə oxumağa
göndərib.
Bəşər tarixi çox sərkərdələr
görüb.
Ancaq Kazım Qarabəkirin şəxsində
tamam ayrı-ayrı sənət sahiblərinə xas
xüsusiyyətlər cəmləşdiyindən, o
bütün bu işlərin öhdəsindən qibtəolunacaq
dərəcədə bacarıqla gələ bilib.
Türk dünyası üçün
general-mayor Kazım Qarabəkir paşa müharibə
sənətinin zirvəsində dayanır. Onun ən böyük arzusu xalqını azad
görmək olub.
Kazım
Qarabəkir Türkiyə Böyük Millət Məclisinin
birinci dövrə seçkilərində (1920-ci il) Ədirnədən millət vəkili
seçilib. İstiqlal müharibəsindən
sonra Ankaradakı Birinci ordunun müfəttişliyinə
təyin edilib. 1923-cü ildə ikinci
dövrə seçkilərində İstanbuldan millət
vəkili seçilib. 1924-cü ildə
təşkilatçısı olduğu Cumhuriyyət
dövrünün ilk müxalifət partiyası tərəqqipərvər
Cumhuriyyət firqəsinin rəhbərliyinə
seçilib.
Təkpartiyalılıq dövründə
küskün olaraq 1938-ci ilə qədər İstanbulda
qalan Kazım Qarabəkir 1938-ci ildə təkrar siyasi həyata
atılır və İsmət paşanın arzusunu qəbul
edərək CHP-dən İstanbul millət vəkili
seçilir.
1946-cı ildə TBMM rəhbərliyinə
gətirilir və 1946-1948-ci illərdə Böyük
Millət Məclisinin sədri olur. Bu vəzifədə
ikən 1948-ci il yanvar ayının 26-da
infarkt keçirərək vəfat edir və Ankara şəhidliyində
dəfn edilir.
Komandan
və siyasi xadim olaraq Türkiyədə müxtəlif
vəzifələrdə çalışan general
Kazım Qarabəkir paşanın hərbi, siyasi,
iqtisadi mövzularda və bu tarixi atamızın xatirələrini
ehtiva edən kitabları var və maarif sahələrində
bir çox əsərlərin müəllifidir. Naxçıvanda tikilən məscidə
görkəmli türk sərkərdəsi və ictimai
xadim, 1918-1921-ci illərdə Naxçıvan
diyarını erməni quldurlarından təmizləyən
Kazım Qarabəkir paşanın adı verilib.
Ruhu
şad olsun!
Fazil
QARAOĞLU
Bakı xəbər.- 2016.- 15 noyabr.- S.13