Tarixdə iz buraxanlar: Sultan Vəhdəddin xan

Sul­tan Vəh­dəd­din xan Os­man­lı sul­tan­la­rı­nın otuz al­tın­cı­sı (so­nun­cu­su), İs­lam xə­li­fə­lə­ri­nin yüz bi­rin­ci­si­dir. Sul­tan Vəh­dəd­din xan 2 fev­ral 1861-ci il­də ana­dan olub. Ata­sı Sul­tan Əb­dül­mə­cid xan, ana­sı Gü­lis­tu sul­tan­dır. Ki­çik yaş­la­rın­da ata və ana­sı­nı iti­rib. Bö­yük qar­da­şı II Əb­dül­hə­mid xan tə­rə­fin­dən bö­yü­dü­lə­rək hi­ma­yə edi­lib. 1918-ci il iyul ayı­nın 4-də Sul­tan Rə­şad xan və­fat et­di­yi gün tax­ta çı­xa­rı­lıb.

Sul­tan Vəh­dəd­din xan səl­tə­nə­tə keç­di­yi za­man or­du və do­nan­ma­ya bir ya­zı gön­də­rə­rək Baş ko­man­dan­lı­ğı öz üzə­ri­nə al­dı­ğı­nı bil­di­rib. Tax­ta keç­mə­si sə­bə­bi­lə ha­zır­la­nan Xət­ti-Hu­ma­yun­da pad­şah Na­zir­lər Ka­bi­ne­tin­də əda­lə­tin da­ğı­lı­mı və təh­lü­kə­siz­li­yin tə­mi­ni üçün da­ha ar­tıq səy gös­tə­ril­mə­si­ni, zə­ru­ri qi­da mad­də­lə­ri­nin ucuz­laş­dı­rıl­ma­sı­nı, is­teh­sa­lın ar­tı­rıl­ma­sı­nı, si­ya­si gü­nah­kar­la­rın əfv edil­mə­si­ni, mü­ha­ri­bə da­vam edən böl­gə­lə­rin xa­ri­cin­də­ki yer­lər­də föv­qə­la­də ha­lın qal­dı­rıl­ma­sı­nı, döv­lət xid­mə­tin­də ça­lı­şa­caq in­san­la­rın na­mus­lu kəs­lər­dən se­çil­mə­si­ni, qa­nu­ni bir sə­bəb ol­ma­dıq­ca heç kə­sin iş­dən azad edil­mə­mə­si­ni tə­ləb edib.

Bu tə­ləb­lər və ye­ni ic­ra­at­lar pad­şa­hın döv­lət iş­lə­rin­də və məm­lə­kət mə­sə­lə­lə­rin­də ak­tiv rol oy­na­ya­ca­ğı­nın bir də­li­li idi. An­caq bu za­man­lar­da I Dün­ya Mü­ha­ri­bə­si­nin qor­xunc nə­ti­cə­lə­ri alı­nır­dı. Nə­ti­cə­də, 1918-ci il oktyabr ayı­nın 30-da "Mud­ros ra­zı­laş­ma­sı" im­za­la­na­raq I Dün­ya Mü­ha­ri­bə­si os­man­lı­la­rın məğ­lu­biy­yə­ti­lə bit­di. Ra­zı­laş­ma­dan son­ra Os­man­lı döv­lə­ti­ni I Dün­ya Mü­ha­ri­bə­si­nə sövq edən Tə­lət, Ən­vər və Ca­mal pa­şa­lar 3 no­yabr ge­cə­si xa­ri­cə qaç­dı­lar.

Ra­zı­laş­ma­ya im­za atan nü­ma­yən­də­lər 1918-ci il no­yabr ayı­nın 10-da sa­ra­ya mə­lu­mat ver­mək üçün gəl­dik­lə­rin­də Sul­tan Vəh­dəd­din xan on­la­rı qə­bul et­mə­di. O, 1918-ci il no­yabr ayı­nın 24-də "Da­ily Ma­il" qə­ze­ti­nin müx­bi­ri­nə bə­ya­nat ver­di. Da­ha son­ra "Ti­mes" qə­ze­tin­də ya­yım­la­nan bu bə­ya­nat­da os­man­lı­la­rın I Dün­ya Mü­ha­ri­bə­si­nə gir­mə­lə­ri­nin mə­su­liy­yə­ti "İt­ti­had və Tə­rəq­qi Cə­miy­yə­ti"nə yük­lə­nir, baş ve­rən fə­la­kə­tə sə­bəb ki­mi on­lar gös­tə­ri­lir­di. Sul­tan Vəh­dəd­din xan bu bə­ya­na­tın­da: "Os­man­lı döv­lə­ti­nin mü­ha­ri­bə­yə qa­tıl­ma­sı bir qə­za nə­ti­cə­si­dir. Əgər si­ya­si və­ziy­yə­ti­miz­lə coğ­ra­fi və­ziy­yə­ti­miz və mil­li mən­fə­ət­lə­ri­miz cid­diy­yət­lə nə­zə­rə alın­say­dı, irə­li sü­rü­lən tə­şəb­bü­sün doğ­ru ol­ma­dı­ğı or­ta­ya çı­xar­dı. Tə­əs­süf­lər ol­sun ki, o za­man­kı hö­ku­mə­tin bə­si­rət­siz­li­yi bi­zim bu fə­la­kə­ti­mi­zə sə­bəb ol­du. Əgər mən səl­tə­nət­də ol­say­dım, bu əlim qə­tiy­yət­lə ra­zı­lı­ğa gəl­məz­di", - de­yib.

1920-ci il mart ayı­nın 16-da İs­tan­bul it­ti­faq döv­lət­lə­ri tə­rə­fin­dən iş­ğal edil­di. Yu­nan­lar İz­mi­rə, ital­yan­lar cə­nub-qər­bə, fran­sız­lar da cə­nu­bi Ana­do­lu­ya gir­di­lər. Sul­tan Vəh­dəd­din xan 11 may 1920-ci il­də düş­mən­lə­rin ha­zır­la­dı­ğı və Ana­do­lu­nun iş­ğa­lı­nı eh­ti­va edən "Sevr mü­qa­vi­lə­si"ni, bü­tün təz­yiq­lə­rə bax­ma­ya­raq, im­za­la­ma­dı. Os­man­lı or­du­su ta­ma­mi­lə ləğv edil­di. Mə­di­nə mü­ha­fi­zi Fəx­ri pa­şa, XII Or­du ko­man­da­nı Əli İh­san pa­şa və Mü­da­fiə na­zi­ri, mər­sin­li Ca­mal pa­şa ki­mi də­yər­li ko­man­dan­lar Ma­la­ti­ya­ya sür­gün edil­di­lər. An­caq sul­ta­nı qo­ru­maq üçün yed­di nə­fər­lik bir dəs­tə­nin qal­ma­sı­na izn ve­ril­di.

İş­ğal al­tın­da­kı İs­tan­bul­dan Və­tə­nin azad edil­mə­si­nin müm­kün ol­ma­ya­ca­ğı­nı an­la­yan Sul­tan Vəh­dəd­din xan inan­dı­ğı ko­man­dan­la­rı Ana­do­lu­ya gön­dər­mək is­tə­di. An­caq on­lar: "Dün­ya­ya qar­şı mü­ha­ri­bə edil­məz. Bu iş müs­bət həll ol­maz", - de­yə­rək Ana­do­lu­ya get­mə­yi rədd et­di­lər. Sul­tan Vəh­dəd­din xan qur­tu­lu­şun Ana­do­lu­dan or­ta­ya çı­xa­ca­ğın­dan əmin idi. Bir ara özü Ana­do­lu­ya get­mək is­tə­di. Fə­qət in­gi­lis­lər: "Əgər Ana­do­lu­ya keç­sən, İs­tan­bu­lu rum­la­ra iş­ğal et­di­rər, daş üs­tün­də daş bu­rax­ma­rıq" - de­yə­rək, ona ma­ne ol­du­lar. Be­lə ol­duq­da sul­tan Sa­ra­ya Mus­ta­fa Ka­ma­lı ça­ğır­dı və ona: "Pa­şa! İn­di­yə qə­dər döv­lə­tə çox xid­mət et­di­niz. Bun­la­rı unu­dun. İn­di gö­rə­cə­yi­niz iş­lər ha­mı­sın­dan da­ha mü­hüm ola bi­lər. Siz döv­lə­ti qur­ta­ra bi­lər­si­niz," - de­dik­dən son­ra bö­yük sə­la­hiy­yət­lər­lə onu Ana­do­lu­ya gön­dər­di.

Sul­tan Vəh­dəd­din xan İs­tan­bul­da­kı iş­ğal ko­man­dan­la­rı­nı ya­yın­dır­maq və Ana­do­lu­da­kı mü­ca­di­lə­ni göz­dən uzaq tut­maq məq­sə­di­lə cür­bə­cür si­ya­si ma­nevrlər et­di. İn­gi­lis­lər də türk bir­li­yi­ni par­ça­la­maq üçün pad­şa­hın əley­hi­nə ça­lış­maq­dan ge­ri dur­ma­dı­lar, hət­ta bu iş üçün bir kam­pa­ni­ya baş­lat­dı­lar. On­la­rın ye­ga­nə ar­zu­su sul­ta­nı göz­dən sal­maq idi. İn­gi­lis qüv­və­lə­ri 1922-ci il oktyabr ayı­nın 17-də cü­mə gü­nü sul­ta­nı si­lah gü­cü ilə Dol­ma­bağ­ça sa­ra­yın­dan Ma­lat­ya­ya ge­dən hərb gə­mi­si­nə min­dir­di­lər. Bu gə­mi son Os­man­lı sul­ta­nı­nı və İs­lam xə­li­fə­si­ni in­gi­lis­lə­rin türk zi­ya­lı­la­rı­nı sür­gün et­dik­lə­ri Mal­ta ada­sı­na apar­dı. Sul­tan Vəh­dəd­din xan acı­lar və sı­xın­tı­lar içə­ri­sin­də ke­çən bir sür­gün hə­ya­tın­dan son­ra 1926-cı il may ayı­nın 16-da İta­li­ya­da və­fat et­di. Sul­ta­nın cə­na­zə­si Şa­ma gə­ti­ri­lə­rək Sul­tan Sə­lim ca­mi­si qəb­ris­tan­lı­ğı­na dəfn edil­di.

Sul­tan Vəh­dəd­din xan çox ağıl­lı və zə­ka sa­hi­bi bir in­san idi. Sul­tan Rə­şad xan ol­ma­sa idi, II Əb­dül­hə­mid xan­dan son­ra tax­ta Vəh­dəd­din xan çıx­sa idi, İt­ti­had və Tə­rəq­qi hö­ku­mə­ti­nin xa­ta­la­rı­nın və baş ve­rən fə­la­kət­lə­rin qar­şı­sı­nı ala bi­lər­di. O, bu qüd­rət və bil­gi­yə sa­hib bir in­san idi. Onun dün­ya ma­lı­na düş­kün ol­ma­dı­ğı, gö­zəl əx­laq­lı və ta­yı az gö­rü­lə bi­lə­cək qə­dər na­mus­lu ol­du­ğu və­si­qə­lə­rin­dən bəl­li olur. Sul­tan Vəh­dəd­din xan çox sev­di­yi və­tə­nin­dən qo­par­kən ya­nın­da şəx­si mal var­lı­ğın­dan baş­qa bir şey gö­tür­mə­di­yi taxtdan ay­rıl­dıq­dan dörd il keç­mə­dən və­fat et­di­yin­də qəs­sa­ba, baq­qa­la və çö­rək­çi­yə borclu ol­ma­sın­dan ay­dın olur.

Sul­tan Vəh­dəd­din xa­nın və­tə­ni­nin və mil­lə­ti­nin uğ­ra­dı­ğı fə­la­kət­lər qar­şı­sın­da nə­lər dü­şün­dü­yü və nə­lər hiss et­di­yi qeydlə­rə keç­miş bu ha­di­sə­dən ay­dın ola bi­lər: 1919-cu ilin ra­ma­zan ayın­da bir sa­bah Ul­duz sa­ra­yın­da yan­ğın çı­xır. Qı­sa bir za­man­da bö­yü­yən alov­lar sul­ta­nın ge­cə­lər qal­dı­ğı evi də bü­rü­yür. O ge­cə­ni tə­sa­dü­fən köş­kün­də ke­çir­miş olan Vəh­dəd­din xan yan­ğın xə­bə­ri­ni al­dıq­da pal­to­su­nu çiy­ni­nə ata­raq çö­lə çı­xır. Heç bir tə­laş gös­tər­mə­dən köş­kün önün­də yan­ğı­nı seyr edər­kən ət­raf­da ağ­la­yan­la­rı gör­dük­də göz­lə­ri ya­şa­rır, "Mə­nin Və­tə­nim od içə­ri­sin­də­dir, onun ya­nın­da bu­nun nə də­yə­ri var," - de­mək­dən özü­nü sax­la­ya bil­mir.

Bə­li, Os­man­lı im­pe­ra­tor­lu­ğu tür­kün qüd­rə­ti­ni dün­ya ta­ri­xi­nin sə­hi­fə­lə­ri­nə qeyd et­dik­dən son­ra məğ­lub olan­lar ara­sın­da yer al­maq məc­bu­riy­yə­tin­də qa­lıb. Be­lə­cə, I Dün­ya Mü­ha­ri­bə­si­nin nə­ti­cə­sin­də ya­ra­nan və­ziy­yə­tə qar­şı 1 no­yabr 1922-ci il­də Tür­ki­yə Bö­yük Mil­lət Məc­li­si tə­rə­fin­dən qə­bul edi­lən bir qə­ra­ra əsa­sən səl­tə­nə­tin ləğv edil­mə­si­lə Os­man­lı İm­pe­ra­tor­lu­ğu so­na ça­tıb. Be­lə­lik­lə, ye­ri­ni Tür­ki­yə Cum­hu­riy­yə­ti­nə ve­rən Os­man­lı İm­pe­ra­tor­lu­ğu 623 il bo­yun­ca Bö­yük Türk Mil­lə­ti­nin ta­ri­xi və yük­sək mə­də­niy­yə­ti ilə Türk dün­ya­sı­nın şan­lı bir var­lı­ğı ola­raq ta­ri­xə dü­şüb.

Ta­rix­çi­lə­rin Os­man qa­zi və qur­du­ğu döv­lət haq­qın­da or­taq fi­kir­lə­ri qı­sa­ca be­lə­dir: 

Türklə­rin və İs­lam ta­ri­xi­nin ən möh­tə­şəm döv­rü os­man­lı­la­rın əsə­ri­dir. On­lar mil­li və is­la­mi məf­ku­rə­lə­rin əsa­sı olan si­ya­si is­tiq­rar və so­si­al əda­lət­lə­ri sa­yə­sin­də üç qi­tə­nin or­ta­sın­da bə­şər ta­ri­xi­nin ən qüd­rət­li təm­sil­çi­lə­ri ol­muş­lar. Os­man­lı xa­nə­da­nı dün­ya­da heç bir mil­lə­tə nə­sib ol­ma­yan, sa­də­cə bö­yük bir döv­lət bəxş et­mə­di, onu mil­li və in­sa­ni çər­çi­və­lər­də mil­lə­tin qəl­bi­ni qa­za­na­raq ca­han ha­ki­miy­yə­ti dü­şün­cə­si­nin ən sağ­lam təş­ki­la­tı ha­lı­na gə­tir­di.

Os­man­lı sul­tan­la­rı el­mi və elm adam­la­rı­nı məm­lə­kə­tə sa­hib ol­maq­dan üs­tün tut­du­lar; ka­mal sa­hi­bi elm ər­ba­bı­nı təq­dir edib rəğ­bət gös­tər­di­lər; mü­ha­ri­bə və sülh za­ma­nı mü­qəd­dəs di­ni­mi­zin bil­dir­di­yi hökmlə­rə sa­diq qa­lıb güc­lən­di­lər; iş­lə­rin­də alim­lər­lə is­ti­şa­rə et­di­lər, döv­lət ni­zam­na­mə­si­ni on­la­ra ha­zır­la­dıb ida­ri mə­su­liy­yət­lə­rə on­la­rı da da­xil et­di­lər. Bu­na gö­rə də Os­man­lı döv­lə­tin­də elm adam­la­rı hör­mət­li möv­qe­lər­də olub.

Os­man­lı döv­lə­ti qövmlər, din­lər və məz­həb­lər ara­sın­da sağ­lam bir ahəng ya­rat­maq­la, xalq küt­lə­lə­ri ara­sın­da heç bir fərq və tə­za­da yol ver­mə­dən dün­ya ta­ri­xin­də ən qüd­rət­li bir var­lıq təş­kil edib. Üç qi­tə, doq­quz iq­lim, müx­tə­lif irq, dil, din, məz­həb fi­kir və mə­də­niy­yət­lə­ri bir­ləş­di­rən Os­man­lı döv­lə­ti XIII əsrdən XX əs­rə qə­dər nə­sil­lə­ri ida­rə edib. Bu bö­yük si­ya­si var­lıq, qə­dim və ye­ni döv­lət­lər­dən fərqli ola­raq, nə xa­ri­ci is­ti­la təh­did­lə­ri­nə, nə də da­xil­də­ki müx­tə­lif irq, din və məz­həb mən­sub­la­rı­nın təş­vi­şi­nə mə­ruz qa­lıb, əsrlər bo­yu mad­di və mə­nə­vi gü­cü­nü in­san­lıq üçün xərclə­yib. Bu da bir hə­qi­qət­dir ki, dün­ya­nın ən uzu­nö­mür­lü və ən bö­yük döv­lət­lə­rin­dən bi­ri Os­man­lı döv­lə­ti olub.

Os­man­lı döv­lə­ti­nin qu­ru­cu­su Os­man bəy gəncli­yin­də kö­nül sul­tan­la­rın­dan bi­ri olan Şeyx Eda­ba­li­nin söh­bət­lə­ri­nə qa­tıl­maq­la mə­nə­viy­ya­tı­nı yük­səl­dib. O, Şeyx Eda­ba­li­yə qo­naq ol­du­ğu bir ge­cə qə­ri­bə bir rö­ya gö­rüb. Gö­rüb ki, şey­xin böy­rün­dən çı­xan bir ay onun si­nə­si­nə gir­di, son­ra si­nə­sin­dən çı­xan bir ağac bü­tün üfü­qü, göy üzü­nü bü­rü­dü. Dağ­la­rın, də­rə­lə­rin, me­şə­lə­rin, şə­hər­lə­rin, çay­la­rın, də­niz­lə­rin bu ağa­cın köl­gə­si al­tın­da qal­dı­ğı­nı və in­san­la­rın on­dan fay­da­lan­dı­ğı­nı gö­rüb. Er­tə­si gün Os­man bəy rö­ya­sı­nı Şeyx Ede­ba­li­yə da­nış­dıq­da şeyx çox hə­yə­can ke­çi­rib və: "Oğul! Haqq-Tə­a­la sə­nə və sə­nin öv­lad­la­rı­na səl­tə­nət ver­di. Sən pad­şah ola­caq­san. Sə­nin döv­lə­tin bü­tün ca­ha­nı bü­rü­yə­cək, bü­tün dün­ya sə­nin öv­lad­la­rı­nın hi­ma­yə­si al­tın­da ola­caq, mə­nim qı­zım Mal xa­tun­dan sə­nin nəs­lin tö­rə­yə­cək. Ar­tıq qı­zım sə­nə ha­lal­dır"- de­yə­rək, Os­man bə­yin rö­ya­sı­nı izah edib. Be­lə­lik­lə, Os­man bəy 1277-ci il­də, on doq­quz ya­şın­da ikən Ede­ba­li­nin qı­zı ilə ev­lə­nib. Os­man qa­zi­nin cə­sa­rə­ti, zə­ka­sı, co­mərdli­yi, İs­lam di­ni­nə olan sə­da­qə­ti hər kəs tə­rə­fin­dən təq­dir edil­di­yi­nə gö­rə o, Ka­yı bo­yu bəy­li­yi­nə na­mi­zəd gös­tə­ri­lib və 1281-ci il­də ata­sı Ər­toğ­rul bəy və­fat et­dik­də Ka­yı bə­yi olub.

Al­tı əsrdən ar­tıq ya­şa­mış bu döv­lə­tə adı­nı ve­rən Sul­tan I Os­man qa­zi 1258-ci il­də Sö­yüd­lü­də dün­ya­ya gə­lib. Ata­sı oğuz­la­rın Bo­zok qo­lu­nun Ka­yı bo­yun­dan olan Ər­toğ­rul bəy, ana­sı Ha­li­me xa­nım­dır. Sul­tan I Os­man qa­zi is­lam tər­bi­yə­si­lə ye­tiş­di­ri­lib, döv­rün adət-ənə­nə­si­lə mü­kəm­məl hər­bi tə­lim alıb. Ər­toğ­rul bə­yin oğ­lan­la­rı­nın ən ki­çi­yi olan Os­man bəy ata­sı­nın ya­xın dostla­rın­dan qı­lıncla dö­yüş­mə­yi, ata min­mə­yi öy­rə­nib. On­lar­dan ib­rət ala­raq gəncli­yin­dən eti­ba­rən dö­yüş­lə­rə qa­tı­lıb zə­fər­lər qa­za­nıb, ko­man­dan­lıq vəsflə­ri­ni in­ki­şaf et­di­rə­rək güc­lə­nib. O za­man­lar o böl­gə­də çox say­da mü­ca­hid, dər­viş və hər bi­ri bir kö­nül sul­ta­nı olan şeyx və alim­lər var idi. Os­man bəy Ana­do­lu­nu is­lam­laş­dı­rıb türkləş­dir­mə fə­a­liy­yət­lə­ri­nə qo­şu­lan bu kö­nül sul­tan­la­rın­dan bi­ri olan Şeyx Eda­ba­li­nin söh­bət­lə­ri­nə qa­tı­lıb mə­nə­viy­ya­tı­nı yük­səl­dib, Ye­ni­şə­hə­ri mər­kəz ha­lı­na gə­ti­rib. Bu­ra­da ida­rə, iq­ti­sa­diy­yat və so­si­al mü­əs­si­sə­lə­ri­ni qur­du­rub. Hər böl­gə­nin rəh­bər­li­yi­nə inan­dı­ğı qa­bi­liy­yət­li və adil ko­man­dan­lar tə­yin edib. Nə­ti­cə­də, 1299-cu il­də 623 il bo­yun­ca da­vam edən Os­man­lı xa­nə­da­nı­nı və döv­lə­ti­ni qu­rub.

Fazil QARAOĞLU

Bakı xəbər.- 2016.- 13 oktyabr.- S.15