Diyarşünaslıq muzeyləri, Naxçıvan təcrübəsi - azərbaycançılıq təcəssümü kimi...

II ya­zı

Azər­bay­can xal­qı, döv­lə­ti mil­li-mə­nə­vi, mad­di də­yər­lə­ri­mi­zə bö­yük say­ğı gös­tə­rir. Ta­rix­dən-ta­ri­xə ya­di­gar qa­lan bu abi­də­lər ana yur­du­mu­zun bə­zə­yi­nə çev­ri­lib. Azər­bay­can­çı­lıq ru­hu­nu özün­də ifa­də edən bu abi­də­lər di­ya­rı­mı­zın tü­kən­məz var-döv­lə­ti­dir. Mil­li döv­lət­çi­lik, mə­də­niy­yət ta­ri­xi­mi­zi ca­nın­da da­şı­yan hər bir abi­də azər­bay­can­çı­lıq dü­şün­cə­si­nin çi­çək­lən­mə­si­nə xid­mət edir.

Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı­nın böl­gə­lə­rin­də fə­a­liy­yət gös­tə­rən ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­ri azər­bay­can­çı­lıq, döv­lət­çi­lik ta­ri­xi­nin təb­li­ğin­də önəm­li rol oy­na­yır.

Ke­çən ya­zı­mız­dan mə­lum ol­du­ğu ki­mi, biz Nax­çı­va­nın ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­ri ba­rə­də mə­lu­mat­la­rı oxu­cu­la­rı­mı­za təq­dim edi­rik.

Sə­də­rək Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi azər­bay­can­çı­lıq ide­ya­sı­nın təb­li­ğin­də bö­yük ro­la ma­lik­dir. Vax­ta­şı­rı ola­raq mu­zey­də şa­girdlər­lə, tə­lə­bə­lər­lə gö­rüş­lər ke­çi­ri­lir, on­lar üçün xü­su­si ekskur­si­ya­lar təş­kil edi­lir. Be­lə ki, bu ilin sentyabr ayı­nın 21-də isə Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı­nın Sə­də­rək ra­yo­nu­nun Hey­də­ra­bad qə­sə­bə tam or­ta mək­tə­bi­nin şa­girdlə­ri­nin Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi­nə ekskur­si­ya­sı təş­kil olu­nub. Bu ba­rə­də AZƏR­TAC mə­lu­mat ya­yıb.

AZƏR­TAC xə­bər ve­rir ki, Sə­də­rək Ra­yon Gənclər və İd­man İda­rə­si­nin, Təh­sil Şö­bə­si­nin və Ye­ni Azər­bay­can Par­ti­ya­sı Sə­də­rək Ra­yon Təş­ki­la­tı Hey­dər Əli­yev adı­na Gənclər Bir­li­yi­nin bir­gə təş­ki­lat­çı­lı­ğı ilə baş tu­tan təd­bi­rin məq­sə­di ye­ni­yet­mə və gənclə­rin ta­ri­xi­mi­zi əks et­di­rən ekspo­nat­lar haq­qın­da ət­raf­lı mə­lu­mat­lan­dı­rıl­ma­sı, ta­ri­xi keç­mi­şi­mi­zin unu­dul­ma­ma­sı və gə­lə­cək nə­sil­lə­rə çat­dı­rıl­ma­sı olub. Mu­ze­yin bə­ləd­çi­si bil­di­rib ki, 1995-ci il­dən fə­a­liy­yət gös­tə­rən Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi üçün Hey­də­ra­bad qə­sə­bə­sin­də 2010-cu il­də ye­ni bi­na ucal­dı­lıb. İki­mər­tə­bə­li ya­ra­şıq­lı bi­na mil­li üs­lub­da in­şa edi­lib, gö­zox­şa­yan or­na­mentlər­lə bə­zə­di­lib. 2002-ci il­də mu­ze­yin 4 böl­mə­si, 613 ekspo­na­tı olub. Ha­zır­da isə ekspo­nat­la­rın sa­yı bir ne­çə də­fə ar­tıb. Mu­ze­yin ekspo­zi­si­ya­sın­da­kı 16 böl­mə­də Sə­də­rə­yin qə­dim ta­ri­xi­ni əks et­di­rən ekspo­nat­lar, o cüm­lə­dən mü­hüm el­mi və ta­ri­xi əhə­miy­yət kəsb edən ar­xe­o­lo­ji qa­zın­tı­lar nə­ti­cə­sin­də ta­pı­lan əş­ya­lar, de­ko­ra­tiv tət­bi­qi sə­nət, xal­ça­çı­lıq nü­mu­nə­lə­ri, kənd tə­sər­rü­fa­tı alət­lə­ri, bü­töv­lük­də 1200-dən çox ekspo­nat nü­ma­yiş et­di­ri­lir.

Qeyd olu­na­na gö­rə, mu­zey­də qə­dim və or­ta əsrlə­rə aid na­dir əş­ya­lar çox­dur və on­la­rın ha­mı­sı ra­yon əra­zi­sin­də yer­lə­şən qə­dim ya­şa­yış məs­kən­lə­rin­dən - Kər­ki nek­ro­po­lun­dan, Və­li­dağ ətək­lə­rin­dən, "Sə­də­rək qa­la­sı", "Kül­tə­pə", "Şə­hər ye­ri", "Bu­laq ba­şı", "Kar­van­sa­ra" ad­la­nan yer­lər­də apa­rı­lan ar­xe­o­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı ta­pı­lıb. Mu­ze­yin ar­xe­o­lo­gi­ya və et­noq­ra­fi­ya böl­mə­sin­də nü­ma­yiş et­di­ri­lən Tunc döv­rü­nə və or­ta əsrlə­rə aid ekspo­nat­lar-daş bal­ta­lar, ça­pa­caq­lar, kü­pə, çöl­mək, hə­vəngdəs­tə­lər, dən daş­la­rı və di­gər nü­mu­nə­lər Sə­də­rək əra­zi­sin­də hə­lə era­mız­dan əv­vəl II mi­nil­li­yin so­nu, I mi­nil­li­yin əv­vəl­lə­rin­dən ya­şa­yış ol­du­ğu­nu təs­diq­lə­yir. Böl­gə­nin qə­dim döv­rün­dən bu gü­nə­dək olan şə­rəf­li ta­ri­xi­ni özün­də əks et­di­rən də­yər­li ar­xe­o­lo­ji ta­pın­tı­lar, mə­nə­vi də­yər­lə­ri­mi­zin par­laq tə­cəs­sü­mü olan mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­ri, xalq tət­bi­qi sə­nət əsər­lə­ri, nu­muz­ma­tik ma­te­ri­al­lar, hey­kəl­tə­raş­lıq, qra­fi­ka, Er­kən Də­mir döv­rü­nə aid ke­ra­mi­ka mə­mu­lat­la­rı, so­yuq si­lah­lar, mis­gər­lik nü­mu­nə­lə­ri mu­zey­də özü­nə yer alıb. Böl­mə­lər­də nü­ma­yiş olu­nan du­lus­çu­luq, zər­gər­lik, to­xu­cu­luq mə­mu­lat­la­rı, de­ko­ra­tiv bə­zək əş­ya­la­rı qə­dim İpək Yo­lu üzə­rin­də yer­lə­şən ulu yurdda sə­nət­kar­lı­ğın, mə­də­niy­yə­tin in­ki­şa­fın­dan xə­bər ve­rir. Bu­ra­da­kı əkin­çi­lik alət­lə­ri - xış, ko­tan, vəl, mə­rən­di, mər­güz, gön­dən ha­zır­lan­mış xəl­bir, neh­rə və sa­ir əş­ya­lar sə­də­rək­li­lə­rin hə­lə qə­dim za­man­lar­dan əkin­çi­lik­lə, mal­dar­lıq­la məş­ğul ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.

Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, böl­gə­nin flo­ra və fa­u­na­sın­dan bəhs edən böl­mə də öz zən­gin­li­yi ilə diq­qə­ti çə­kir, bu yur­dun əs­ra­rən­giz tə­bi­ə­ti haq­qın­da dol­ğun tə­əs­sü­rat ya­ra­dır. Mu­zey­də "Sə­də­rək" sö­zü­nün eti­mi­o­lo­ji mə­na­sı, el­mi şər­hi ba­rə­də bil­gi­lər də yer alıb. "Ki­ta­bi-Də­də Qor­qud"da adı çə­ki­lən Sə­də­rə­yin Uşun oğ­lu Sək­rə­yin adın­dan ya­ran­ma eh­ti­ma­lı, türk səy­ya­hı Öv­li­ya Çə­lə­bi­nin, fran­sız səy­ya­hı Jan Şar­de­nin XVII əsrdə bu ye­rin çox bö­yük ya­şa­yış mən­tə­qə­si ol­ma­sı, ge­niş mey­və bağ­la­rı, abad mey­dan­la­rı, ya­ra­şıq­lı bi­na­la­rı, məs­cid­lə­ri, dü­kan-ba­za­rı ba­rə­də mə­lu­mat­la­rı da diq­qət çə­kir. "Sə­də­rək qey­rət qa­la­sı­dır" böl­mə­sin­də isə 1990-cı il­lər­də 14 də­fə er­mə­ni tə­ca­vü­zü­nə mə­ruz qa­lan Sə­də­rə­yin ağır hə­ya­tı, mərdlik­lə mü­da­fiə olun­ma­sı can­lı ekspo­nat­la­rın di­li ilə bu­ra­ya gə­lən­lə­rə çox hə­qi­qət­lə­ri da­nı­şır. On­lar bu tor­paq uğ­run­da ca­nı­nı fə­da edən 108 şə­hid, o cüm­lə­dən sə­də­rək­li 52 şə­hid haq­qın­da mu­zey­də dol­ğun mə­lu­mat alır. Sə­də­rək ra­yo­nu­nun son il­lər­də­ki so­si­al-iq­ti­sa­di in­ki­şa­fı­nı əks et­di­rən böl­mə də şa­girdlə­rin diq­qə­ti­ni cəlb edib. Mu­ze­yin fo­ye­sin­də isə ra­yon mər­kə­zi Hey­də­ra­bad qə­sə­bə­si­nin dü­nə­ni və bu gü­nü­nü əks et­di­rən stend qu­ru­lub. Mu­zey­lə ta­nış­lıq şa­girdlə­rin ma­ra­ğı­na sə­bəb olub və on­lar­da zən­gin tə­əs­sü­rat ya­ra­dıb.

Nax­çı­van­da fə­a­liy­yət gös­tə­rən Kən­gər­li Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi Nax­çı­van MR Ali Məc­li­si­nin səd­ri Va­sif Ta­lı­bo­vun 17 iyun 2006-cı il ta­rix­li sə­rən­ca­mı ilə ya­ra­dı­lıb.

Kən­gər­li Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi­nin ya­ra­dıl­ma­sı haq­qın­da ve­ri­lən sə­rən­cam­da de­yi­lir: "Kən­gər­li ra­yo­nu­nun əra­zi­si Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı­nın ən qə­dim ya­şa­yış məs­kən­lə­rin­dən bi­ri ol­maq­la, xal­qı­mı­zın ta­ri­xi, mə­də­niy­yə­ti və in­cə­sə­nə­ti ilə bağ­lı olan çox­lu say­da mad­di-mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­ri ilə zən­gin­dir. Son za­man­lar ra­yo­nun ta­ri­xi­nə, adət və ənə­nə­lə­ri­nə, mə­i­şə­ti­nə da­ir xey­li ekspo­nat top­la­nıb. Yer­li sa­kin­lər­də və ümum­təh­sil mək­təb­lə­rin­də ra­yon ta­ri­xi­ni özün­də əks et­di­rən ekspo­nat­lar qo­ru­nub sax­la­nır".

Sə­nəd­də o da vur­ğu­la­nır ki, ra­yon əra­zi­sin­də­ki mad­di-mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­ri­nin da­ha eti­bar­lı qo­ru­nub sax­lan­ma­sı, təd­qiq edi­lib öy­rə­nil­mə­si və təb­liğ olun­ma­sı üçün Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi ya­ra­dı­lıb.

Şə­rur Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi isə 1978-ci il­də ic­ti­mai əsas­lar­la ya­ra­dı­lıb. Bu mu­zey 1982-ci ilin fev­ral ayı­nın 1-dən döv­lət mü­əs­si­sə­si ki­mi fə­a­liy­yə­tə baş­la­yıb. 30 ilə ya­xın ta­ri­xi olan mu­zey in­di qa­baq­cıl mə­də­niy­yət mü­əs­si­sə­si ki­mi fə­a­liy­yət gös­tə­rir. Bu müd­dət ər­zin­də mu­zey­də 7 mi­nə ya­xın na­dir ekspo­nat top­la­nıb. Mu­zey­də 2 şö­bə və 13 böl­mə fə­a­liy­yət gös­tə­rir. Ve­ri­lən mə­lu­ma­ta gö­rə, "Tə­bi­ət­şü­nas­lıq", "Ar­xe­o­lo­gi­ya", "Et­noq­ra­fi­ya", "Nu­miz­ma­ti­ka", "Şə­hid­lər", "Bö­yük Və­tən Mü­ha­ri­bə­si", "Azər­bay­can, ana Və­tən", "Hey­dər Əli­yev-86", "Mə­də­niy­yət və in­cə­sə­nət", "Qır­mı­zı ta­bor", "Alim­lər", "Şa­ir­lər" böl­mə­lə­rin­də 4 mi­nə ya­xın ekspo­nat nü­ma­yiş et­di­ri­lir. Mu­zey­də sax­la­nan və nü­ma­yiş et­di­ri­lən ekspo­nat­la­rın, de­mək olar ki, ək­sə­riy­yə­ti Şə­rur əra­zi­sin­dən top­la­nıb gə­ti­ri­lib. Era­mız­dan əv­vəl III-II mi­nil­lik­lə­rə aid gil qab his­sə­lə­ri, sax­sı qab­lar, daş büt və ke­ra­mik bə­zək nü­mu­nə­lə­ri, bi­lər­zik, tunc bal­ta, xən­cər, ni­zə uc­luq­la­rı və s. əş­ya­lar na­dir in­ci­lər­dir.

Mu­zey­şü­nas­lar bil­di­rir ki, or­ta əsr Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti xal­ça­çı­lıq sə­nə­ti ilə da­ha çox yad­da qa­lır. Mu­zey­də­ki ki­lim, xal­ça nü­mu­nə­lə­ri, bər­bə­zək­li far­maş­lar, xur­cun­lar, hey­bə­lər bu sə­nə­tin ta­ri­xin­dən söz açır. Or­ta əsrlər­dən baş­la­mış XIX əs­rə ki­mi mu­zey­də nü­ma­yiş et­di­ri­lən müx­tə­lif qa­dın bə­zək əş­ya­la­rı - bo­yun­ba­ğı­lar, göz­mun­cuq­la­rı, sır­ğa­lar, kə­mər­lər, qol­baq­lar və s. əş­ya­lar da­ha çox diq­qə­ti cəlb edir. Əmək alət­lə­ri olan xış, cüt, ko­tan, vəl, mə­rən­di və s. keç­miş əkin­çi­li­yin par­laq nü­mu­nə­lə­ri­dir. Mə­də­niy­yət böl­mə­sin­də şə­rur­lu mər­hum Aşıq Na­ba­tın sa­zı, qə­dim ney, zur­na, tu­lum, tü­tək və s. mu­si­qi alət­lə­ri nü­ma­yiş et­di­ri­lir. Ra­yo­nun məş­hur "Nu­ra­ni" yal­lı kol­lek­ti­vi­nin Al­ma­ni­ya, Pol­şa, Çe­xos­lo­va­ki­ya və baş­qa öl­kə­lər­də­ki çı­xış­la­rı­nı, qastrol sə­fər­lə­ri­ni əks et­di­rən fo­to­şə­kil­lər, al­bom­lar, fəx­ri fər­man­lar, priz­lər və di­gər sə­nəd­lər də böl­mə­nin də­yər­li ekspo­nat­la­rın­dan­dır. Həm­çi­nin, so­vet dö­nə­min­də ra­yon mə­də­niy­yət şö­bə­si­nin la­yiq gö­rül­dü­yü ümu­mit­ti­faq və res­pub­li­ka ke­çi­ci "Qır­mı­zı bay­raq"la­rı da bu gu­şə­ni bə­zə­yir.

Təd­qi­qat­çı­lar qeyd edir ki, mu­ze­yin ikin­ci mər­tə­bə­sin­də­ki zən­gin bir gu­şə ümum­mil­li li­der Hey­dər Əli­ye­vin hə­yat və fə­a­liy­yə­ti­nə həsr olu­nub. 2002-ci il­də ulu ön­də­rin Nax­çı­va­na sə­fə­ri za­ma­nı Şə­rur tor­pa­ğın­da ol­ma­sı­na da­ir fo­to­ma­te­ri­al­lar bö­yük bir ekspo­zi­si­ya təş­kil edir. Mu­zey­də­ki "Bö­yük Və­tən Mü­ha­ri­bə­si" və "Şə­hid­lər" böl­mə­sin­də qəh­rə­man Şə­rur öv­lad­la­rı­nın mü­ha­ri­bə­də gös­tər­di­yi igid­lik­lər mü­va­fiq stendlər va­si­tə­si­lə əks et­di­ri­lir. Bu­ra­da Azər­bay­ca­nın Mil­li Qəh­rə­man­la­rı Mə­hər­rəm Se­yi­dov, Sə­ya­vuş Hə­sə­nov, Kə­rim Kə­ri­mo­va həsr olun­muş gu­şə­lər, stendlər nü­ma­yiş olu­nur. "Alim­lər", "Şa­ir­lər" böl­mə­lə­rin­də ra­yo­nu­muz­dan olan elm adam­la­rı­nın, şa­ir və ya­zı­çı­la­rın portret­lə­ri, fo­to­şə­kil­lə­ri və əsər­lə­ri nü­ma­yiş et­di­ri­lir.

Mu­zey­şü­nas­lar qeyd edir ki, mu­zey­də sax­la­nan və nü­ma­yiş et­di­ri­lən ekspo­nat­la­rın, de­mək olar ki, ək­sə­riy­yə­ti Şə­rur əra­zi­sin­dən top­la­nıb gə­ti­ri­lib. Era­mız­dan əv­vəl III-II mi­nil­lik­lə­rə aid gil qab his­sə­lə­ri, sax­sı qab­lar, daş büt və ke­ra­mik bə­zək nü­mu­nə­lə­ri, bi­lər­zik, tunc bal­ta, xən­cər, ni­zə uc­luq­la­rı və s. əş­ya­lar na­dir in­ci­lər­dir. Ta­ma­şa­çı ekspo­nat­lar­la ta­nış ol­duq­ca Azər­bay­ca­nın, doğ­ma Nax­çı­va­nın və Şə­ru­run ta­ri­xi­nə, mə­də­niy­yə­ti­nə, sə­nət­kar­lıq ənə­nə­lə­ri­nə ya­xın­dan bə­ləd olur.

Azər­bay­can ta­ri­xi­nin bir par­ça­sı olan bu nü­mu­nə­lə­rin hər bi­ri bi­zim üçün doğ­ma­dır. Hər bi­ri bir azər­bay­can­çı­lıq ör­nə­yi­dir. Azər­bay­can­çı­lıq məf­ku­rə­si­nin ya­yıl­ma­sı, təb­li­ği, gənclə­rə təl­qin edil­mə­si ol­duq­ca əhə­miy­yət­li bir iş­dir. Nax­çı­van MR-in mu­zey­lə­ri gənclə­rin, zi­ya­lı­la­rın zi­ya­rət ye­ri­dir. Azər­bay­can ta­ri­xi­nin şan­lı sə­hi­fə­lə­ri ya­zı­lan Nax­çı­van di­ya­rı azər­bay­can­çı­lı­ğın qa­yım-qə­dim ol­du­ğu bir yur­du­muz­dur.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2016.- 28 sentyabr.- S.13