Diyarşünaslıq muzeyləri, Naxçıvan təcrübəsi - azərbaycançılıq təcəssümü kimi...

I yazı

Azər­bay­can xal­qı, döv­lə­ti mil­li-mə­nə­vi, mad­di də­yər­lə­ri­mi­zə bö­yük say­ğı gös­tə­rir. Ta­rix­dən-ta­ri­xə ya­di­gar qa­lan bu abi­də­lər ana yur­du­mu­zun bə­zə­yi­nə çev­ri­lib. Azər­bay­can­çı­lıq ru­hu­nu özün­də ifa­də edən bu abi­də­lər di­ya­rı­mı­zın tü­kən­məz var-döv­lə­ti­dir. Mil­li döv­lət­çi­lik, mə­də­niy­yət ta­ri­xi­mi­zi ca­nın­da da­şı­yan hər bir abi­də azər­bay­can­çı­lıq dü­şün­cə­si­nin çi­çək­lən­mə­si­nə xid­mət edir.

Azər­bay­ca­nın elə böl­gə­lə­ri var ki, ora­da ta­ri­xi-mə­də­ni abi­də­lər da­ha çox­dur və bö­yük ta­ri­xi əhə­miy­yə­tə, çə­ki­yə ma­lik­dir. Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı­nın abi­də­lə­ri, mu­zey­lə­ri, mə­də­niy­yət ör­nək­lə­ri bu ba­xım­dan diq­qə­ti cəlb edir. Bi­li­rik ki, Nax­çı­van­da Yu­sif Kü­se­yir oğ­lu tür­bə­si (1161-1162), Mö­mi­nə Xa­tun tür­bə­si (1186-1187), qə­dim Nax­çı­van şə­hə­ri­nin xa­ra­ba­lıq­la­rı in­di­yə qə­dər ya­şa­yır. Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı­nın Şə­rur ra­yo­nun­da yer­lə­şən Qa­ra­bağ­lar Ta­rix Me­mar­lıq Komplek­si (XII-XIV), Qa­ra­bu­laq nek­ro­po­lu, Or­du­bad ra­yo­nun­da yer­lə­şən Or­du­bad Ta­rix-Mə­də­niy­yət Qo­ru­ğu (XV-XIX), Məd­rə­sə (XVIII), Cü­mə məs­ci­di (XVII) ta­ri­xin də­yər­li abi­də­lə­ri­dir. Bu abi­də­lə­rin hər bi­rin­də azər­bay­can­çı­lıq ru­hu ha­kim kə­si­lib.

Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı mu­zey­lər­lə də zən­gin­dir. Bu ba­xım­dan Nax­çı­van MR Döv­lət Ta­rix Mu­ze­yi, Mux­tar Res­pub­li­ka əra­zi­sin­də fə­a­liy­yət gös­tə­rən ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­ri­nin möv­cud­lu­ğu diq­qə­ti cəlb edir.

 

Qeyd edək ki, Nax­çı­van­da Kən­gər­li Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi, Şə­rur Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi, Cul­fa Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi, Sə­də­rək Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi, Ba­bək Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi, Or­du­bad Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi fə­a­liy­yət gös­tə­rir.

Nax­çı­van Döv­lət Ta­rix Mu­ze­yi 1924-cü il­də ya­ra­dı­lıb. Mu­zey­şü­nas­la­rın ver­di­yi mə­lu­ma­ta gö­rə, Nax­çı­van Döv­lət Ta­rix Mu­ze­yi Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı əra­zi­sin­də apa­rıl­mış ar­xe­o­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı aş­ka­ra çı­xa­rıl­mış mad­di mə­də­niy­yət, tət­bi­qi sə­nət nü­mu­nə­lə­ri, qə­dim nu­miz­ma­ti­ka ma­te­ri­al­la­rı, həm­çi­nin, mil­li ge­yim­lər, bə­dii tik­mə nü­mu­nə­lə­ri və xal­ça mə­mu­lat­la­rı, qiy­mət­li me­tal­lar­dan ha­zır­lan­mış zi­nət, mə­i­şət əş­ya­la­rı, rəs­sam­lıq əsər­lə­ri və s. sax­la­nan və nü­ma­yiş et­di­ri­lən mu­zey­dir. Həm­çi­nin mu­zey­də el­mi-təd­qi­qat iş­lə­ri apa­rı­lır, sta­si­o­nar və səy­yar sər­gi­lər təş­kil olu­nur, gö­rüş­lər, anım mə­ra­sim­lə­ri, el­mi-nə­zə­ri və təc­rü­bi konfranslar, "də­yir­mi ma­sa" və s. ma­a­rif­lən­di­ri­ci təd­bir­lər hə­ya­ta ke­çi­ri­lir.

Nax­çı­van Döv­lət Ta­rix Mu­ze­yi 1968-ci il­də döv­lət sta­tu­su alıb. Mu­zey­şü­nas­lar vur­ğu­la­yır ki, Nax­çı­van MR Döv­lət Ta­rix Mu­ze­yi ilə ya­na­şı, Mux­tar Res­pub­li­ka­da 6 re­gi­o­nal ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­ze­yi də fə­a­liy­yət gös­tə­rir. Bu mu­zey­lər əra­zi­sin­də yer­ləş­dik­lə­ri ra­yon­la­rın ən qə­dim za­man­lar­dan mü­a­sir döv­rü­mü­zə­dək ta­rix və mə­də­niy­yə­ti­ni əks et­di­rə­rək mil­li və ta­ri­xi yad­da­şın qo­run­ma­sın­da və for­ma­laş­ma­sın­da mü­hüm əhə­miy­yə­tə ma­lik­dir.

Qeyd edək ki, Nax­çı­van MR-in re­gi­o­nal ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­rin­dən bi­ri Ba­bək Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi­dir. 2003-cü il­dən is­ti­fa­də­yə ve­ri­lən mu­zey Ba­bək ra­yo­nun­da sa­yı­lıb-se­çi­lən mə­də­niy­yət ocaq­la­rın­dan­dır. Mu­zey­şü­nas­lar qeyd edir ki, mu­zey­də mü­a­sir hə­ya­tı­mız­la ya­na­şı, ra­yo­nun qə­dim ta­ri­xi­ni əks et­di­rən 3500-dən çox ekspo­nat var. Ba­bək ra­yo­nu Azər­bay­ca­nın, o cüm­lə­dən Nax­çı­va­nın ta­ri­xi abi­də­lər­lə zən­gin ən qə­dim gu­şə­lə­rin­dən bi­ri­dir. Bu ra­yo­nun əra­zi­sin­də yer­lə­şən I Kül­tə­pə, II Kül­tə­pə, Qı­zıl­bu­run, Çal­xan­qa­la, Vay­xır, Ço­vur­qa­la ki­mi abi­də­lər yal­nız Azər­bay­ca­nın ta­ri­xi­nin öy­rə­nil­mə­si üçün de­yil, həm­çi­nin, Cə­nu­bi Qaf­qaz və Ya­xın Şərq ta­ri­xi-mə­də­ni pro­ses­lə­ri­nin öy­rə­nil­mə­si üçün əhə­miy­yə­tə ma­lik­dir.

Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, mu­zey­də tunc döv­rü­nə aid daş alət­lər, II Kül­tə­pə qa­zın­tı­la­rın­dan ta­pıl­mış mə­i­şət əş­ya­la­rı, or­ta əsrlə­rə aid ti­kin­ti və mə­i­şət ke­ra­mi­ka­sı, mil­li ge­yim­lər, xal­ça­çı­lıq mə­mu­lat­la­rı, tik­mə­lər, mis­gər­lik mə­mu­lat­la­rı, gü­müş bə­zək əş­ya­la­rı və di­gər ekspo­nat­lar ta­ri­xi­mi­zin də­rin qat­la­rı­na işıq tu­tur, hə­min dövrlə­rin öy­rə­nil­mə­sin­də mü­hüm ta­ri­xi faktlar ki­mi diq­qə­ti cəlb edir.

Or­du­bad Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi də öz də­yə­ri­nə gö­rə se­çi­lən mu­zey­lər­dən­dir. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, XVII əsr Azər­bay­can me­mar­lıq abi­də­si Or­du­bad şə­hə­rin­də­dir. Bö­yük güm­bəz­dən və ona bi­ti­şik sək­kiz ki­çik gün­bəz­dən iba­rət­dir. Gö­zəl me­mar­lıq üs­lu­bun­da in­şa edi­lib. İlk vaxtlar ör­tü­lü ti­ca­rət mər­kə­zi ki­mi nə­zər­də tu­tu­lub. Son­ra­lar pəh­lə­van­la­rın gü­ləş­di­yi yer ki­mi xalq ara­sın­da Zor­xa­na adı ilə ta­nı­nıb. 19-cu əs­rin or­ta­la­rın­da "Ən­cü­mə­ni-şü­ə­ra" ədə­bi məc­li­si­nin yı­ğın­caq­la­rı bu­ra­da ke­çi­ri­lir­di. 1985-ci il­də əsas­lı bər­pa olu­nub, 1990-cı il­dən isə Or­du­bad Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi bu­ra­da yer­lə­şir. Təd­qi­qat­çı­lar vur­ğu­la­yır ki, Or­du­bad Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi na­dir ekspo­nat­la­rı ilə se­çi­lir. Mu­zey əv­vəl­cə IX əs­rin ya­di­ga­rı olan Or­du­bad Cü­mə məs­ci­din­də cə­mi 150 ekspo­nat­la fə­a­liy­yə­tə baş­la­yıb. XIX əs­rin so­nu, XX əs­rin əv­və­lin­də bu bi­na ipək ema­lı se­xi ki­mi fə­a­liy­yət gös­tə­rib. Qə­dim ti­ki­li 1980-1984-cü il­lər­də ta­nın­mış or­du­bad­lı me­mar Za­kir Ba­ba­yev tə­rə­fin­dən ye­ni­dən qu­ru­la­raq bər­pa edi­lib. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, Or­du­bad şə­hə­rin­dən baş­qa ox­şar bi­na yal­nız Təb­riz­də və Sə­mər­qənddə möv­cud­dur. Ha­zır­da bu­ra­da nə­in­ki qə­dim Or­du­bad, həm də bü­tün Nax­çı­van böl­gə­si­nin ta­ri­xi, mə­də­niy­yə­ti, mə­i­şə­ti, adət-ənə­nə­si, məş­ğu­liy­yə­ti və s. əks et­di­rən yüz­lər­lə na­dir ekspo­nat qo­ru­nur.

Cul­fa Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi də Nax­çı­van ta­ri­xi­ni, azər­bay­can­çı­lı­ğı təb­liğ edən bir mə­də­niy­yət oca­ğı­dır. Mu­zey­şü­nas­la­rın ver­di­yi mə­lu­ma­ta gö­rə, mu­zey Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Na­zir­lər So­ve­ti­nin 13 fev­ral 1981-ci il ta­rix­li qə­ra­rı ilə ya­ra­dı­lıb. 1981-ci il­də 50 ədəd ekspo­nat­la fə­a­liy­yə­tə baş­la­yan Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yin­də ha­zır­da 3000-ə ya­xın ekspo­nat, ar­xe­o­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı əl­də olun­muş mad­di mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­ri era­mız­dan əv­vəl III-I mi­nil­li­yə aid, elə­cə də or­ta əsrlər mə­də­niy­yə­ti­nə aid dövrlər­dən xə­bər ve­rir. 5 şö­bə­dən iba­rət olan mu­zey­də XVI-XIX əsrlər döv­rü­nə aid, 40-dan çox xal­ça nü­mu­nə­si, ki­lim, ce­cim, xur­cun, hey­bə, co­rab­lar nü­ma­yiş et­di­ri­lir.

Təd­qi­qat­çı­lar qeyd edir ki, mü­a­sir dövrdə təş­kil olun­muş ekspo­zi­si­ya­da xal­qı­mı­zın müs­tə­qil­lik il­lə­rin­də əl­də et­di­yi na­i­liy­yət­lə­rə aid sə­nəd­lər və ma­te­ri­al­lar­la ya­na­şı, Qa­ra­bağ və Sə­də­rək dö­yüş­lə­rin­də hə­lak ol­muş şə­hid­lə­rə aid fo­to­şə­kil­lər də tər­tib olu­nub. Mu­ze­yin sər­gi sa­lo­nu ki­mi fə­a­liy­yət gös­tə­rən fo­ye­sin­də ümum­mil­li li­der Hey­dər Əli­ye­vin hə­yat və fə­a­liy­yə­ti ilə bağ­lı sər­gi sten­di də bu­ra­ya gə­lən­lə­rə xoş tə­sir ba­ğış­la­yır.

Onu da vur­ğu­la­yaq ki, Nax­çı­van MR-də fə­a­liy­yət gös­tə­rən ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­ri­nə ümum­təh­sil mək­təb­lə­ri­nin şa­girdlə­ri üçün ekskur­si­ya təş­kil edi­lir. 12 ap­rel 2016-cı il ta­rix­də Cul­fa Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yin­də Cul­fa Ra­yon Gənclər və İd­man İda­rə­si­nin və Təh­sil Şö­bə­si­nin bir­gə tər­tib et­di­yi təd­bir­lər pla­nı­na uy­ğun ola­raq ra­yon ümum­təh­sil mək­təb­lə­ri­nin şa­girdlə­ri ara­sın­da mu­ze­yə ba­xış ke­çi­ri­lib. Təd­bir­də ra­yo­nun 10 mək­tə­bin­dən 50-yə ya­xın şa­gird iş­ti­rak edib. İlk ön­cə təd­bir iş­ti­rak­çı­la­rı mu­zey­də uzaq və ya­xın ta­ri­xi­mi­zi əks et­di­rən mad­di mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­ri, ekspo­nat­lar­la ta­nış ol­muş­lar. Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi­nin bə­ləd­çi­si Na­zi­lə Məm­mə­do­va təd­bir iş­ti­rak­çı­la­rı­na mə­lu­mat ve­rə­rək qeyd edib ki, mu­zey­də 3060-dan çox ekspo­nat nü­ma­yiş et­di­ri­lir və ekspo­nat­la­rı daş və mis döv­rü­nə, ar­xe­o­lo­gi­ya­ya, et­noq­ra­fi­ya­ya, xal­ça­çı­lı­ğa aid et­mək olar. Həm­çi­nin təd­bir­də Nax­çı­va­nın alın­maz qa­la­sı Sə­də­rək, Dağ­lıq Qa­ra­bağ və sər­həd­lə­ri­mi­zin to­xu­nul­maz­lı­ğı uğ­run­da ge­dən dö­yüş­lər­də şə­hid­lik zir­və­si­nə yük­səl­miş igid oğul­la­rı­mız haq­qın­da və Azər­bay­can xal­qı­nın ümum­mil­li li­de­ri Hey­dər Əli­ye­vin ömür yo­lu haq­qın­da ge­niş mə­lu­mat­lar ve­ri­lib.

Ümu­miy­yət­lə, ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­rin­də açıq dərslə­rin, dis­kus­si­ya­la­rın, mə­də­ni təd­bir­lə­rin təş­kil edil­mə­si ol­duq­ca əhə­miy­yət­li­dir. Bu mu­zey­lər­də şa­girdlə­rə azər­bay­can­çı­lıq ru­hu aşı­la­nır, və­tə­ni­miz, döv­lə­ti­miz, xal­qı­mız, ta­ri­xi­miz haq­qın­da on­la­ra əya­ni mə­lu­mat­lar ve­ri­lir. Mu­zey­lər­də ta­ri­xi­mi­zin müx­tə­lif çağ­la­rı ilə bağ­lı ekspo­nat­lar var, bu ekspo­nat­lar gənclər üçün bö­yük mə­lu­mat mən­bə­yi­dir.

Sə­də­rək Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi­nin isə açı­lı­şı 6 il bun­dan əv­vəl olub. Be­lə ki, 2010-cu il 15 oktyabr ta­ri­xin­də is­ti­fa­də­yə ve­ri­lən Sə­də­rək Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi ra­yo­nun Hey­də­ra­bad qə­sə­bə­sin­də fə­a­liy­yət gös­tə­rir.

Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı Ali Məc­li­si­nin səd­ri Va­sif Ta­lı­bov Sə­də­rək Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi­nin  bi­na­sı­nın is­ti­fa­də­yə ve­ril­mə­si mü­na­si­bə­ti­lə ra­yon ic­ti­ma­iy­yə­ti­ni təb­rik edə­rək de­yib: "Azər­bay­ca­nın zən­gin ta­ri­xi keç­mi­şi var. Azər­bay­ca­nın ay­rıl­maz his­sə­si olan Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sın­da isə bu ta­rix çox qə­dim­lər­dən baş­la­ya­raq öz nü­mu­nə­lə­ri­ni in­di də ya­şat­maq­da­dır. Be­lə nü­mu­nə­lər isə Nax­çı­van Döv­lət Ta­rix Mu­ze­yin­də və ra­yon­lar­da fə­a­liy­yət gös­tə­rən ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­rin­də ya­şa­yır. Sə­də­rək də ta­ri­xi mi­nil­lər­lə öl­çü­lən böl­gə­lə­ri­miz­dən bi­ri­dir. "Sə­də­rək" sö­zü hə­lə "Də­də Qor­qud" das­ta­nın­dan hər kə­sə bəl­li­dir. La­kin hə­lə o döv­rə ki­mi də Sə­də­rək adı möv­cud ol­muş, ulu əc­dad­la­rı­mız bu əra­zi­də ya­şa­mış və fə­a­liy­yət gös­tər­miş­lər. Əra­zi­nin ta­ri­xi­ni ya­şat­maq üçün Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi­nin fə­a­liy­yə­ti va­cib­dir. Əv­vəl­ki ye­ri uy­ğun ol­ma­dı­ğı­na gö­rə bu qə­sə­bə ye­ni­dən qu­ru­lan za­man ye­ni mu­ze­yin də ti­kil­mə­si qə­ra­ra alın­dı. Ar­tıq Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi si­zin is­ti­fa­də­ni­zə ve­ri­lir. Mu­zey işi çə­tin və şə­rəf­li iş­dir. Mu­zey iş­çi­lə­ri ekspo­nat­lar­la ya­na­şı, ta­ri­xi də­rin­dən öy­rən­mə­li­dir. On­lar əra­zi­də ya­şa­yan sa­kin­lə­rin, mək­təb­li­lə­rin mu­ze­yə cəlb edil­mə­si­nə diq­qə­ti ar­tır­ma­lı­dır. Ra­yo­na gə­lən qo­naq­la­rın da mu­zey­lə ta­nış­lı­ğı diq­qət­də sax­lan­ma­lı, ta­ri­xi­miz on­la­ra izah olun­ma­lı­dır. Bi­na­da mu­zey iş­çi­lə­ri üçün la­zı­mi şə­ra­it ya­ra­dı­lıb. Mu­zey­dən sə­mə­rə­li is­ti­fa­də isə ra­yon mə­də­niy­yət və tu­rizm şö­bə­si­nin, mu­zey iş­çi­lə­ri­nin üzə­ri­nə dü­şür. Biz əmi­nik ki, mu­zey ye­ni bi­na­da öz fə­a­liy­yə­ti­ni gü­nün tə­ləb­lə­ri sə­viy­yə­sin­də qu­ra­caq, ta­ri­xi­mi­zin öy­rə­nil­mə­sin­də və öy­rə­dil­mə­sin­də fə­al bir təş­ki­la­ta çev­ri­lə­cək".

Sə­də­rək Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yin­də 1495 ekspo­nat sax­la­nır. Mu­ze­yin ekspo­zi­si­ya­sın­da Sə­də­rək ra­yo­nu­nun son il­lər­də­ki in­ki­şa­fı­nı əks et­di­rən gu­şə də zi­ya­rə­tə gə­lən­lə­rin ix­ti­ya­rı­na ve­ri­lib.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2016.- 24 sentyabr.- S.15