Azərbaycan multikulturalizmi dünya miqyasında...

Yü­zil­lər­dən bə­ri çox­mə­də­niy­yət­li­li­yin for­ma­laş­dı­ğı Azər­bay­can cə­miy­yə­ti to­le­rant və dö­züm­lü­dür, mul­ti­kul­tu­ral mə­də­niy­yə­tə sa­hib­lən­mə­yi ba­ca­rır.  Bil­di­yi­miz ki­mi, bu gün Azər­bay­can­da mul­ti­kul­tu­ra­lizm çi­çək­lə­nir, ye­ni ruh­da, ye­ni for­mat­da təq­dim edi­lir.

Azər­bay­can­da möv­cud olan mul­ti­kul­tu­ra­lizm də­yər­lə­ri­ni qiy­mət­lən­di­rən xa­ri­ci ekspertlər dün­ya­nı, bir söz­lə, de­mok­ra­ti­ya­nın "tə­rən­nüm­çü­lə­ri"ni bi­zim öl­kə­dən nü­mu­nə gö­tür­mə­yə ça­ğı­rır.

Bu sa­hə­nin təb­li­ğin­də Ba­kı Bey­nəl­xalq Mul­ti­kul­tu­ra­lizm Mər­kə­zi­nin (BBMM) əmə­yi çox­dur. Qu­rum mü­tə­ma­di ola­raq azər­bay­can­çı­lıq, mul­ti­kul­tu­ra­lizm, on­la­rın bir-bi­ri­lə əla­qə­si haq­qın­da ge­niş mü­za­ki­rə­lər açır, təd­bir­lər ke­çi­rir, la­yi­hə­lər re­al­laş­dı­rır.

Ba­kı Bey­nəl­xalq Mul­ti­kul­tu­ra­lizm Mər­kə­zi­nin mət­bu­at xid­mə­tin­dən qə­ze­ti­mi­zə da­xil olan mə­lu­mat­lar­da qu­ru­mun son həf­tə­lər hə­ya­ta ke­çir­di­yi la­yi­hə­lər­dən, gö­rüş və təd­bir­lər­dən da­nı­şı­lır.

Mər­kə­zin yay­dı­ğı mə­lu­ma­ta gö­rə, Azər­bay­can­da sə­fər­də olan Os­man­lı ta­ri­xi­nin təd­qi­qat­çı­sı, fran­sa­lı pro­fes­sor Fran­sua Jor­jo Ba­kı Bey­nəl­xalq Mul­ti­kul­tu­ra­lizm Mər­kə­zi­nin (BBMM) da­i­mi el­mi se­mi­na­rın­da mə­ru­zə­çi qis­min­də iş­ti­rak edər­kən ol­duq­ca ma­raq­lı fi­kir­lər bil­di­rib.

Fran­sa­lı alim BBMM-in mət­bu­at xid­mə­ti­nə ver­di­yi mü­sa­hi­bə­də  öl­kə­miz­lə bağ­lı tə­əs­sü­rat­la­rı­nı, Azər­bay­ca­nın mul­ti­kul­tu­ra­lizm mo­de­li ilə bağ­lı fi­kir və dü­şün­cə­lə­ri­ni bö­lü­şüb: "Azər­bay­can­da ol­ma­ğım­dan çox məm­nu­nam. Ba­kı­ya ilk gə­li­şim­dir, tə­əs­süf ki, in­di­yə qə­dər bu­ra­ya gəl­mək üçün für­sət ta­pa bil­mə­mi­şəm. Ba­kı qə­dim­lik­lə mo­der­niz­min qay­na­yıb-qa­rış­dı­ğı ma­raq­lı şə­hər­dir. Bu­ra­da həm or­ta əsrlə­rə aid ta­ri­xi me­mar­lıq nü­mu­nə­lə­ri, həm də iyir­mi bi­rin­ci əs­rə aid mü­a­sir gö­rü­nüş­lü bi­na­lar var. Mə­sə­lən, İçə­ri­şə­hər­də qa­lı­ram, ora­dan əzə­mət­li "göy­də­lən"lə­ri gö­rə bi­li­rəm. Ba­kı­da möh­tə­şəm bir za­man kə­si­mi, ta­ri­xi bir sin­tez var. Bu ta­ri­xin üs­tün­də pər­və­riş ta­pan Ba­kı­nın gə­lə­cək­də dün­ya­nın ən önəm­li şə­hər­lə­rin­dən bi­ri ola­ca­ğı­na əmi­nəm.

Azər­bay­can­la qi­ya­bi ta­nış­lı­ğım isə çox-çox il­lər əv­və­lə ge­dib çı­xır. Os­man­lı ta­ri­xi­ni, xü­su­sən də "Gənc türklər" hə­rə­ka­tı­nı araş­dı­rar­kən, elə­cə də Yu­suf Ak­çu­ra­nın hə­yat və fə­a­liy­yə­ti­nə həsr olun­muş dip­lom işi­mi ya­zar­kən ta­ri­xi mən­bə­lər­də bu gör­kəm­li türkçü ali­min adı­nın ya­nın­da İs­ma­yıl bəy Qas­pı­ra­lı, Əh­məd bəy Ağa­yev ki­mi im­za­lar diq­qə­ti­mi çək­di. Adı­nı çək­di­yim gör­kəm­li şəx­siy­yət­lər və on­la­rın həm­mü­a­sir­lə­ri ilə bağ­lı 1996-cı il­də "XIX əs­rin or­ta­la­rı - XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Azər­bay­can­da mo­dernləş­mə haq­qın­da qeydlər" mə­qa­lə­si­ni yaz­dım. Ya­zı­da çox də­rin­dən ol­ma­sa da, hə­min dövrdə Azər­bay­can­da baş ve­rən ic­ti­mai-si­ya­si pro­ses­lər, rus do­mi­nantlı­ğı haq­qın­da fi­kir­lə­rim öz ək­si­ni ta­pıb".

Təd­qi­qat­çı həm­çi­nin bil­di­rib ki, Fran­sa­da Os­man­lı, Or­ta Şərq və Qaf­qaz ta­ri­xi­nə bö­yük ma­raq var. Onun qeyd et­di­yi­nə gö­rə, Os­man­lı plü­ra­list cə­miy­yə­tin for­ma­laş­dı­ğı kos­mo­po­lit bir im­pe­ra­tor­luq idi: "Bu ya­na­şı dinc ya­şa­mın ne­cə əl­də olun­ma­sı fran­sız oxu­cu­su­na ma­raq­lı­dır. 25 il ön­cə Os­man­lı ta­ri­xi ilə bağ­lı di­gər mü­əl­lif­lər­lə bir­gə yaz­dı­ğım 200 sə­hi­fə­lik ki­tab Fran­sa­da 30 min nüs­xə ilə sa­tı­lıb. Bu, bö­yük bir rə­qəm­dir. Bu ya­xın­lar­da da di­gər araş­dır­ma­çı­la­rın həm­mü­əl­lif­li­yi ilə 1300 sə­hi­fə­lik "Os­man­lı ta­ri­xi lü­ğə­ti" ad­lı ki­ta­bı­mız işıq üzü gö­rə­cək. Gə­lə­cək təd­qi­qat­la­rım­la bağ­lı Ba­kı­da­kı ar­xiv­lər­lə də əla­qə sax­la­ma­ğı, bu­ra­da araş­dır­ma­lar apar­ma­ğı dü­şü­nü­rəm.

İn­di­yə qə­dər Azər­bay­ca­nın mul­ti­kul­tu­ra­lizm mo­de­li ilə ya­xın­dan ta­nış de­yil­dim. Mən mul­ti­kul­tu­ra­lizm ide­ya­la­rı­nın bu qə­dər təb­liğ olun­du­ğu­nu, ya­yıl­dı­ğı­nı, bir xal­qın əsrlər­lə sü­rən hə­yat tər­zi və döv­lət si­ya­sə­tin­də apa­rı­cı xətt ol­du­ğu­nu ilk də­fə Azər­bay­can­da gör­düm. Azər­bay­ca­nın mul­ti­kul­tu­ra­lizm mo­de­li­nə bö­yük ma­ra­ğım ya­ran­dı və bu sa­hə­ni öy­rən­mək­dən şə­rəf du­yu­ram. Fran­sa­da mul­ti­kul­tu­ra­lizm bir az mü­rək­kəb an­la­yış­dır. Dü­şü­nü­rəm ki, dün­ya­da in­san­la­rın sülh şə­ra­i­tin­də ya­şa­ma­sı, plü­ra­liz­min in­ki­şa­fı və çox­mə­də­niy­yət­li­li­yin qo­ru­nub sax­lan­ma­sı üçün Azər­bay­ca­nın mul­ti­kul­tu­ra­lizm mo­de­li də­yər­li ör­nək­dir. Bir fran­sız ki­mi Fran­sa üçün də bu mul­ti­kul­tu­ra­lizm mo­de­li­nin önəm­li ola bi­lə­cə­yi­ni dü­şü­nü­rəm. Ar­tıq mul­ti­kul­tu­ral bir dün­ya­ya alış­ma­ğı­mız və bu­nu qə­bul et­mə­yi­miz la­zım­dır".

Ba­kı Bey­nəl­xalq Mul­ti­kul­tu­ra­lizm Mər­kə­zi­nin mət­bu­at xid­mə­tin­dən da­xil olan baş­qa bir mə­lu­mat isə Ca­ner To­ke­rin Azər­bay­ca­na mü­na­si­bə­ti ilə bağ­lı­dır. "Azər­bay­can döv­lə­ti və xal­qı öz dostla­rı­na yük­sək də­yər ve­rir" - de­yən C.To­ker "Azər­bay­ca­nın Gənc Dostla­rı Klu­bu" İc­ti­mai Bir­li­yi­nin üz­vü, Tür­ki­yə­nin Er­ci­yes Uni­ver­si­te­ti­nin tə­lə­bə­si­dir. Ca­ner To­ker www.yo­ungfri­ends.az say­tı­na mü­sa­hi­bə­sin­də Azər­bay­can mul­ti­kul­tu­ra­liz­mi mo­de­li ilə bağ­lı fi­kir­lə­ri­ni təq­dim edir.

Xa­tır­la­daq ki, "Azər­bay­ca­nın Gənc Dostla­rı Klu­bu" İc­ti­mai Bir­li­yi 2016-cı ilin ya­yın­da BBMM-in və Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti ya­nın­da Bi­lik Fon­du­nun bir­gə təş­ki­lat­çı­lı­ğı ilə ke­çi­ri­lən və 16 öl­kə­dən 50-dən çox tə­lə­bə­nin qa­tıl­dı­ğı "Mul­ti­kul­tu­ra­lizm Azər­bay­can­da hə­yat tər­zi ki­mi: mil­li və di­ni də­yər­lər" ad­lı III Bey­nəl­xalq mul­ti­kul­tu­ra­lizm mək­tə­bi la­yi­hə­si çər­çi­və­sin­də Lit­va Pe­da­qo­ji Uni­ver­si­te­ti­nin ma­gistran­tı Sa­lo­me­ya Lu­ka­i­te və Yu­na­nıs­tan Afi­na Uni­ver­si­te­ti­nin tə­lə­bə­si Di­mit­ri­os Aspro­u­li­sin tə­şəb­bü­sü ilə ya­ra­dı­lıb. Bir­li­yin üzvlü­yün­də Azər­bay­can mul­ti­kul­tu­ra­liz­mi­nin öl­kə­mi­zə qa­zan­dır­dı­ğı xa­ri­ci gənclər və zi­ya­lı­lar­dan iba­rət dostlar təm­sil olu­nur. Bir­lik ət­ra­fı­na azər­bay­can­se­vər­lə­ri top­la­ya­raq əha­tə da­i­rə­si­ni gü­nü-gün­dən ge­niş­lən­di­rir. Bir­li­yin üzvlə­ri Azər­bay­ca­nın mul­ti­kul­tu­ra­lizm mo­de­li, mə­də­niy­yə­ti, ta­ri­xi- bü­töv­lük­də haqq işi­nin dəs­tək­lən­mə­si və Azər­bay­can hə­qi­qət­lə­ri­nin bey­nəl­xalq ic­ti­ma­iy­yə­tə çat­dı­rıl­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də sə­mə­rə­li fə­a­liy­yət gös­tə­rir.

Ca­ner To­ker Azər­bay­ca­na hey­ran qal­dı­ğı­nı və bu­ra­da­kı mü­hi­tin çox gö­zəl ol­du­ğu­nu de­yib: "Bu, Azər­bay­ca­na ikin­ci sə­fə­rim idi. İlk də­fə Azər­bay­can­da bey­nəl­xalq mul­ti­kul­tu­ra­lizm qış mək­tə­bin­də iş­ti­rak et­mi­şəm. Hə­min vaxt Azər­bay­ca­nın mul­ti­kul­tu­ra­lizm mo­de­li mə­ni elə hey­ran et­di ki, bu­ra­ya ikin­ci də­fə gəl­mək im­ka­nı ya­ra­nan­da bu­nu əl­dən bu­rax­maq is­tə­mə­dim. Azər­bay­can­da ol­du­ğum müd­dət­də bu­ra­da çox­say­lı xalqla­rın dinc ya­na­şı ya­şa­ma­sı­nı öz göz­lə­rim­lə gör­düm. Han­sı di­nə eti­qad et­dik­lə­rin­dən və han­sı et­nik qru­pa mən­sub ol­ma­la­rın­dan ası­lı ol­ma­ya­raq, in­san­la­rın bir-bi­ri­nə həd­siz say­ğı və sev­gi ilə ya­naş­ma­sı mə­ni riq­qə­tə gə­tir­di. Azər­bay­ca­nı gə­zər­kən bu­ra­nın tə­bii gö­zəl­lik­lə­ri ilə ya­na­şı, in­san­la­rın qar­şı­lıq­lı mü­na­si­bə­tin­də öz ək­si­ni ta­pan mə­nə­vi, mə­də­ni də­yər­lə­rə va­leh ol­dum.

Nic­də­ki al­ban-udi xris­ti­an mə­bə­din­də­ki toy mə­ra­si­mi mə­ni çox tə­sir­lən­dir­di. Ora­da müx­tə­lif din­lə­rin da­şı­yı­cı­la­rı və fərqli et­nik kö­kən­li in­san­lar ara­la­rın­da­kı fərqli­li­yin fər­qi­nə be­lə var­ma­dan ha­mı­sı ye­ni ev­lə­nən­lə­rin xoş­bəxt gü­nün­də se­vi­nib əy­lə­nir­di­lər. Azər­bay­can mul­ti­kul­tu­ra­liz­mi­ni bun­dan da­ha yax­şı ifa­də edən tab­lo tə­səv­vür et­mi­rəm.

Azər­bay­ca­na hər sə­fə­rim­dən son­ra bu qar­daş öl­kə­yə sev­gim da­ha da ar­tır. Bu­ra­da özü­mü ev­də­ki ki­mi hiss edi­rəm.

Tür­ki­yə­yə qa­yıt­dıq­dan son­ra Azər­bay­can­la bağ­lı tə­əs­sü­rat­la­rı­mı dostla­rı­ma, qo­hum­la­rı­ma, ai­lə­mə da­nış­maq­dan doy­mu­ram. İs­tə­yi­rəm ki, on­lar da Azər­bay­ca­na gə­lib bu mad­di, ta­ri­xi və mə­nə­vi gö­zəl­lik­lə­ri öz göz­lə­ri ilə gör­sün. Ar­zu­lar­dım ki, özü­mə dost bil­di­yim hər kəs bu öl­kə­yə sə­fər edib bu­ra­da­kı mul­ti­kul­tu­ral, to­le­rant mü­hi­tin, Azər­bay­can xal­qı­nın qo­naq­pər­vər­li­yi­nin şa­hi­di ol­sun. Əmi­nəm ki, Azər­bay­ca­na ma­ra­ğı olan hər kəs bu ma­ra­ğın ne­cə tez­lik­lə sev­gi­yə çev­ril­mə­si­nə özü də mat qa­la­caq. Azər­bay­ca­na gə­lib onu sev­mə­mək, dost ol­ma­maq müm­kün de­yil. Əmi­nəm ki, bu­ra­ya bir də­fə sə­fər edən ikin­ci də­fə də gə­lə­cək".

Qeyd edək ki, Ba­kı Bey­nəl­xalq Mul­ti­kul­tu­ra­lizm Mər­kə­zi (BBMM), AMEA və Azər­bay­can Ya­ra­dı­cı­lıq Fon­du­nun bir­gə nəş­ri olan "Mul­ti­kul­tu­ra­lizm" jur­na­lı­nın ikin­ci sa­yı təq­dim edi­lib. BBMM-nin mət­bu­at xid­mə­tin­dən ve­ri­lən mə­lu­ma­ta gö­rə, jur­na­lın ikin­ci sa­yı, rəs­mi xə­bər­lər­lə ya­na­şı, Azər­bay­can Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­ye­vin BMT-nin Si­vi­li­za­si­ya­lar Al­yan­sı­nın VII Qlo­bal Fo­ru­mun­da­kı çı­xı­şı ilə açı­lır.

"Dün­ya­nın ta­nın­mış din xa­dim­lə­ri" rub­ri­ka­sın­da Qaf­qaz Mü­səl­man­la­rı İda­rə­si­nin səd­ri Al­lah­şü­kür Pa­şa­za­də­nin "Ağa Əli­za­də -cum­hu­riy­yə­tin və so­vet döv­rü­nün şey­xü­lis­la­mı" sər­löv­hə­li mə­qa­lə­si ve­ri­lib. Dər­gi­də ma­te­ri­al­lar üç dil­də - Azər­bay­can, rus və in­gi­lis dil­lə­rin­də dərc edi­lib. Jur­na­lın bu sa­yın­da Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın ta­nın­mış mü­əl­lif­lə­ri­nin ye­ni şe­ir­lə­ri, he­ka­yə­lə­ri, es­se­lə­ri, tər­cü­mə və re­por­taj­la­rı yer alıb. Dər­gi­nin "Mul­ti­kul­tu­ra­lizm mo­za­i­ka­sı" bö­lü­mün­də Azər­bay­ca­nın cə­nub böl­gə­si­nin ədə­bi mən­zə­rə­si öz ək­si­ni ta­pıb".

Mul­ti­kul­tu­ra­lizm Mər­kə­zi­nin Drez­den fi­li­a­lın­da Bey­nəl­xalq To­le­rantlıq Gü­nü­nün qeyd edil­mə­si ilə bağ­lı təd­bir də Azər­bay­can­da­kı mul­ti­kul­tu­ral mü­hi­tin dün­ya­da ta­nı­dıl­ma­sı ilə bağ­lı­dır. Ba­kı Bey­nəl­xalq Mul­ti­kul­tu­ra­lizm Mər­kə­zi­nin Drez­den fi­li­a­lın­da 16 no­yabr - Bey­nəl­xalq To­le­rantlıq Gü­nü­nə həsr olu­nan təd­bir­də Azər­bay­ca­nın Al­ma­ni­ya­da­kı Cə­fir­li­yi­nin mü­şa­vi­ri Al­maz Məm­mə­dov, "SlLUB" ki­tab­xa­na­sı­nın di­rek­to­ru  pro­fes­sor To­mas Bur­ger və Drez­den şə­hər me­ri­ya­sı­nın şö­bə mü­di­ri İr­ma Cas­til­lo, Ma­is­sen şə­hər me­ri­ya­sı­nın xa­ri­ci öl­kə­lər­lə iş şö­bə­si mü­di­ri­nin mü­a­vi­ni, əs­lən Ba­kı­dan olan dr. Lo­ra Val­ter, Av­ro­pa Azər­bay­can­lı­la­rı Konqre­si­nin  pre­zi­den­ti Sa­mi­ra Patzner-İs­ma­yı­lo­va, Drez­den şə­hər me­ri­ya­sı­nın de­pu­tat­la­rı, nü­fuz­lu ic­ti­mai xa­dim­lər və Drez­den Uni­ver­si­te­ti­nin pro­fes­sor-tə­lə­bə kon­tin­gen­ti iş­ti­rak edib.

Mə­ra­si­mi BBMM-in Drez­den fi­li­a­lı­nın ic­ra­çı di­rek­to­ru dr. Bir­git Vaysger­ber aça­raq to­le­rantlı­ğın və mul­ti­kul­tu­ra­liz­min Azər­bay­can­da əsrlə­rə söy­kə­nən hə­yat tər­zi və döv­lət si­ya­sə­tin­də apa­rı­cı xətt ol­du­ğu­nu vur­ğu­la­yıb.

Fi­li­a­lın mü­şa­vi­ri Ağa Hü­seyn Ba­ba­yev Azər­bay­ca­nın mul­ti­kul­tu­ral də­yər­lə­ri və to­le­rantlıq ənə­nə­lə­rin­dən söz açıb. Təd­bir­də vax­ti­lə Azər­bay­can­da Neft Aka­de­mi­ya­sı­nın tə­lə­bə­si ol­muş Jan Gu­e­i­ber Ba­kı ilə bağ­lı xa­ti­rə­lə­ri­ni bö­lü­şüb.

Azər­bay­can mul­ti­kul­tu­ra­liz­mi­nin dün­ya­da təb­liğ edil­mə­si uğur­lu nə­ti­cə­lər ve­rir. Azər­bay­can­çı­lı­ğın və mul­ti­kul­tu­ra­liz­min dün­ya üçün sülh, mə­də­ni tə­rəq­qi də­yər­lə­ri­nə xid­mət et­di­yi bir da­ha təs­di­qi­ni ta­pır.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2016.- 29 noyabr.- S.15