Hü­seyn Ca­vid ir­sin­də türkçü­lük azər­bay­can­çı­lı­ğın ay­rıl­maz tər­kib və ifa­də for­ma­sı ki­mi...

II ya­zı

Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın, fəl­sə­fi fi­kir ta­ri­xi­nin qüd­rət­li si­ma­la­rın­dan olan da­hi şa­ir-dra­ma­turq Hü­seyn Ca­vid öz ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da türkçü­lü­yün və azər­bay­can­çı­lı­ğın vəh­də­ti­ni ya­ra­dan şəx­siy­yət ki­mi ta­ri­xə dü­şüb. Hü­seyn Ca­vid ir­si bu gün ge­niş sə­viy­yə­də öy­rə­di­lir, təb­liğ edi­lir. Giz­lin de­yil ki, Hü­seyn Ca­vid ir­si­nə ən bö­yük də­yə­ri Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın sa­biq pre­zi­den­ti mər­hum Hey­dər Əli­yev ve­rib.

Fi­lo­lo­gi­ya üz­rə fəl­sə­fə dok­to­ru Sa­la­tın Əh­məd­li ya­zır ki, dün­ya ro­man­tiz­mi­nin gör­kəm­li nü­ma­yən­də­si, Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da ro­man­tizm cə­rə­ya­nı­nın ba­ni­si Hü­seyn Ca­vid hə­mi­şə ümum­mil­li li­der Hey­dər Əli­ye­vin diq­qət mər­kə­zin­də olub: "1982-ci il­də H.Ca­vi­din cə­na­zə­si­ni uzaq Si­bir­dən gə­tir­mə­si və doğ­ma Nax­çı­van tor­pa­ğın­da dəfn et­dir­mə­si, bu gün Ca­vid­lə­rin bir­gə uyu­du­ğu möh­tə­şəm məq­bə­rə­nin ti­kil­mə­si ulu ön­dər Hey­dər Əli­ye­vin bö­yük qəh­rə­man­lı­ğı, mi­sil­siz rə­şa­də­ti, tək­cə Ca­vi­də de­yil, ümu­mən Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­na, bə­dii-ic­ti­mai fik­ri­nə ta­ri­xi eh­ti­ra­mı idi. O, 1995-ci il­də Hü­seyn Ca­vi­din məq­bə­rə­si­nin və ev mu­ze­yi­nin ya­ra­dıl­ma­sı­na həsr edil­miş mü­şa­vi­rə­də de­yir­di: "Bi­lir­si­niz ki, Hü­seyn Ca­vi­din hə­ya­tı, ya­ra­dı­cı­lı­ğı Azər­bay­can üçün nə qə­dər də­yər­li, əhə­miy­yət­li olub, onun qoy­du­ğu ədə­bi-mə­nə­vi irs bi­zim üçün nə qə­dər əhə­miy­yət­li və gə­rək­li­dir. Ey­ni za­man­da, onun hə­ya­tı fa­ci­ə­li olub­dur. An­caq bu fa­ci­ə­li dövrlər onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı Azər­bay­can xal­qı­nın qəl­bin­dən çı­xa­ra bil­mə­yib, ya­şa­dıb­dır".

Hə­qi­qə­tən də H.Ca­vid 1937-1957-ci il­lər­də - si­ya­si bə­ra­ət ala­na qə­dər təq­ri­bən 20 il Azər­bay­can xal­qı­nın qəl­bin­də ya­şa­dı. İ.V.Sta­li­nin və­fa­tın­dan son­ra (5 mart 1953) və Sov.İKP-nin XX qu­rul­ta­yın­da (1956) şəx­siy­yə­tə pə­rəs­ti­şin və onun nə­ti­cə­lə­ri­nin ləğv edil­mə­si haq­qın­da qə­rar­dan son­ra H.Ca­vi­din zən­gin və möh­tə­şəm ya­ra­dı­cı­lı­ğı ədə­bi-nə­zə­ri fik­rin diq­qət mər­kə­zi­nə keç­di".

S.Əh­məd­li ya­zır ki, 1960-cı il­də aka­de­mik Məm­məd Cə­fə­rin "Hü­seyn Ca­vid" mo­noq­ra­fi­ya­sı ilə H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın təd­qi­qi­nin ikin­ci mər­hə­lə­si baş­lan­dı. Bi­rin­ci mər­hə­lə (1920-1937) ədi­bin həb­si ilə ba­şa çat­mış, da­ha doğ­ru­su, ya­rım­çıq qal­mış­dı: "Hey­dər Əli­ye­vin hə­min çı­xı­şın­da tən­qi­di bir mə­qam da var: "Biz 1981-ci il­də Hü­seyn Ca­vi­din ana­dan ol­ma­sı­nın 100 il­li­yi haq­qın­da qə­rar qə­bul et­dik. Bun­dan son­ra bir çox iş­lər gö­rül­dü. An­caq tə­əs­süf ki, o vaxt qə­bul olu­nan qə­rar­da nə­zər­də tu­tul­muş təd­bir­lə­rin bə­zi­lə­ri in­di­yə­dək hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­yib". Hey­dər Əli­yev 1981-ci il qə­ra­rı­na bö­yük önəm ve­rir, fə­qət, onun vax­tın­da hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­mə­si­nə dö­nə-dö­nə tə­əs­sü­fü­nü bil­di­rir­di. Ümu­mən o bü­tün fə­a­liy­yə­tin­də ar­dı­cıl şəx­siy­yət idi, baş­la­dı­ğı işi, ver­di­yi qə­ra­rı müt­ləq axı­ra çat­dı­rır­dı. Ulu ön­dər 29 oktyabr 1996-cı il­də Nax­çı­van­da Hü­seyn Ca­vi­din məq­bə­rə­si­nin açı­lı­şın­da­kı nit­qin­də de­yib: "Mən çox məm­nu­nam, se­vi­ni­rəm ki, 15 il bun­dan əv­vəl qə­bul et­di­yim qə­rar hə­ya­ta ke­çir. Mə­nim ar­zu­la­rım hə­ya­ta ke­çir. Mən si­zi də, özü­mü də bu mü­na­si­bət­lə təb­rik edi­rəm. Hü­seyn Ca­vi­din məq­bə­rə­si Nax­çı­va­nın me­mar­lıq ta­ri­xin­də ye­ni bir sə­hi­fə­dir. Nax­çı­van­da bö­yük me­mar­lıq, mil­li-mə­də­ni abi­də­lə­ri­miz var. Bu abi­də də hə­min ənə­nə­lə­rin da­va­mı­dır. Ümid­va­ram ki, "Mö­mü­nə Xa­tun" abi­də­si ki­mi bu abi­də də əsrlər bo­yu ya­şa­ya­caq­dır. Gü­man edi­rəm ki, gə­lə­cək nə­sil­lər bu gü­nü xa­tır­la­ya­caq və bu abi­də­ni ya­ra­dan­la­rı unut­ma­ya­caq­dır".

Ta­rix Hey­dər Əli­ye­vin bö­yük uzaq­gö­rən­li­yi­ni əzmlə təs­diq et­di. Bu gün Nax­çı­van­da Ca­vid məq­bə­rə­si xal­qın mü­qəd­dəs zi­ya­rət­ga­hı­na çev­ri­lib, xal­qı­mız onu ya­ra­dan­la­rı du­a­lar və təh­sin­lər­lə yad edir. H.Ca­vid məq­bə­rə­si həm də ulu Nax­çı­va­nın me­mar­lıq bə­zə­yi ki­mi ta­ri­xə da­xil olub".

S.Əh­məd­li­nin qeyd et­di­yi­nə gö­rə, Hey­dər Əli­ye­vin XX əsr Azər­bay­can ro­man­tiz­mi­nin gör­kəm­li si­ma­sı, ro­man­tik şa­ir və fi­lo­sof H.Ca­vid haq­qın­da­kı fi­kir­lə­ri mü­a­sir ca­vid­şü­nas­lı­ğın me­to­do­lo­ji əsas­la­rı­nı mü­əy­yən edir: "Hü­seyn Ca­vid XX əsrdə Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın, mə­də­niy­yə­ti­nin in­ki­şaf et­mə­sin­də mi­sil­siz xid­mət­lər gös­tər­miş­dir. Hü­seyn Ca­vid Azər­bay­can xal­qı­nı, onun mə­də­niy­yə­ti­ni, ədə­biy­ya­tı­nı, el­mi­ni yük­sək­lə­rə qal­dı­ran bö­yük şəx­siy­yət­lər­dən bi­ri­dir. Hü­seyn Ca­vi­din ya­rat­dı­ğı əsər­lər Azər­bay­can xal­qı­nın mil­li sər­və­ti­dir. On­lar bu gün üçün, gə­lə­cək nə­sil­lər üçün dərslik ki­ta­bı­dır. Hü­seyn Ca­vi­din bü­tün ya­ra­dı­cı­lı­ğı, bü­tün fə­a­liy­yə­ti Azər­bay­can xal­qı­nın mə­də­niy­yə­ti­ni yük­sək­lə­rə qal­dır­maq­dan, xal­qı­mı­zı azad, müs­tə­qil xalq et­mək­dən iba­rət olub­dur. Onun bü­tün ya­ra­dı­cı­lı­ğı Azər­bay­can xal­qı­nı mil­li azad­lı­ğa, müs­tə­qil­li­yə çat­dı­rıb­dır. O hə­mi­şə öz ira­də­si ilə ya­şa­mış, öz ira­də­si­nə, mil­lə­ti­nə sa­diq ol­muş­dur, mil­lə­ti­ni, xal­qı­nı həd­din­dən ar­tıq sev­miş və mil­lə­ti­nə həd­din­dən ar­tıq xid­mət edən bir in­san ol­muş­dur".

Alim ya­zır ki, gö­rün­dü­yü ki­mi, H.Ca­vi­din ədə­bi-ta­ri­xi möv­qe­yi­nə ve­ri­lən bu kon­sep­tu­al də­yər­də bö­yük ro­man­tik şa­ir və fi­lo­so­fun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na xas bir ne­çə cə­hət öz ifa­də­si­ni ta­pır: o, ədə­biy­yat və mə­də­niy­yə­ti­mi­zi ucal­dır; ya­rat­dı­ğı əsər­lər mil­li sər­və­ti­miz­dir; əsər­lə­ri bu gü­nün və gə­lə­cə­yin dərs ki­ta­bı­dır; ide­ya­la­rı azad­lıq və müs­tə­qil­li­yə xid­mət edir; o, bö­yük ya­ra­dı­cı­lıq ira­də­si nü­ma­yiş et­dir­miş, mil­lə­ti­nə sa­diq ol­muş, onu sev­miş və həd­siz xid­mət gös­tər­miş­dir: "Bü­tün bun­lar ro­man­tik şa­ir və fi­lo­sof ki­mi Hü­seyn Ca­vi­din şəx­siy­yə­ti­ni ucal­dan, onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın mil­li-ta­ri­xi və bə­dii-fəl­sə­fi əhə­miy­yə­ti­ni əks et­di­rən cə­hət­lər­dir. Hey­dər Əli­ye­vin bu fi­kir­lə­ri H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na də­rin­dən nü­fuz et­mə­yə im­kan ve­rir. Hər şey­dən ön­cə, H.Ca­vid hə­yat­da ola­nı yox, hə­yat­da ol­ma­lı­nı tə­rən­nüm edən ro­man­tik şa­ir idi. O, XX əs­rin Ə.Hü­seynza­də, M.Ha­di, A.Səh­hət, A.Şa­iq, Di­van­bə­yoğ­lu və s. ki­mi söz və fi­kir adam­la­rı ilə bir­lik­də bir ədə­bi-nə­zə­ri cə­rə­yan ki­mi Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da ro­man­tiz­mi for­ma­laş­dır­ma­ğa na­il ol­du".

"Mən, fə­qət, hüs­ni-xu­da şa­i­ri­yəm.

Ye­rə en­məm də sə­ma şa­i­ri­yəm"

- de­yən H.Ca­vid yer hə­qi­qət­lə­rin­dən çox-çox yük­sək­də da­yan­dı. Ro­man­tik pa­fos, xə­ya­lın hü­dud­suz uçu­şu, müt­ləq hə­qi­qə­tə çat­ma­ğa dön­məz cəhd onun ədə­bi-bə­dii mə­ra­mı­nı sə­ciy­yə­lən­di­rən baş­lı­ca cə­hət­lər­dir.

Mü­əl­lif ya­zır ki, Ca­vid yük­sək­də du­rur­du. Onun yaz­dı­ğı­na gö­rə, çün­ki hə­lə 1909-cu il­də 27 ya­şın­da ikən o, "Ca­vid" ədə­bi tə­xəl­lü­sü­nü qə­bul edər­kən, özü­nün kim­li­yi­ni ay­dın dərk et­miş­di.

Aka­de­mik Məm­məd Cə­fər "Hü­seyn Ca­vid" (1960) mo­noq­ra­fi­ya­sın­da bu ba­rə­də ya­zır­dı: "H.Ca­vid Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xin­də xü­su­si möv­qe­yi olan qüd­rət­li söz us­ta­la­rın­dan bi­ri­dir. Onun sə­nə­ti məz­mun­ca yük­sək ol­du­ğu ki­mi, bə­dii for­ma cə­hə­tin­dən də zən­gin, əl­van­dır. No­va­tor li­rik şe­ir­lər, li­ro-epik, epik po­e­ma­lar yaz­maq­la ya­na­şı, Ca­vid Azər­bay­can sə­nə­ti­nə fa­ciə və dram­lar­dan iba­rət on beş əsər ve­rib. Ca­vid dra­ma­tur­gi­ya­sı, sö­zün hə­qi­qi mə­na­sın­da, xa­rak­ter­lər dra­ma­tur­gi­ya­sı­dır. Bu ba­xım­dan onun dram sə­nət­kar­lı­ğı­nı an­caq dün­ya­nın ən bö­yük dra­ma­turqla­rı ilə mü­qa­yi­sə et­mək olar".

S.Əh­məd­li qeyd edir ki, H.Ca­vi­din həm po­e­zi­ya­sı, həm də dra­ma­tur­gi­ya­sı ide­ya fəl­sə­fə­si ba­xım­dan təh­lil olun­sa da, po­e­ti­ka cə­hət­dən də­rin­dən araş­dı­rıl­ma­yıb. Hal­bu­ki, ək­sər əsər­lə­ri­ni mən­zum dram for­ma­sın­da yaz­mış, ədə­biy­ya­tı­mız­da mən­zum dram jan­rı­nın ba­ni­si sə­la­hiy­yə­ti­ni qa­za­nıb. Bə­zi is­tis­na­lar­la de­mək olar ki, H.Ca­vi­din şe­ir və dram əsər­lə­ri­nin po­e­ti­ka­sı, onun po­e­tik konstruk­si­ya­la­rı la­zı­mi də­rə­cə­də təd­qiq olun­ma­yıb: "Hü­seyn Ca­vi­din po­e­ti­ka­sı, onun bə­dii sir­lə­ri­ni mo­noq­ra­fik miq­yas­da açan təd­qi­qat əsə­ri  hə­lə ya­zıl­ma­yıb. Bu ba­xım­dan H.Ca­vid Fü­zu­li­dən üzü bə­ri or­ta əsrlər Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın po­e­tik qay­naq­la­rı­nı öz ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da əks et­di­rən, xü­su­si­lə əruz eh­kam­la­rı­na  ye­ni­dən can ve­rən qüd­rət­li söz us­ta­sı­dır.

Hə­qi­qə­tən də "O elə bir "sübh şə­fə­qi" idi ki, işı­ğı əsrlə­rin süz­gə­cin­dən sü­zü­lüb gə­lir və hə­mi­şə də öz il­kin eh­ti­ra­sı ilə, il­kin şöv­qü ilə pa­rıl­da­yır. Əsrlər bir-bi­ri­ni əvəz edir, o İşıq isə hə­mi­şə İs­te­da­dı özü­nə çə­kir. Çün­ki o İşı­ğı da İs­te­da­dı alov­lan­dı­rır­dı" (Xalq ya­zı­çı­sı, pro­fes­sor El­çin). Bü­tün­lük­də 37-nin rep­res­si­ya­la­rı, to­ta­li­tar so­vet re­ji­mi Ca­vi­din işı­ğı­nı, eh­ti­ra­sı­nı sön­dü­rə bil­mə­di. Çün­ki bu işıq İs­te­dad­dan, bu is­te­dad isə Tan­rı­dan gə­lən ruh idi. Yer al­lah­la­rı­nın bu işı­ğı sön­dür­mə­yə gü­cü çat­maz­dı. Elə məhz bu işı­ğın sa­yə­sin­də də "H.Ca­vid hər za­man tə­zə­dir. Bu tə­zə­li­yin baş­lı­ca mən­bə­yi şa­i­rin tə­rən­nüm et­di­yi fi­kir­lə­rin də­rin­lik və vü­sə­tin­də, to­xun­du­ğu möv­zu­la­rın bö­yük­lük və siq­lə­tin­də, təb­liğ et­di­yi və əsas­lan­dır­dı­ğı de­mok­ra­tik-hu­ma­nist ide­ya­la­rın par­laq­lı­ğın­da­dır" (Mə­sud Əli­oğ­lu).

Hə­qi­qə­tən də H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da bir də­nə də ol­sun adi, mə­i­şət sə­viy­yə­si­nə enən, döv­rün ötə­ri tə­lə­bin­dən do­ğan kon­yuk­tur fi­kir və mü­la­hi­zə yox­dur. Ca­vi­din bü­tün fi­kir­lə­ri ümum­mil­li­dir, ümum­bə­şə­ri­dir. Çün­ki o ye­rə ya­şa­dı­ğı mən­zil­dən, otur­du­ğu kres­lo­dan de­yil, sə­ma­lar­dan - Tan­rı ün­va­nın­dan nə­zər sal­ma­ğı ba­ca­ran müd­rik fi­lo­sof, qüd­rət­li şa­ir idi. Bö­yük sə­nət ha­mi­si Hey­dər Əli­ye­vin söz­lə­ri ilə de­sək: "H.Ca­vid bi­zim üçün, doğ­ru­dan da, əziz­dir. O, ta­ri­xi­miz­də bö­yük bir şəx­siy­yət­dir və bö­yük bir irs qo­yub. Xal­qı­mız, ta­ri­xi­miz nə qə­dər ya­şa­ya­caq­sa, H.Ca­vi­din ir­si də o qə­dər ya­şa­ya­caq və xal­qı­mız on­dan is­ti­fa­də edə­cək". Be­lə əbə­di­ya­şar­lı­ğı hər şey­dən ön­cə H.Ca­vid özü qa­za­nıb. Hey­dər Əli­ye­vin H.Ca­vid uğ­run­da mü­ba­ri­zə­si isə ulu ön­də­rin bi­zim klas­sik bə­dii ir­si­mi­zə, mə­də­niy­yə­ti­mi­zə qay­ğı­keş­li­yi­nin, bö­yük sev­gi­si­nin par­laq ifa­də­si, ta­ri­xi bir sə­hi­fə­si­dir".

S.Əh­məd­li­nin bil­dir­di­yi­nə gö­rə, H.Ca­vi­din sə­nə­ti sa­də de­yil, mü­rək­kəb bir irsdir. O, Şərq ədə­biy­ya­tı ənə­nə­lə­ri­nə uy­ğun sim­vol­lar­la zən­gin­dir. Ali­min yaz­dı­ğı­na gö­rə, onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı adi, mə­lum, ənə­nə­vi söz­lər­lə sə­ciy­yə­lən­dir­mək çə­tin­dir. Hər şey­dən ön­cə, H.Ca­vi­din "Şeyx Sə­nan" fa­ci­ə­si­nin su­fizmlə bağ­lı­lı­ğı­nı aç­maq la­zım gə­lir. Dün­ya de­mo­nik ədə­biy­ya­tı­nı bil­mə­dən "İb­lis" əsə­ri­nin ədə­bi-ta­ri­xi mə­na­sı­nı izah et­mək ol­maz. S.Əh­məd­li­nin fik­rin­cə, "Uçu­rum" tə­ləb edir ki, XX əs­rin ön­lə­rin­də Tür­ki­yə-Av­ro­pa tə­mas­la­rı­nın ta­ri­xi sə­bəb­lə­ri­ni bi­lə­sən. Ya­xud, möh­tə­şəm "Pey­ğəm­bər"i dərk və izah et­mək üçün ən azı is­lam ta­ri­xi­ni bil­mək gə­rək­dir: "Qə­dim türk fü­tuh­la­rı­nın ta­ri­xin­dən bi­xə­bər ol­san "To­pal Tey­mur" dra­mı­nı ba­şa dü­şə bil­məz­sən. "Xəy­yam" həm şa­ir, həm ri­ya­ziy­yat­çı, həm də fi­lo­sof Ömər Xəy­ya­mın kim­li­yi­ni bi­lən­lər üçün ma­raq­lı və də­yər­li əsər­dir. Be­lə­lik­lə, Hey­dər Əli­yev bü­tün bun­la­ra yük­sək də­rə­cə­də aşi­na idi və elə bu­na gö­rə də o, H.Ca­vi­din ədə­bi-ta­ri­xi də­yə­ri­ni ha­mı­dan doğ­ru tə­yin edir­di.

Ulu ön­də­rin be­lə bir məş­hur fik­ri var: "Bi­zim ədə­biy­ya­tı­mı­zın xal­qı­mı­za et­di­yi ən bö­yük xid­mət on­dan iba­rət­dir ki, şa­ir­lə­ri­miz, ya­zı­çı­la­rı­mız öz əsər­lə­ri ilə Azər­bay­can­da, xal­qı­mız­da, mil­lə­ti­miz­də da­im mil­li his­siy­yat­la­rı oyat­ma­ğa ça­lış­mış­lar. Mil­li özü­nü­dərk, mil­li oya­nış, dir­çə­liş pro­se­si xal­qı­mı­za bi­rin­ci növ­bə­də ədə­biy­yat­dan ke­çir". XX əsrdə Azər­bay­can­da mil­li-mə­nə­vi özü­nü­dər­kin, ulu türk əs­li­nə qa­yı­dı­şın ba­şın­da du­ran­lar­dan bi­ri, bəl­kə də bi­rin­ci­si H.Ca­vid olub. XX əs­rin ön­lə­rin­də mil­li in­ti­ba­hın ba­şın­da da­ya­nan Ü.Ha­cı­bə­yov, Ə.Hü­seynza­də, Mir­zə Cə­lil, M.Ə.Sa­bir, H.Ca­vid və C.Cab­bar­lı Azər­bay­ca­nın adı­nı və şöh­rə­ti­ni dün­ya­ya ta­nıt­dı­lar. Bu sə­nət­kar­la­rın ir­si mil­li-ta­ri­xi çər­çi­və­lər­dən çı­xıb dün­ya sə­viy­yə­si­nə yük­səl­di. Dün­ya ro­man­tiz­mi­ni və dün­ya re­a­liz­mi­ni bu sə­nət­kar­la­rın ir­si ol­ma­dan bü­töv hal­da tə­səv­vür et­mək müm­kün de­yil.

Hey­dər Əli­yev ədə­biy­yat və in­cə­sə­nə­tin ta­ri­xi, fəl­sə­fi ma­hiy­yə­ti ilə bə­ra­bər, po­e­tik no­va­tor­lu­ğu­na da xü­su­si önəm ve­rir­di: "Ədə­biy­ya­tı­mı­zın, in­cə­sə­nə­ti­mi­zin, mə­də­niy­yə­ti­mi­zin ən bö­yük və fərqlən­di­ri­ci xü­su­siy­yət­lə­rin­dən bi­ri də odur ki, za­man-za­man is­te­dad­lı in­san­lar mə­də­niy­yə­ti­miz­də ye­ni yol­lar, ye­ni cı­ğır­lar açır­lar, ye­ni for­ma­lar mey­da­na gə­ti­rir­lər". Be­lə­lik­lə, ulu ön­dər ya­ra­dı­cı­lıq psi­xo­lo­gi­ya­sı­na, for­ma və üs­lub ax­ta­rış­la­rı­na önəm ve­rir­di ki, H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı bu ba­xım­dan nü­mu­nə idi. H.Ca­vid Şərq şe­i­ri­nin ən yax­şı po­e­tik ənə­nə­lə­ri­ni, Fü­zu­li sə­nət­kar­lı­ğı­na xas cə­hət­lə­ri, Tür­ki­yə ro­man­tik­lə­ri­nin no­va­tor xü­su­siy­yət­lə­ri­ni in­ki­şaf et­di­rə­rək ye­ni for­ma və fər­di üs­lub ya­ra­dır­dı. H.Ca­vid min il­dən ar­tıq ta­ri­xi və sə­nət ya­rat­maq təc­rü­bə­si olan əruz vəz­ni­nə ye­ni ele­mentlər gə­tir­di, de­mək olar ki, əru­zun özü­nə­məx­sus po­e­tik fi­qur­la­rı­nı ya­rat­dı. Ulu ön­də­rin də­yər ver­di­yi cə­hət­lər­dən bi­ri də məhz bu idi. Ə.Hü­seynza­də Azər­bay­can ro­man­tiz­mi­nin es­te­ti­ka­sı­nı, H.Ca­vid isə po­e­ti­ka­sı­nı ya­rat­dı".

Mü­əl­lif ya­zır ki, H.Əli­yev H.Ca­vid ir­si­nin öl­məz­li­yi­nə bö­yük inam bəs­lə­yir­di: "Vaxt var idi, H.Ca­vi­di həbs et­di­lər və onun bü­tün əsər­lə­ri­ni qa­da­ğan et­di­lər. H.Ca­vid həbs olu­nan­dan, hət­ta dün­ya­sı­nı də­yi­şən­dən son­ra onu mil­lət­çi, pan­tür­kist, an­ti­so­vet adam ad­lan­dı­rır­dı­lar. Am­ma H.Ca­vi­din əsər­lə­ri ya­şa­dı...". Be­lə əbə­di­ya­şar­lı­lıq hər şey­dən ön­cə H.Ca­vi­din bö­yük is­te­da­dı, sə­nət­kar­lı­ğı, öz xal­qı­na mə­nən bağ­lı­lı­ğı və heç şüb­hə­siz ki, ümum­bə­şə­ri bə­dii tə­fək­kür sə­viy­yə­si ilə bağ­lı idi. Ca­vid­şü­nas­la­rın be­lə bir fik­ri ilə ra­zı­laş­ma­lı­yıq ki, hə­qi­qə­tən də "Hü­seyn Ca­vid sə­nət­də heç ki­mə bən­zə­mə­yən, ori­ji­nal bir ya­ra­dı­cı­lıq yo­lu keç­miş və özün­dən son­ra öl­məz əsər­lər qo­yub get­miş söz us­tad­la­rın­dan bi­ri­dir. "Şeyx Sə­nan", "İb­lis", "To­pal Tey­mur", "Pey­ğəm­bər", "Xəy­yam", "Sə­ya­vuş" ki­mi dram­la­rı, "Azər" po­e­ma­sı, bü­töv bir sil­si­lə li­rik-fəl­sə­fi şe­ir­lə­ri ilə H.Ca­vid öz adı­nı Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın qı­zıl sə­hi­fə­lə­ri­nə əbə­di həkk edib. Öz da­hi­ya­nə əsər­lə­ri ilə H.Ca­vid Azər­bay­can dra­ma­tur­gi­ya­sı­nı is­tər möv­zu, is­tər xa­rak­ter və ob­raz­lar qa­le­re­ya­sı, is­tər­sə də xro­no­top ba­xı­mın­dan ol­duq­ca zən­gin­ləş­dir­miş, dra­ma­tur­gi­ya­mı­zı dar lo­kal mə­kan­dan çı­xa­ra­raq qlo­bal mə­ka­na sal­mış, ümum­bə­şə­ri ide­ya­la­rın təb­li­ği ilə dün­ya sə­viy­yə­si­nə qal­dı­rıb..." (G.Ba­ba­xa­no­va, T.Kə­rim­li).

S.Əh­məd­li qeyd edir ki, H.Ca­vi­din ir­si bi­zim mil­li-bə­dii sər­və­ti­miz­dir. Onun fa­ci­ə­li ta­le­yi Hey­dər Əli­ye­vin bö­yük qəh­rə­man­lı­ğı sa­yə­sin­də ib­rət­li bir son­luq­la nə­ti­cə­lən­di. Bu gün Nax­çı­van­da Ca­vid­lər məq­bə­rə­si əzə­mət­lə uca­lır".

H.Ca­vid xal­qı­mı­zın ürə­yin­də əbə­di ya­şa­yan şəx­siy­yət­dir. O, azər­bay­can­çı­lıq­la türkçü­lü­yün vəh­də­ti­ni tə­rən­nüm edib. Onun təb­liğ et­di­yi vəh­dət nə­sil­lər ye­tiş­di­rib.

İradə SARIYEVA.

Bakı xəbər.- 2016.- 28 oktyabr.- S.15