Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin
yaradıcılığında azərbaycançılıq
motivləri...
II yazı
Yusif Vəzir Çəmənzəminli həm şəxsiyyət, həm də yaradıcılıq etibarilə azərbaycançılığa bağlı olan ziyalı, qələm adamı, ictimai-siyasi, fəlsəfi fikir adamıdır.
Yusif Vəzir yaradıcılığını, onun ictimai-siyasi, ədəbi-bədii, fəlsəfi irsini araşdıran alimlər olduqca maraqlı faktlar, dəyərli məlumatlar təqdim edir.
Y.V.Çəmənzəminlinin yaradıcılığını təhlil edən mütəxəssislər vurğulayır ki, Yusif Vəzirin xalq nağıllarından götürülmüş, uşaqlar üçün yazdığı məşhur "Məlik Məmməd" nağılı 1910-cu ildə Kiyevdə yazılıb və 1911-ci ildə kitabça şəklində nəşr olunub. Kiyevdəki nəşriyyat heyəti Azərbaycanın tarixinin yazılması təşəbbüsünü də irəli sürürdü. Bu barədə Yusif Vəzir 1913-cü il mart ayının 12-də "Sədayi-həqq" qəzetində çap etdirdiyi "Biz kimik?" məqaləsində yazırdı: "... Tarixin millətimizə nə qədər mənfəəti olduğunu nəzərə alıb Kiyev müsəlman studentlərinin nəşriyyat heyəti ərbabi qələmimizdən Azərbaycan tarixini yazmağı rica edir. Tarix müxtəsər və sadəcə Azərbaycan dilində olmalıdır. Onu heyət təb etdirməyi öhdəsinə götürür və bundan əlavə, tarix müəllifinə mükafat da verməyi vəd edir".
Yusif Vəzir 1912-ci ildə "Yeddi hekayə", 1913-cü ildə isə "Həyat səhifələri" adlı kitablarını Kiyevdə çap etdirir. Onların hər nüsxəsini Qori Müəllimlər Seminariyasının müəllimi, görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərliyə göndərir. Firudin bəy kitabçaları aldıqdan sonra Qoridən Kiyevə göndərdiyi məktublarla Yusif Vəzir yaradıcılığına, onun mədəniyyət sahəsində xidmətlərinə yüksək qiymət verir.
Beləliklə, Yusif Vəzirin Kiyevdəki 5 illik tələbəlik həyatı ədəbi və elmi sahədə çox əlverişli olub. O zaman o, dini məsələ, qadın məsələləri və uşaq tərbiyəsi ilə son dərəcə maraqlanırdı. Nəticədə "Arvadlarımızın halı", "Qanlı göz yaşları", "Ana və analıq" kitabları meydana çıxır. 1915-ci ildə Birinci Dünya Müharibəsinin gedişi ilə əlaqədar olaraq alman hücumundan çəkinən çar hökuməti Kiyev Universitetini müvəqqəti olaraq Saratova köçürdüyü üçün Yusif Vəzir universiteti 1915-ci ildə Saratovda bitirir. O, universiteti bitirdikdən sonra Saratov məhkəmə palatasında hakimlik vəzifəsinə namizəd qəbul olunur. Yusif Vəzirin tutduğu vəzifə maaşsız olduğu üçün bir neçə aydan sonra başqa iş axtarmaq üçün Kiyevə gedir. Orada "Zemstvo" təşkilatına daxil olub cəbhəyə gedir.
Tədqiqatçıların yazdığına görə, fevral inqilabı baş verən zaman Yusif Vəzir Qalitsiyada idi. 1917-ci ildə Ukraynanın milli hərəkatı bütün Rusiya daxilində yaşayan qeyri-rus millətlərə örnək olur. Bununla əlaqədar Yusif Vəzir 1917-ci ildə Qalitsiyadan Kiyevə gəlir. Orada siyasi təşkilata ehtiyac olduğunu hiss edib Kiyevdə oxuyan azərbaycanlı tələbələri ətrafına toplayaraq Türk Ədəbi Mərkəziyyə firqəsi "Müsavat"ın Kiyev şöbəsini yaradır. Həmin şöbəyə başçılıq etmək üçün Yusif Vəzir sədr seçilir. Müstəqil Ukrayna Respublikası yarandıqdan sonra Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyəti Yusif Vəziri Ukraynada diplomatik nümayəndə təyin edir. Yenicə işə başlamış diplomatik nümayəndəliyin əsas məqsədi Azərbaycanı Rusiya ictimaiyyətinə tanıtmaq idi. Ona görə də onlar müsamirələr təşkil etməklə bərabər, Azərbaycanın tarixi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, ticarəti və iqtisadiyyatı haqqında çoxlu məqalə yazıb mətbuatda çap etdirir. Beləliklə, Azərbaycan yavaş-yavaş tanınmağa başlayır.
Tədqiqatçılar yazır ki, Yusif Vəzir həmin təşkilatda işlədiyi dövrdə "Azərbaycanın muxtariyyəti" və "Biz kimik və istədiyimiz nədir?" kitablarını yazıb çap etdirir. Yusif Vəziri düşündürən və narahat edən məsələlərdən biri də Azərbaycanın milli marşının olmaması idi. Bununla əlaqədar onun 1917-ci il dekabr ayının 19-da "Açıq söz" qəzetində çap etdirdiyi məqalədə deyilirdi: "Hər bir millətin özünəməxsus bir milli nəğməsi var. O nəğmə oxunduqda millət fərdlərinin ruhu ucalır. Mübarizə edib öz xalqını mühafizə etmək xahişi artır. Bizim isə bu nəğməmiz yoxdur. Odur ki, milli ruhumuz da yoxdur. Düşməni yıxmaq üçün də milli ruh lazımdır. Milli şərqi əmələ gətirmək üçün şairlərimiz və musiqişünaslarımız, Üzeyir Hacıbəyov cənabları çalışmalıdır".
Tədqiqatçılar vurğulayır ki, 1918-ci ildə vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar Azərbaycanla rabitə kəsilir. Yusif Vəzir vətəndə baş verən hadisələrdən heç bir informasiya almadığı üçün tutduğu vəzifəsini müavininə tapşırıb Simferopola gedir. Orada bir neçə ay ləngidiyi üçün ədliyyə direktorluğunda məsləhətçi işləyir. Krımdakı "Millət" qəzetində "Azərbaycan və azərbaycanlılar" adlı məqaləsini çap etdirir və Litva tatarlarının tarixi ilə maraqlanaraq onların yaranması və vəziyyəti haqqında tədqiqat aparıb yazdığı "Litva tatarları" adlı kitabçasını 1919-cu ildə Simferopolda çap etdirir.
Tədqiqatçılar yazır ki, yol şəraiti yaxşılaşan kimi Yusif Vəzir Odessaya gedir. Müharibə ilə əlaqədar yollar bağlı olduğu üçün Yusif Vəzir Odessada iki ay qalmalı olur. O, vətənə qayıtdıqda "Azərbaycan" qəzetində "Xarici siyasətimiz", "Milli və mədəni irslərimiz" başlığı ilə silsilə məqalələrini çap etdirir. Yusif Vəzir bir müddət Bakıda qaldıqdan sonra Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyətinin Nazirlər Şurasının sədri Nəsib bəy Yusifbəyovun təklifi ilə 1919-cu ildə yeni yaranmış respublikanın səfiri kimi İstanbula göndərilir. Yusif Vəzir İstanbulda diplomatik işlə məşğul olmaqla yanaşı, öz ədəbi fəaliyyətini də davam etdirir. Belə ki, Azərbaycanı və Azərbaycan ədəbiyyatını türk aləminə tanıtmaq üçün elmi müşahidələrlə zəngin olan "Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər", "Tarixi-coğrafi və iqtisadi Azərbaycan" adlı kitablarını yazıb 1921-ci ildə onları İstanbulda çap etdirir.
Tədqiqatçılar vurğulayır ki, Y.V.Çəmənzəminlinin 1918-1920 illərdə Krımın Simferopol şəhərində nəşr olunan "Millət" qəzetində 30-a yaxın məqaləsi çap edilib.
Tədqiqatçıların
yazdığına görə, Azərbaycanda sovet
hakimiyyəti qurulduqdan sonra Yusif Vəzir tutduğu vəzifəsinin
artıq bitmiş olduğunu elan edib, Parisdə Siyasi
Elmlər İnstitutunun diplomatiya fakültəsində
təhsil alan kiçik qardaşı Mirinin (Mirabdulla)
yanına gedir. Fransada hər hansı bir əcnəbinin
hüquq sahəsi üzrə işləməsi
qeyri-mümkün olduğu üçün Yusif Vəzir
maddi vəziyyətinin ağır olması ilə əlaqədar
məcbur olub Paris yaxınlığındakı
Klişi adlı şəhərə köçüb əvvəlcə
lokomotiv, sonralar isə avtomobil zavodlarında fəhləlik
edir. O, "Paris xəbərləri" qəzetində
də əməkdaşlıq edib "Şərq məktubları"
başlığı altında cürbəcür
yazılar çap etdirir. Yusif Vəzirin
qardaşı Miri 1922-ci ildə təhsilini başa
vurub Paris banklarının birində məmur işləyirdi.
1924-cü ildə Miri qəflətən xəstələnir.
Onun on üç ay davam edən xəstəliyi
ölümlə nəticələnir. Qardaşı 1925-ci ildə
29 yaşında Parisdə vəfat edir. Yeganə
qardaşının vaxtsız vəfatı Yusif Vəziri
həddindən artıq sarsıdır, bu ona çox
böyük dərd olur. Qardaşını
itirdikdən sonra Yusif Vəzir Parisdə böyük
çətinliklərlə üzləşir və onu
gözləyən təhlükələrə
baxmayaraq, vətəni Azərbaycana
qayıtmağı qərara alır.
Tədqiqatçılar
qeyd edir ki, Yusif Vəzir vətəninə qayıtmaq
üçün Parisdəki sovet səlahiyyətli
nümayəndəliyinə ərizə ilə və Azərbaycan
SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Qəzənfər
Musabəyova xüsusi məktubla müraciət edir. Q.Musabəyov Yusif Vəzirdən
aldığı məktubu Azərbaycan SSR-in Kommunist
Partiyasının birinci katibi Kirova göstərir.
Kirov Yusif Vəzirin vətəninə
qayıtmaq arzusunu böyük məmnuniyyətlə
qarşılayır. Bir ildən sonra Ümumittifaq
İcraiyyə Komitəsinin 18 yanvar 1926-ci il tarixli qərarına əsasən, Yusif
Vəzir sovet vətəndaşlığına daxil
olur. Yusif Vəzir 1926-cı ilin aprel
ayında həmişəlik olaraq mühacirətdən
vətənə qayıdır. Sonralar Stalinə
ünvanladığı məktubunda Vəzirov
çarəsiz vəziyyətini və on il
əvvəl Sovet Azərbaycanına
qayıtmasının səbəblərini açıqlayırdı.
Vəzirov yazırdı: "Mənim üçün vətən
dənizdə fırtınalı səyahətdən
sonra sığındığım sakit bir liman
kimidir".
Tədqiqatçılar
yazır ki, qürbət ellərdən vətəninə
qayıtmış Yusif Vəzir ilk əvvəl
"Bakı işçisi" nəşriyyatında bədii
şöbənin redaktoru, sonralar Dövlət Plan
Komitəsinin ictimai-mədəni bölməsində
ixtisası üzrə vəkil işləmiş və
eyni zamanda müəllimliklə də məşğul
olmağa başlamışdı. Əvvəlcə
Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq
və pedaqoji fakültəsində, sonralar isə
Pedaqoji, Tibb və Neft institutlarında Azərbaycan və
rus dilləri kafedrasında dərs deyib. Eyni zamanda Yusif Vəzir Ruhulla Axundovun redaktəsi
ilə çıxmış "Rusca-Azərbaycanca
lüğət"in müəlliflərindən biri
olmuşdu. Azərbaycan dilində
terminologiyanın yaradılmasında da Y.V.Çəmənzəminlinin
böyük xidməti olub.
Tədqiqatçılar yazır ki, Yusif Vəzir
Stalin repressiyasından əziyyət çəkir. Məlumatlara görə,
1937-ci il Stalin təmizləmələrinin
ən çətin illərindən biri idi. Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqı da, öz növbəsində, (digər
sovet qurumları kimi) ciddi cəhdlə "sıralarını
təmizləyirdi". Vəzirov da hədəf
alınmış 20-yə yaxın yazıçı
arasında idi. O, sovetlərə qədərki
dövrdə dini istismarı tənqid edəcək qədər
cəsarətli yazıçı olduğunu deyərək
özünü müdafiə etməyə
çalışırdı. Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının III Plenumunda
(mart, 1937-ci il) İttifaqın sədri
Seyfulla Şamilov, aralarında Vəzirov da olmaqla, bir
sıra yazıçıları tənqid atəşinə
tutdu. 19 iyun 1937-ci ildə "Ədəbiyyat"
qəzetində Çəmənzəminlini əksinqilabçı
olmaqda ittiham edən yeddi məqalə çap edildi.
Onu "Studentlər" və "Qızlar
bulağı" kimi romanlarında mənfi obrazlar
vasitəsilə əksinqilabi fikirlər təbliğ
etməkdə ittiham edirdilər. İçində
olduğu təhlükəni dərk edən Çəmənzəminli
əlyazmalarının böyük bir hissəsini
yandırdı. Tədqiqatçılar yazır ki,
1937-ci ildə o, Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqının üzvlüyündən
çıxarılır və bununla da iş tapmaq imkanını
itirir. Həyatını xalqın istiqlaliyyətinə
və tərəqqisinə həsr edən Yusif Vəzir
özündə heç bir günah görməyərək
1937-ci il may ayının 20-də Azərbaycan K(b)P Mərkəzi
Komitəsinin birinci katibi M.C.Bağırova ərizə
ilə müraciət edir. Yusif Vəzir
M.C.Bağırova yazdığı ərizənin
cavabının gəlməsindən əlini üzərək
1937-ci il iyun ayının 8-də Ümumittifaq K(b)P-nin baş katibi İ.V.Stalinə ərizə
ilə müraciət edir. Bu ərizəyə
də cavab gəlmir. Yusif Vəzir 20-25
gün Moskvada qalıb Stalinə yazdığı ərizə
barədə Mərkəzi Komitəyə müraciət
edir. Lakin oradan da heç bir cavab ala
bilmir. Çarəsiz qalan Yusif Vəzir
Bakıya qayıdır. 1938-ci ildə
"Kommunist" qəzetində çıxan bir elanda
bildirilirdi ki, Özbəkistan SSR-in Urgənc şəhərindəki
Xarəzm Vilayət Pedaqoji İnstitutunda rus dilində
dərs deməyə müəllim yeri tutmaq
üçün müsabiqə elan olunur. Yusif
Vəzir sənədlərini toplayıb Urgənc şəhərinə
göndərir. Müsabiqədən
keçib rektorluqdan dəvət alır. 1938-ci ilin avqust ayında Yusif Vəzir Urgəncə
yola düşür. O, Urgənc Pedaqoji
İnstitutunda baş müəllim və eyni zamanda
institut kitabxanasına müdir təyin olunur.
Tədqiqatçılar
yazır ki, 1937-38-ci illərdə repressiyaya məruz
qalan Azərbaycanın bir qrup elm və mədəniyyət
xadimlərindən B.Çobanzadə, N.Şahsuvarov,
H.Zeynallı, H.Nəzərli və
başqalarının verdikləri ifadələr əsasında
1940-cı il yanvar ayının 25-də
Yusif Vəzir Urgəncdə həbs edilib Bakıya gətirilir.
O, altı aya yaxın Keşlə həbs düşərgəsində
saxlandıqdan sonra 1940-cı ilin iyul ayının 3-də
Nijnıy Novqorod vilayətinin Suxobezvodnaya
stansiyasındakı həbs düşərgəsinə
göndərilir. Y.V.Çəmənzəminli
1943-cü il yanvar ayının 3-də
Nijnıy Novqorod vilayətinin Suxobezvodnaya
stansiyasındakı həbs düşərgəsində
aclıqdan və heç şübhəsiz, ürək
tutmasından vəfat edir. Tədqiqatçılar
yazır ki, hadisənin səhəri günü -
1943-cü il yanvarın 4-də Y.V.Çəmənzəminli
Betluqa çayının sahilindəki qəbiristanlıqda
dəfn olunub. 1956-cı ildə Yusif Vəzirə
bəraət verilib.
Məlumatlara
görə, Yusif Vəzir 1930-35-ci illərdə Azərbaycan
Neft İnstitutunda işləyən zaman həmin
institutda çıxan "Əzizbəyov adına
Azərbaycan Qızıl Bayraqlı Neft İnstitutunun əxbari"
jurnalında "Neft və onun tarixi" adlı məqaləsi
ilə bərabər, bir çox məqalə yazıb
çap etdirib. Yusif Vəzir bir çox
hekayələrini "Maarif və mədəniyyət"
jurnalında və başqa mətbuat orqanlarında
çap etdirib. Sonralar isə
"Qızlar bulağı", "Studentlər",
"1917-ci il" adlı romanlarını çap
etdirir. 1935-ci ildə "Həzrəti-Şəhriyar"
adlı komik pyesini bitirir. Uzun illər
tədqiqatçıların diqqətindən kənarda
qalan "Həzrəti-Şəhriyar"
komediyası, nəhayət, ilk dəfə 1980-ci ildən
incəsənət toplusu "Qobustan"
jurnalının 4-cü nömrəsində çap
olunub. Dünyada geniş tanınmış və
bestsellerə çevrilmiş "Əli və
Nino"nun Y.V.Çəmənzəminlinin qələmindən
çıxdığını iddia edən ədəbiyyatşünaslar
var...
İradə
Sariyeva
Bakı xəbər.- 2016.- 24 noyabr.- S.15.