Milli Kitabxananın yaradılması
azərbaycançılıq təcəssümü kimi...
II yazı
Azərbaycanda ilk qiraətxanaların, ictimai kitabxanaların, ümumi kitab evlərinin yaradılması
böyük hadisədir və
zaman-zaman bu hadisədən qiymətli bəhrə
götürmüşük. Kitabxana, kitabın təbliği
kimi müqəddəs iş insanları biliyə,
maarifə, vətənpərvərliyə, dövlətçilik
ətrafında sıx birləşməyə, milli-dini
kimliyə sahib olmağa çağırır.
Azərbaycan insanını azərbaycançılıq
məfkurəsi ətrafında birləşdirən
amillərdən biri kitabdır, bilik, maarif ocağı
olan kitabxanalardır. Azərbaycanda kitabxana işinin
tarixi ilə bağlı maraqlı tədqiqat işləri
var. O möhtəşəm işlərdən birini də
professor Abuzər Xələfov görüb. A.Xələfovun müəllifi olduğu
"Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi"
üçcildlik dərslik vəsaiti olduqca əhəmiyyətə
malikdir. Biz bu kitab vasitəsilə
kitabxana tariximizi vərəqləyir, bizə
qaranlıq qalan çox məsələlərdən
hali oluruq.
Bu gün Azərbaycanda saysız kütləvi
kitabxana var, bunlarla yanaşı,
ixtisaslaşmış kitabxanalar da mövcuddur. Ölkəmizin baş
kitabxanası olan M.F.Axundov adına Azərbaycan
Milli Kitabxanası hər bir vətəndaşın
müraciət etdiyi, yaxud edə biləcəyi bir məkandır.
Biz o məkana bir azərbaycançılıq
mərkəzi kimi baxırıq. Çünki
Milli Kitabxana azərbaycançılıq ideyasının
yayılması işini uğurla yerinə yetirir.
Kitabxananın
keçdiyi şərəfli yola nəzər salan
professor A.Xələfov "Azərbaycanda kitabxana
işinin tarixi" kitabında yazır ki,
yarandığı gündən indiyə qədər bu
kitabxana diqqəti cəlb edir: "...Bu dövrdə Azərbaycan
Dövlət Ümumi Kitabxanasının fəaliyyəti
xüsusilə diqqəti cəlb edirdi. Universal
elmi kitabxana olmaq etibarilə Dövlət Ümumi
Kitabxanası respublikamızda elmi fikrin inkişafında
müstəsna rol oynamış, respublikamızın
elmi kadrlarına kitabxana xidmətinin təşkilində
xüsusi fəaliyyət göstərmişdi. O, həmçinin,
respublikamızda kitabxana işinin inkişafında,
kitabxanalara metodiki rəhbərliyin təşkilində,
kitabxanaçı kadrların ixtisasının
artırılmasında da mühüm işlər
görüb. 1923-cü ildən fəaliyyətə
başladığı qısa tarixi dövr ərzində
ölkəmizin ən böyük kitabxanalarından
birinə çevrilmiş, respublikada bütün
çap məhsulunu toplayıb yayan mərkəz rolunu
oynayıb. Kitabxana SSRİ-də nəşr
edilən bütün ədəbiyyatı öz fondunda
toplamaq, respublikanın elmi ictimaiyyətinin
sorğularını ödəmək, respublikada elmi-tədqiqat
və texniki tərəqqiyə səmərəli xidmət
etmək imkanını əldə etmişdi. Kitabxana fondunun zənginləşməsində
pulsuz məcburi nüsxələr müstəsna əhəmiyyətə
malik idi. Sovet dövlətinin
bilavasitə qayğısı sayəsində
kitabxana 1923-cü ildən başlayaraq RSFSR Dövlət
Kitab Palatasından, 1925-26-cı ildən isə digər
müttəfiq respublikaların kitab palatalarından
məcburi nüsxələr almağa
başlamışdı. Bundan
başqa, kitabxana öz fondunu əlavə nüsxələr
almaq, nadir nüsxələr toplamaq, bukinist
mağazalarla əlaqə saxlamaq, bəxşişlər
yolu ilə də zənginləşdirirdi. Kitabxana, həmçinin, SSRİ Elmlər
Akademiyasından, xarici mədəni əlaqə cəmiyyətlərindən
və ayrı-ayrı elmi müəssisələrdən
kitablar alırdı. Kitabxana artıq
20-ci illərin axırlarında xarici əlaqələrini
də genişləndirməyə
başlamışdı. 1928-ci ildə
kitabxana xarici ölkələrdən 50 adda jurnal
alırdı.
Kitabxana fondunun komplektləşdirilməsi sahəsində
həyata keçirilən tədbirlər öz müsbət
nəticəsini vermişdi. Artıq 30-cu illərdə
kitabxana bütün elm və bilik sahələrini əhatə
edə bilən zəngin ədəbiyyat və dövri mətbuat
fonduna malik idi. Bu da kitabxanaya əhaliyə
kitabxana xidmətini nümunəvi təşkil etmək
imkanı vermişdi. 1930-cu ildə
kitabxananın fondunda 64.700 nüsxə kitab var idi.
SSRİ
MİK və SSRİ XKS 1933-cü ilin sentyabr tarixli qərarı
ilə Azərbaycan Dövlət Kitabxanasını
ölkənin mühüm kitabsaxlayıcıları
sırasına daxil etdi və ona SSRİ
xalqlarının dillərində bütün dövlət
kitab palatalarından məcburi nüsxə almaq hüququ
verdi. Bu mühüm
dövlət tədbiri kitabxananın 30-cu illərdəki
inkişafı üçün müstəsna əhəmiyyətə
malik oldu. Bütün çap məhsulu
ilə kitabxananın ardıcıl olaraq komplektləşdirilməsi
onun gələcək inkişafını təmin etməklə,
onu respublikamızın dövlət kitab
saxlayıcısına və elmi mərkəzinə
çevirdi. Məcburi nüsxə ilə
yanaşı, kitabxana 30-cu illərdə öz fondunu zənginləşdirmək
üçün geniş vəsaitə və imkana malik
idi. Kitabxana 1935-ci ildə ərəb və fars dillərində 200 kitab
almışdı".
A.Xələfov qeyd edir ki, böyük tarixi əhəmiyyəti
olan bu əsərlər Tehran, Bombey və Kəlküttə
kimi Şərq mərkəzlərində nəşr
edilmişdi.
Alim vurğulayır ki, Azərbaycan KP MK və Azərbaycan
hökuməti Dövlət Ümumi
Kitabxanasının inkişafına həmişə
böyük qayğı ilə yanaşırdı. Onun yazdığına
görə, kitabxanaya ayrılan vəsaitin ilbəil
artırılması, onun ştatının genişləndirilməsi
buna parlaq sübutdur: "Kitabxanaya 1925-ci ildə 21.680
manat vəsait ayrılmışdısa, bu, 1930-cu ildə
56.000 manata, 1935-ci ildə 218.500 manata, 1940-cı ildə
isə 359.760 manata çatdırılmışdı. Kitabxanada 1930-cu ildə 26 nəfər işçi
var idisə, bunların sayı 1936-cı ildə 38 nəfərə,
1940-cı ildə isə 57 nəfərə
çatmışdı. Kitabxananın
ştatının belə sürətlə
çoxalması, heç şübhəsiz, oxuculara
xidmət işinin təşkilinə müsbət təsir
göstərir, kitabxana işinin
yaxşılaşdırılmasına səbəb
olurdu. Kitabxananın fondu müntəzəm
olaraq artırdı. Artıq 1934-cü ildə
kitabxananın fondunda 501,8 min nüsxə
kitab və jurnal var idi. Kitabxana kitabla
yanaşı, öz fondunu dövri nəşrlərlə
də komplektləşdirməyə xüsusi əhəmiyyət
verirdi. Təkcə 1934-cü ildə
kitabxana 230 adda dövri nəşrlər alırdı.
Kitabxana 1935-ci ildə dövlət kitab
palatalarından və digər mənbələrdən
71.918 nüsxə kitab almışdı. Kitabxana azərbaycanşünaslığa
dair ədəbiyyatın toplanmasına xüsusi diqqət
yetirirdi. Bu məqsəd üçün xüsusi
adamlar ayrılmış, ayrı-ayrı şəxslər,
kitabxanalar, elmi müəssisələr və s. ilə
əlaqə yaradılmışdı. Artıq
1939-cu ildə kitabxanada Azərbaycan mətbuatının
arxiv fondu yaradıldı. Bu fondun
yaranması respublikamızın tarixinin öyrənilməsində
çox böyük əhəmiyyətə malik olmaqla,
bütün elmi-tədqiqatçılarımız
üçün qiymətli hədiyyə idi. Müharibədən əvvəlki
beşilliklər dövründə kitabxananın fondu
ölkəmizdə kitab nəşrinin inkişafı,
məcburi nüsxələrin kitabxanaya vaxtında
daxil olması və Azərbaycan Xalq Maarif
Komissarlığının kitabxananın komplektləşdirilməsinə
göstərdiyi xüsusi qayğı ilə əlaqədar
olaraq xeyli genişləndirilmişdi. Kitabxana 1932-ci ildən başlayaraq oxucular
üçün müntəzəm məsləhətlər
təşkil edirdi. 1932-ci ildə
kitabxana məsləhət bürosu
yaratmışdı. Bu büronun tərkibinə
16 nəfər elmi işçi daxil edilmişdi. Görkəmli professorlardan A.B.Baqri,
Şahtaxtinski və Tixomirov bu büronun tərkibinə
daxil edilmişdi. Artıq 1940-cı ildə
kitabxananın fondunda 674.599 nüsxə kitab var idi.
Bu kitabların 21.513 nüsxəsi Azərbaycan,
489,168 nüsxəsi rus, yerdə qalanları isə digər
dillərdə idi. Təkcə
1940-cı ildə kitabxanaya 31.530 nüsxə kitab daxil
olmuşdu ki, bunun da 1.237 nüsxəsi Azərbaycan
dilində olub. 1923-cü illə
müqayisə etdikdə kitabxananın fondu 135 dəfəyə
qədər artmışdı (1923-cü ildə
kitabxananın 5.000 nüsxə kitabı var idi). Kitabxanada yeni kitabların daim sərgisi,
kitab müzakirələri, oxucu konfransları, görkəmli
yazıçılar və alimlərlə
görüşlər keçirilir, tarixi günlərə,
görkəmli şəxslərin, partiya və dövlət
rəhbərliyinin yubileylərinə həsr
edilmiş böyük miqyaslı kütləvi işlər
aparılırdı.
Kitabxana 30-cu illərdə müntəzəm olaraq
şəxsi təhsilə kömək etmək
üçün geniş tədbirlər həyata
keçirirdi. Bu tədbirlər içərisində
oxu planları, söhbətlər, yeni kitabların
icmalı, kitab sərgiləri mühüm yer tuturdu.
Azərbaycan Dövlət Ümumi Kitabxanası
yarandığı ilk günlərdən başlayaraq
öz fəaliyyətini bilavasitə respublikada əhaliyə
kitabxana xidmətinin təşkilinin
yaxşılaşdırılmasına, xüsusilə
elmi ədəbiyyatın, ictimai-siyasi əsərlərin
partiya, dövlət qərarlarının təbliğinə
həsr edib. 20-ci illərin axırı, 30-cu illərin əvvəllərində
kitabxananın fəaliyyətində elmi
işçilərə xidmət etmək, bilavasitə
respublikada elmi-tədqiqat işinə xidmət etmək
başlıca yer tuturdu. Bu bir tərəfdən
kitabxananın respublikada yeganə universal ümumi
kitabxana olmasından irəli gəlirdisə, digər
tərəfdən, kitabxanada elmi işçilərə,
texniki ziyalılara kitabxana xidmətinin nümunəvi
təşkili ilə əlaqədar idi.
Məhz buna görədir ki, kitabxana fəaliyyətə
başladığı ilk günlərdən onun
yanında təşkil edilmiş oxu zalı bazar günləri
də istisna olunmaqla oxuculara xidmət edirdi. Kitabxananın
bütün fəaliyyəti oxuculara kitabxana xidmətinin
yüksək səviyyədə təşkil edilməsinə,
oxucu sorğularının vaxtında və qüsursuz
ödənilməsinə həsr edilmişdi. Kitabxananın həyata keçirdiyi bu
mühüm tədbirlərin nəticəsində
oxucuların sayı, oxuculara kitab verilişi müntəzəm
olaraq artmış, xidmət işinin səviyyəsi ilbəil
yüksəlmişdi. 1928-ci ildə kitabxananın
3.183192 nəfər oxucusu var idisə, 1930-cu ildə
3.323193 nəfər, 1935-ci ildə 6.985 nəfər,
1940-cı ildə isə 8.800195 nəfər olmuşdu. Oxuculara kitab verilişi də müntəzəm
surətdə artırdı. 1935-ci ildə oxuculara
73.097 nüsxə, 1939-cu ildə isə 91.897 nüsxə kitab
verilmişdi ki, bunun da 11.346 nüsxəsi Azərbaycan
dilində idi. Kitabxana oxuculara xidmət
etmək, bilavasitə respublikada elmi-tədqiqat
işini yaxşılaşdırmaq üçün məlumat
biblioqrafiya aparatının təşkilinə
xüsusi diqqət yetirilmişdi".
Alim vurğulayır ki, hələ 1923-cü ildən
təşkil edilməyə başlamış əlifba və
sistemli kataloq sonrakı illərdə daha da təkmilləşmiş,
biblioqrafik kartoteka sistemi yaradılmış, 1930-cu
ildən məlumat-biblioqrafiya şöbəsi fəaliyyətə
başlayıb. Kitabxana oxucularının durmadan
artan tələbatını ödəmək
üçün 1936-cı ildən kitabxanalararası
abonement şöbəsi təşkil edilmişdi. Onun yazdığına görə, doğrudur,
bu vaxta qədər də kitabxana öz
oxucularının tələbatını ödəmək
üçün ittifaqın başqa böyük
kitabxanaları ilə əlaqə saxlayır və
onlardan ədəbiyyat alırdı. Alim
deyir ki, kitabxana 1927-ci ildən çap
kartoçkaları almağa başlamış,
sonrakı illərdə alınan çap
kartoçkalarının nüsxələri xeyli
artmışdı. Bu da kitabxanaya
öz məlumat-biblioqrafiya aparatını lazımi
şəkildə qaydaya salmaq imkanı verirdi.
Lakin bu iş mütəşəkkil xarakter
daşımırdı. Kitabxanalararası abonement
şöbəsi Sovet İttifaqının böyük
kitabxanalarından 1938-ci ildə 396 kitab, 1940-cı ildə
isə 2.104 kitab alıb öz oxucularının istifadəsinə
verib: "Kitabxana zəhmətkeşlərə xidmət
işini yaxşılaşdırmaq məqsədilə
1938-ci ildən başlayaraq Bakı şəhərinin
ayrı-ayrı rayonlarında və respublikanın
böyük tikintilərində filiallar təşkil
etməyə başlamışdı. Belə
filialların təşkili bilavasitə fəhlə
sinfinə kitabxana xidmətini
yaxşılaşdırırdı. Kitabxana 1938-ci
ildə Xətai adına mədəniyyət
və istirahət parkında bir filial təşkil
etmişdi. Bu filial Bakının ən
böyük fəhlə rayonu hesab edilən Xətai
rayonunda neft fəhlələrinə, mühəndis və
texniki işçilərə nümunəvi xidmət
göstərirdi. Filialın fondunda
8.000-dən artıq kitab var idi. Bu
kitablar oxucuların sorğuları əsasında
seçilmişdi. Filialda kataloq tərtib
edilmiş və hər gün oxuculardan sifariş qəbul
edilir və əsas fondun vasitəsilə ödənilirdi.
Filiala gündə 200-ə qədər
oxucu gəlirdi. Kitabxana 1939-cu ildə "Rote
fane" (indiki Nizami adına park) mədəniyyət
və istirahət parkında da qiraətxana təşkil
etmişdi. Burada kiçik kitab fondu
yaradılmışdı. Oxucu qiraətxanada
özünə lazım olan kitabı sifariş edir və
səhəri günü alırdı. Kitabxana
1939-cu ildə Samur-Dəvəçi kanalı fəhlələrinə
və mühəndis-texniki işçilərinə
xidmət üçün Xaçmaz stansiyasında
filial-baza açmışdı. Filialın
fondunda Azərbaycan, rus və başqa dillərdə
müxtəlif ədəbiyyat var idi. Filialın
işçiləri kitabları kanalın bütün
sahələrinə aparmaqla oxucular arasında
geniş kütləvi tədbirlər keçirirdilər".
İradə
SARIYEVA
Bakı xəbər.- 2016.- 21 sentyabr.- S.15