Tarixdə iz buraxanlar: İbn Sina

İbn Si­na is­lam alə­min­də ye­ti­şən məş­hur fi­lo­sof və tibb ali­mi­dir. 980-ci il­də Bu­xa­ra­da ana­dan olub. Əsl adı Əli Hü­seyndir. İbn Si­na de­yə məş­hur olub.

Bu­xa­ra türk el­mi­nin, türk sə­nə­ti­nin məh­sul­dar bir bağ­ça­sı­dır. Bu bağ­ça­da ye­ti­şən gül­lə­rin ət­ri son­suz­lu­ğa qə­dər ya­yıl­ma­ğa da­vam edə­cək. Bu­xa­ra - el­min, gö­zəl­li­yin, düz­gün­lü­yün mə­ka­nı... Bu­xa­ra əzəl­dən əbə­diy­yə­tə ge­dən bir ulu Türk şə­hə­ri... İn­ki­şaf et­miş in­san­la­rın və çox bi­lən­lə­rin yur­du... Bil­gi­nin bi­na­sı Bu­xa­ra­da ucal­dı­lır­dı, bil­gi­nin as­ta­na­sı, alim­lə­rin be­şi­yi Bu­xa­ra­da... Ulu Türk yur­du­nun - Tür­küs­ta­nın Öz­bək elin­də­ki Bu­xa­ra 980-ci il­də dün­ya­nın bu gün də hey­ran­lıq­la an­dı­ğı və an­maq­da da­vam et­di­yi bö­yük bir ali­min ana­dan ol­ma­sı­na şa­hid olub.

Bu alim İbn Si­na­dır. Av­ro­pa­lı­la­rın "Avi­sen­na" de­dik­lə­ri İbn Si­na... Dün­ya­ya gə­lib-ge­dən bö­yük alim­lər­dən bi­ri olan İbn Si­na ilk təh­si­li­ni Bu­xa­ra­da alıb. Hə­lə on ya­şın­da ikən o, Mü­qəd­dəs Ki­ta­bı­mız Qu­ra­ni-Kə­ri­mi əz­bər­lə­yib. Bir ne­çə il son­ra ay­rı-ay­rı mü­əl­lim­lər­dən hən­də­sə, astro­no­mi­ya, fi­zi­ka və hü­quq təh­si­li alıb. O, Bu­xa­ra­ya gə­lən məş­hur alim Ab­dul­lah Na­ti­li­dən mən­tiq və fəl­sə­fə el­mi­ni öy­rə­nib. Bu ara­da hə­kim­lik dər­si də alıb və nə­zə­ri bil­gi­lə­ri­ni ya­vaş-ya­vaş xəs­tə­lər üzə­rin­də tət­biq edib. İlk tibb mü­əl­li­mi­nin İbn Yəh­ya ol­du­ğu bil­di­ri­lir.

İbn Si­na on yed­di ya­şın­da ikən Bu­xa­ra şah­za­də­si Nuh ibn Nasr Sa­ma­ni­ni təh­lü­kə­li bir xəs­tə­lik­dən qur­tar­dı­ğı üçün sa­ray ki­tab­xa­na­sı­nın mü­dir­li­yi­nə tə­yin edi­lib. Föv­qə­la­də bir zə­ka­ya və çox qüv­vət­li ha­fi­zə­yə sa­hib olan İbn Si­na, döv­rü­nün bü­tün elmlə­ri­ni öy­rən­mək ar­zu­su ilə təd­qi­qat­lar və araş­dır­ma­lar apa­rıb. Əv­vəl Aris­to­te­lin, son­ra Fa­ra­bi­nin fəl­sə­fi fi­kir­lə­ri­ni təd­qiq edə­rək on­la­rın tə­si­ri al­tın­da qa­lıb. Bu za­man­lar tibb el­mi ilə də cid­di-cid­di məş­ğul olub, təd­qi­qat­lar apa­rıb. Tibb el­mi­ni Əbu Mən­sur Hə­sən Qə­mə­ri və Yəh­ya ibn İsa ad­lı ta­nı­nan şəxslər­dən öy­rə­nib.

İbn Si­na iyir­mi ya­şın­da ikən ata­sı­nı, bir müd­dət son­ra isə ha­mi­si olan Sa­ma­ni hökmda­rı­nı iti­rib. Bu­xa­ra­da qa­rı­şıq­lıq­lar çıx­ma­sı nə­ti­cə­sin­də ora­dan ay­rı­lıb və Xa­rəz­mə ge­də­rək Xa­rəzmşah Əli ibn Mə­mu­nun sa­ra­yı­na yer­lə­şə­rək onun mək­tə­bin­də dərs de­mə­yə baş­la­yıb. Bu­ra­da İbn Mis­ke­veyh, Əbu Nasr əl-İra­qi, İbn Təy­yub və Bi­ru­ni ilə ta­nış olub. İbn Si­na­nın sa­ray mən­sub­la­rı­nı və xü­su­si­lə Şəm­süd­de­le­ni iki də­fə sağ­lı­ğı­na qo­vuş­dur­ma­sı onun Şə­rə­fül-Mülk ün­va­nı ilə və­zir­lik mə­qa­mı­na yük­səl­mə­si­ni tə­min edib. Fə­qət bir müd­dət son­ra bə­zi ya­zı­la­rı­na gö­rə hökmda­rın gö­zün­dən dü­şüb və bu və­zi­fə­dən uzaq­laş­dı­rı­lıb, hət­ta bir ara həbs edi­lib.

İbn Si­na öz hə­ya­tı haq­qın­da Cur­ca­ni­yə ver­di­yi mə­lu­mat­da be­lə de­yir: "On sək­kiz ya­şı­ma qə­dər fa­si­lə­siz ola­raq ça­lış­ma­ğa da­vam et­dim. Ge­cə­lə­ri də oxu­maq­la, yaz­maq­la məş­ğul olar­dım. Ge­cə­lə­ri yu­xum gəl­dik­də bir bar­daq su içər, ayı­lar, ye­ni­dən ça­lı­şar­dım. Yu­xu­da be­lə zeh­nim oxu­duq­la­rım­la məş­ğul olar­dı. Çox vaxt oyan­dı­ğım­da əv­vəl həll edə bil­mə­di­yim bə­zi şey­lə­rin yu­xu­da ikən həll edil­miş ol­du­ğu­nu gö­rər­dim. Da­ha son­ra Mə­bəd ül Tə­bia ilə məş­ğul ol­ma­ğa baş­la­dım. Bu mə­sə­lə­yə da­ir Aris­to­te­li bəl­kə də qırx də­fə oxu­du­ğum hal­da, an­la­ma­mış və ümid­siz­li­yə düş­müş­düm..."

İbn Si­na dün­ya şöh­rət­li elm xa­di­mi Aris­to­te­li an­la­ya bil­mir­di. O, Me­zat­da Fa­ra­bi­nin "Al İba­na" ad­lı məş­hur əsə­ri­ni alıb oxu­duq­dan son­ra Aris­to­te­li qav­ra­yıb. Əl­də et­di­yi bu nə­ti­cə üçün şükr na­ma­zı qı­lıb. İbn Si­na öz söz­lə­ri ilə ifa­də edib ki, fəl­sə­fi bil­gi­si­nə gö­rə Fa­ra­bi­yə borclu­dur.

İbn Si­na gənc ya­şın­da Bu­xa­ra­da ki­tab­xa­na mü­di­ri ol­du­ğu za­man bu­ra­da­kı ki­tab­la­rı əz­bər­lər­cə­si­nə oxu­yub, in­ki­şaf edib. 20 ya­şın­da ikən onun qo­ru­yu­cu­su olan hökmdar və­fat et­dik­də Xa­rəz­mə kö­çüb və bu­ra­da bö­yük alim Bi­ru­ni ilə ta­nış olub, onun­la bir­lik­də ça­lı­şıb, iş­lə­yib. Zə­ma­nə­si­ni lər­zə­yə sa­lan fi­kir­lə­ri­nə gö­rə tə­qib olu­nub və bir çox ada­mın qıs­qanclı­ğı­na hə­dəf olub. Bu və­ziy­yə­tin tə­bii nə­ti­cə­si ola­raq, İran­da şə­hər­dən-şə­hə­rə kö­çüb. Bü­tün bu çə­tin hə­yat şərtlə­ri­nə bax­ma­ya­raq, bö­yük həcmli əsər­lər ya­zıb. Yüz yet­mi­şə ya­xın əsə­rin mü­əl­li­fi olan İbn Si­na döv­rün tə­lə­bi­nə gö­rə ərəb­cə və farsca ya­zır­dı. Onun bir sı­ra gö­zəl şe­ir­lə­ri də var. Əsər­lə­ri, əsa­sən, tibb, fi­zi­ka, astro­no­mi­ya, fəl­sə­fə, kə­lam, mu­si­qi və di­gər sa­hə­lər üz­rə­dir. İbn Si­na­nın en­sik­lo­pe­dik əsə­ri "Eş-şi­fa" və onun qı­sal­dıl­mı­şı "En-ne­cat"dır. Tibb üz­rə qə­lə­mə al­dı­ğı ən əhə­miy­yət­li əsə­ri "El-Qa­nun fit-tibb"dir.

Hə­ya­tı­nın son vaxtla­rı­nı sə­ya­hət­lə ke­çi­rən İbn Si­na ba­ğır­saq xəs­tə­li­yi­nə, da­ha son­ra epi­lep­si­ya xəs­tə­li­yi­nə tu­tu­lub və 21.06.1037-ci il­də Hə­mə­dan­da və­fat edib. Onun qəb­ri Hə­mə­dan­da­dır.

İbn Si­na və­fat et­di, an­caq əsər­lə­ri yü­zil­lər bo­yu bü­tün dün­ya­da, xü­su­si­lə Av­ro­pa uni­ver­si­tet­lə­rin­də dərs ki­ta­bı ola­raq oxu­dul­du. Za­man keç­dik­cə onun əsər­lə­ri la­tın­ca­ya, ib­ra­ni di­li­nə və di­gər Av­ro­pa dil­lə­ri­nə tər­cü­mə edil­di.

İbn Si­na­nın bit­ki­lər­dən əl­də et­di­yi dər­man­lar­la bə­zi mü­şa­hi­də­lə­ri tibb dün­ya­sın­da hə­lə də mö­tə­bər­dir. Bu gün bü­tün dün­ya hə­kim­lə­ri, mü­a­li­cə təş­ki­lat­la­rı və bi­o­loq­la­rı, xü­su­si­lə bit­ki­lə­rin şə­fa mən­bə­yi ol­ma­sı hə­qi­qə­ti­ni İbn Si­na­dan öy­rən­mə­yə da­vam edir və onu tibb ta­ri­xi­nin ən bö­yük hə­ki­mi ola­raq gö­rür­lər. Onu da qeyd et­mək la­zım­dır ki, İbn Si­na "Ki­ta­bu'n- Nəfs" ad­lı əsə­ri ilə psi­xo­lo­gi­ya el­mi­nin qu­ru­cu­su ola­raq qə­bul edi­lir. Onun tə­səv­vüf, mu­si­qi, fi­zi­ka, bi­o­lo­gi­ya üz­rə yaz­mış ol­du­ğu ki­tab­la­rı hə­lə də çox bö­yük bir ma­raq­la in­cə­lən­mək­də­dir.

İbn Si­na tibb, ri­ya­ziy­yat, mən­tiq, fəl­sə­fə, astro­no­mi­ya, fi­zi­ka, kim­ya, far­ma­ko­lo­gi­ya, ədə­biy­yat və ar­xe­o­lo­gi­ya ki­mi el­mi sa­hə­lər­də nü­fuz qa­za­nıb. Onun ən məş­hur ol­du­ğu elm sa­hə­si tibb el­mi­dir. O, tibb mü­tə­xəs­si­si ola­raq əv­vəl­lər tibb el­min­də yer alan bir çox üsu­lu də­yiş­di­rib və bir çox kəşflər edib.

İbn Si­na qa­nın qi­da­nı da­şı­yı­cı bir ma­ye ol­du­ğu­nu, ağ ci­yər hə­rə­kət­lə­ri­nin pas­siv ola­raq si­nə hə­rə­kət­lə­ri ilə əla­qə­li ol­du­ğu­nu, di­a­bet­də si­dik­də­ki şə­kə­rin var­lı­ğı­nı və skar­la­ti­na xəs­tə­li­yi­ni kəşf edib. Ye­nə ilk də­fə tib­bi əmə­liy­yat­lar­da uyu­du­cu dər­man­lar­dan is­ti­fa­də edən İbn Si­na­dır. Xəs­tə­lik­lə­rin mik­rob­lar­dan əmə­lə gəl­di­yi­ni ilk də­fə or­ta­ya qo­yan da odur. İbn Si­na bi­zim za­ma­nı­mız­dan 900 il əv­vəl: "Hər bir xəs­tə­li­yi tö­rə­dən bir qurddur. Tə­əs­süf­lər ol­sun ki, bun­la­rı gö­rə­cək bir alə­ti­miz yox­dur", - de­yə­rək mik­rob­la­rın var­lı­ğın­dan bəhs edib. Da­xi­li xəs­tə­lik­lə­ri bə­də­ni bar­maq­lar­la yox­la­ya­raq təs­bit et­mə üsu­lu da (pal­pa­si­ya) ona aid­dir. İlk də­fə filtrdən is­ti­fa­də edə­rək su­yu mik­rob­lar­dan tə­miz­lə­mə pro­se­si də İbn Si­na­nın ix­ti­ra­la­rın­dan bi­ri­dir.

Be­yin ki­mi göv­şək, sü­mük ki­mi sərt to­xu­ma­la­rın il­ti­hab­lan­ma­ya­ca­ğı id­di­a­sı­nı ilk də­fə İbn Si­na rədd edib və: "Sü­mük­lər də il­ti­hab­la­nır", - de­yə­rək bu fik­ri ara­dan qal­dı­rıb. İn­fek­si­on be­yin il­ti­ha­bı­nı di­gər in­fek­si­ya­lar­dan ye­nə ilk də­fə o ayı­rıb. İbn Si­na ey­ni za­man­da İran uçun­ma­sı adı­nı ver­di­yi xo­ra­nı açıq və ət­raf­lı bir şə­kil­də izah edib. Ge­ne­tik yol­la xəs­tə­lik­lə­rin ir­si ola bi­lə­cə­yi­ni, bu­nun isə or­qan üzə­rin­də şə­kil, funksi­ya poz­ğun­luq­la­rı ilə özü­nü gös­tə­rə bi­lə­cə­yi­ni ye­nə ilk də­fə or­ta­ya qo­yan İbn Si­na olub. İbn Si­na qa­ra ci­yər xəs­tə­lik­lə­rin­də həzm poz­ğun­luq­la­rı, qa­na­ma­lar ola bi­lə­cə­yi­ni, da­laq və di­af­raq­ma­nın fi­zi­o­lo­gi­ya­sı­nı po­za­ca­ğı­nı bil­di­rib. Sa­rı­lı­ğın qa­ra ci­yər to­xu­ma­sı­nın po­zul­ma­sın­dan və ya saf­roq yol­la­rın­da­kı tut­qun­luq­dan irə­li gəl­di­yi­ni açıq­la­yıb. Ru­hi xəs­tə­lər qa­ran­lıq de­şik­lər­də, ma­ğa­ra­lar­da dö­yülgrgk ağır zən­cir­lər­lə bağ­la­nır­kən İbn Si­na bun­lar­la da bir in­san ki­mi dav­ran­ma­ğın da­ha fay­da­lı ola­caq fik­ri­ni irə­li sü­rüb. Epi­lep­si­ya xəs­tə­li­yi ilə əla­qə­li ola­raq cin­dən bəhs edən bu qey­ri-adi tə­fək­kü­rə sa­hib in­san: "Xəs­tə­lik­lə­rə sə­bəb ol­du­ğu ki­mi, ci­nin ha­sil et­di­yi xəs­tə­lik­lər də var­dır və məş­hur­dur", - de­yib.

İbn Si­na­nın tibb el­mi ilə ya­na­şı di­gər el­mi sa­hə­lər­də də bir çox na­i­liy­yət­lə­ri olub. Onun ge­o­lo­gi­ya el­min­də­ki kəşflə­ri döv­rün­dən çox-çox irə­li ge­dib. İbn Si­na gü­nü­müz­dən doq­quz əsr əv­vəl dağ­la­rın mey­da­na gəl­mə­si­ni be­lə açıq­la­yır: "Dağ­la­rın mey­da­na gəl­mə­si iki ay­rı sə­bə­bə bağ­lı­dır. Dağ­lar ya şid­dət­li zəl­zə­lə­lər nə­ti­cə­sin­də bu­ru­şuq­luq­la­rın ha­sil ol­ma­sı və ya özü­nə ye­ni bir yol tap­maq üçün va­di­lər açan çay­la­rın tə­si­ri­lə əmə­lə gə­lir. Daş tə­bə­qə­lə­ri müx­tə­lif­dir. Bə­zi­lə­ri yum­şaq, bə­zi­lə­ri sərtdir. Aşın­ma və da­ğıl­ma­nın sə­bə­bi su­lar və kü­lək­dir. Bu­nun baş­lı­ca sə­bə­bi­nin su ol­du­ğu­nu dağ­lar­da ya­şa­yan hey­van­la­rın qa­lıq­la­rı is­bat edir".

İbn Si­na, xü­su­si­lə fəl­sə­fə sa­hə­sin­də də ta­nı­nıb. Onun fəl­sə­fə­si ye­ni Pla­ton­çu­luq ola­raq qə­bul edi­lib. İbn Si­na­nın mad­də haq­qın­da­kı dü­şün­cə­lə­ri, iman-ağıl-mən­tiq üz­rə irə­li sür­dü­yü fi­kir­lər, ru­hun ma­hiy­yə­ti öl­dük­dən son­ra di­ril­mə, vəhy ilə əla­qə­li şəx­si inam­la­rı və nə­ha­yət, yu­nan fi­lo­sof­la­rı­nın söz­lə­ri­lə pey­ğəm­bər­lə­rin bil­dir­dik­lə­ri­ni və kə­lam alim­lə­ri­nin söz­lə­ri­ni bir-bi­ri­lə əla­qə­lən­dir­mə­yə qalxma­sı onu İs­lam di­ni­nin eti­qad əsas­la­rın­dan uzaq­laş­dı­rıb. Baş­da İmam Qa­za­li ol­maq­la, İs­lam alim­lə­ri onun söz­lə­ri­nə ca­vab­lar ya­za­raq yan­lış tə­rəf­lə­ri­ni ki­tab­la­rın­da is­bat edib­lər. İmam Qa­za­li "Te­ha­fe­tül-Fe­la­si­fe" ad­lı ki­ta­bın­da İbn Si­na­nın və fi­lo­sof­la­rın iyir­mi mə­sə­lə­də la­bi­rin­tə düş­dük­lə­ri­ni, yə­ni az­dıq­la­rı­nı və bun­la­rın üç mə­sə­lə­də də din­dən ay­rıl­mış ol­duq­la­rı­nı bil­di­rib. Bu üç mə­sə­lə Al­lah-tə­a­la­nın el­mi, alə­min ya­ra­dı­lı­şı və öl­dük­dən son­ra di­ril­mə haq­qın­da­dır. İbn Si­na­nın "Mu­rad" ki­ta­bın­da öl­dük­dən son­ra di­ril­mə­ni in­kar et­di­yi İmam Rəb­ba­ni­nin "Mə­a­ri­fi Le­du­niy­yə" ki­ta­bın­da bil­di­ri­lir.

Yüz yet­mi­şə ya­xın ki­ta­bı olan İbn Si­na­nın tibb sa­hə­sin­də ən bö­yük əsə­ri "Əl Qa­nun fit-Tıp" ad­lı ki­ta­bı­dır. Beş cilddən mey­da­na gə­lən bu əsər tə­lə­bə­lə­rin asan­lıq­la an­la­ya bi­lə­cə­yi şə­kil­də qı­sa qeydlər və xü­la­sə­lər ha­lın­da ya­zı­lıb.

XII əsrdə la­tın­ca­ya tər­cü­mə edi­lən "Qa­nun" ki­ta­bı Av­ro­pa uni­ver­si­tet­lə­rin­də dərs ki­ta­bı ki­mi is­ti­fa­də olu­nub. XVII əs­rin or­ta­la­rı­na qə­dər Fran­sa­da Montpel­li­er və Bel­çi­ka­da Lo­u­va­in uni­ver­si­tet­lə­rin­də məc­bu­ri dərs ki­ta­bı ola­raq oxu­du­lub. Qərb dil­lə­ri­nə tər­cü­mə edi­lən "Qa­nun" ki­ta­bı 1473-cü il­də Mi­lan­da nəşr edi­lib. XVIII əsrdə Sul­tan III Mus­ta­fa za­ma­nın­da Mus­ta­fa ibn Əh­məd adın­da to­qat­lı bir hə­kim tə­rə­fin­dən türkcə­yə də tər­cü­mə edi­lib. Bu əsə­rə "Tül-Mat­hun" adı ve­ri­lib. Əsə­rin əl­yaz­ma­sı Ra­qib pa­şa ki­tab­xa­na­sın­da 1542 nöm­rə ilə qeyd olu­nub.

Elm dün­ya­sın­da xü­su­si bir ye­ri olan İbn Si­na­nın baş­qa bir əsə­rin­dən də bəhs et­mək is­tər­dik. Bu əsə­rin adı "Əş-Şə­fa"dır. Bu əsər­də en­sik­lo­pe­dik mə­lu­mat­lar var­dır. Bu əsər Meş­şai fəl­sə­fə­si­nin sis­te­ma­tik əsə­ri­dir. Mən­tiq və ri­ya­ziy­yat­dan baş­la­yıb bü­tün tə­bi­ət elmlə­rin­dən bəhs edən bu əsər on sək­kiz cilddən iba­rət­dir.

İbn Si­na elm bağ­ça­sı olan Bu­xa­ra­nın bir gü­lü­dür...Türk-is­lam dün­ya­sı­nın hə­qi­qi qü­ru­ru­dur.

Biz bu bö­yük ali­mi rəh­mət­lə yad edi­rik.

Ru­hu şad ol­sun!

Fazil QARAOĞLU

Bakı xəbər.- 2016.- 25 noyabr.- S.13.