Zaqatala, Balakən, Şəki, Qəbələ, Oğuz və İsmayıllı tarix diyarşünalıq muzeyləri müasir azərbaycançılıq ünvanları kimi...

II yazı

Xal­qı­mı­zın və döv­lə­ti­mi­zin ta­ri­xi­ni özün­də ya­şa­dan, təm­sil et­di­yi böl­gə­nin mə­də­niy­yə­ti­ni, mad­di də­yər­lə­ri­ni, mə­nə­vi mi­ra­sı­nı özün­də əks et­di­rən ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­ri ger­çək bir azər­bay­can­çı­lıq mər­kəz­lə­ri­dir. Azər­bay­ca­nın elə böl­gə­lə­ri var ki, hə­min böl­gə­də apa­rı­lan ar­xe­o­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı say­sız ta­rix ya­di­gar­la­rı üzə çı­xa­rı­lıb.

Azər­bay­ca­nın zən­gin ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­ri­nin hər bi­rin­də xal­qı­mı­zın ta­ri­xi öy­rə­di­lir.

Oğuz Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi 1981-ci ilin fev­ral ayı­nın 19-da qa­pı­la­rı­nı ilk də­fə ic­ti­ma­iy­yə­tin üzü­nə açıb. Cə­mi 200 ekspo­nat­la fə­a­liy­yə­tə baş­la­yan mu­ze­yin fon­dun­da bu gün 4358-dən çox ekspo­nat, qə­dim əş­ya la­zı­mın­ca qo­ru­nur, təb­liğ olu­nur, nü­ma­yiş et­di­ri­lir.

Mu­zey dörd böl­mə­dən iba­rət­dir: tə­bi­ət böl­mə­si, ar­xe­o­lo­gi­ya, so­vet im­pe­ri­ya­sı­nın sü­qu­tu­na qə­dər­ki dövr, mü­a­sir dövr böl­mə­si. Bu­ra­da yer­li sa­kin­lər və tu­ristlər üçün 128 ekskur­si­ya təş­kil olu­nub.

Mu­ze­yə qə­dəm qo­yan hər kəs ilk növ­bə­də Oğuz ra­yo­nu­nun xə­ri­tə­si önün­də da­ya­nır. Mu­zey­lə ilk ta­nış­lıq bu­ra­dan baş­la­yır. Çox zən­gin fa­u­na və flo­ra­ya məx­sus olan Oğu­zun tə­bi­ə­ti­ni əks et­di­rən bit­ki və hey­va­nat alə­mi, tə­bii fay­da­lı qa­zın­tı­lar, ra­yon əra­zi­si­nin təx­mi­nən 40 fa­i­zi­ni əha­tə edən me­şə­lə­ri, na­dir dər­man bit­ki­lə­ri, qiy­mət­li ağac­la­rı haq­qın­da ekspo­zi­si­ya­ya ta­ma­şa edən hər bir kəs­də ge­niş tə­səv­vür ya­ra­dır. Bu böl­mə­ni zən­gin­ləş­dir­mək üçün bit­ki nü­mu­nə­lə­rin­dən, rəsm əsər­lə­rin­dən, na­dir me­şə hey­van­la­rı­nın buy­nuz­la­rın­dan və s. is­ti­fa­də edi­lib.

Qə­dim dövr böl­mə­si mu­ze­yin ma­raq­la ta­ma­şa edi­lən və ey­ni za­man­da mad­di mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­ri ilə zən­gin böl­mə­si­dir. Ekspo­zi­si­ya­da qə­dim in­san­la­rın ov sa­hə­si­nə aid ma­ket, Ya­qub­lu kən­di ya­xın­lı­ğın­da­kı Gül­lü­tə­pə ad­la­nan əra­zi­sin­dən ta­pıl­mış od üçün is­ti­fa­də olun­muş qə­dim daş, qə­dim qə­bir­lər­dən aş­kar olun­muş in­san sü­mük­lə­ri nü­ma­yiş olu­nur. Qu­ru­luş və həcmlə­ri­nə gö­rə bir-bi­rin­dən fərqli olan Sin­can, Dəy­mə­də­rə, Kə­rim­li kəndlə­rin­dən aş­kar edil­miş, Xo­ca­lı-Gə­də­bəy mə­də­niy­yə­ti­nə aid edi­lən gil­dən ha­zır­lan­mış süd­dan­lar, do­pu­lar, mat­ra­lar, vaz­lar, tək və cüt­qulplu bar­daq­lar xü­su­si qay­ğı ilə mü­ha­fi­zə olu­nur. Bu böl­mə­də 1915, 1956-1959, 1965-ci il­lər­də ra­yo­nun müx­tə­lif əra­zi­lə­rin­dən - Qa­ra­bal­dır, Xal­xal, Sin­can, Dəy­mə­də­rə kəndlə­rin­dən, Ga­vur qa­la (Xaç­maz), Sur­xay xan qa­la­sı (Fil­fil­li), Mu­xas qül­lə­si, Oğuz qa­la­sı ki­mi qiy­mət­li ta­ri­xi abi­də­lə­rin əra­zi­lə­rin­də apa­rı­lan ar­xe­o­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı aş­kar edi­lən mad­di mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­ri, mə­i­şət əş­ya­la­rı ra­yo­nun ma­raq­lı keç­mi­şin­dən xə­bər ve­rir.

Et­noq­raf­la­rın mə­lu­ma­tı­na gö­rə, XVIII-XIX əsrlər­də Azər­bay­can­da, elə­cə də tə­bi­ə­tin gö­zəl gu­şə­si olan Oğuz­da bir sı­ra bə­dii sə­nət­kar­lıq növ­lə­ri in­ki­şaf edib. Xal­ça­çı­lıq sə­nə­ti əsa­sən ra­yo­nun dağ kəndlə­rin­də: Baş Da­şa­ğıl, Fil­fil­li, Qa­ra­bu­laq­da ge­niş in­ki­şaf edib. Mu­zey­də nü­ma­yiş et­di­ri­lən müx­tə­lif çe­şid­lər­də to­xu­nul­muş xal­ça­lar, xur­cun­lar, hey­bə­lər, at çu­lu, tən­bə­ki ki­sə­si, qırxlıq qa­bı və s. yer­li xal­ça­çı­la­rı­mı­zın əl iş­lə­ri­dir.

Gü­lə­bə­tin­li, me­riş­ka­lı, tor üs­lu­bun­da iş­lən­miş bu tik­mə­lər ta qə­dim­dən in­di­yə ki­mi ev­lə­ri­mi­zin bə­zə­yi olub. Müx­tə­lif öl­çü­də, müx­tə­lif for­ma­da olan tik­mə­lə­rin bir qis­mi fondda sax­la­nır, bir qis­mi isə ekspo­zi­si­ya­da nü­ma­yiş et­di­ri­lir.

Mis­gər­lik sə­nə­ti əsa­sən ra­yo­nun Ca­lud və Mu­xas kəndlə­rin­də in­ki­şaf edib. Ekspo­zi­si­ya­da nü­ma­yiş et­di­ri­lən si­ni, sə­həng, sər­nic, sər­puş, sa­tıl, af­ta­fa, qa­zan, dol­ça, cam və s. IX əsr mis­gər­lə­ri­mi­zin əl iş­lə­ri­dir.

Du­lus­çu­luq sə­nə­ti əsa­sən Ca­lud kən­din­də in­ki­şaf edib. Du­lus­çu­lu­ğa aid ekspo­zi­si­ya­da­kı ba­la­tı qab­la­rı, do­pu­lar, ku­zə­lər, kü­pə­lər du­lus­çu­la­rı­mı­zın əl iş­lə­ri­dir. Mu­zey­də, həm­çi­nin, yer­li xar­rat­la­rı­mı­zın ha­zır­la­dı­ğı tək­nə, ça­naq, çöm­çə, ta­baq, ələk, qa­şıq və s. nü­ma­yiş et­di­ri­lir.

Mu­zey­də qa­dın və ki­şi gü­müş bel kə­mər­lə­ri, üzük­lər, sır­ğa­lar, mun­cuq­lar və s. zər­gər­lik nü­mu­nə­lə­ri nü­ma­yiş et­di­ri­lir. IX əs­rin so­nu və XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də ra­yo­nun Baş Da­şa­ğıl kən­din­də Ab­du­xa­lıq ad­lı sə­nət­kar ya­şa­mış və onun əl iş­lə­ri ha­zır­da mər­kə­zi mu­zey­lə­ri­miz­də nü­ma­yiş et­di­ri­lir.

Hər bir xalq öz keç­mi­şi­ni, in­ki­şaf ta­ri­xi­ni müx­tə­lif ki­tab­lar, el­mi mən­bə­lər va­si­tə­si­lə əl­də edir. Mu­zey­də 271-dən çox ki­tab və əl­yaz­ma var. Bun­lar­dan 137-si qə­dim ki­tab­lar, 134-ü isə müx­tə­lif möv­zu­lar­da oğuz­lu ya­zar­la­rın əsər­lə­ri təş­kil edir. On­lar ərəb və fars dil­lə­rin­də ya­zı­lıb. Ki­tab­lar İs­tan­bul­da və Ka­zan­da çap olu­nub, əl­yaz­ma­la­rın isə na­mə­lum xət­tat­lar tə­rə­fin­dən üz­lə­ri kö­çü­rü­lüb. Bu ma­raq­lı, na­dir nüs­xə­lər "Qə­dim əl­yaz­ma­lar" ad­lı ekspo­zi­si­ya­da nü­ma­yiş et­di­ri­lir.

Mu­zey­də ma­raq­la ta­ma­şa edi­lən ekspo­zi­si­ya tər­ki­bin­də od­lu və so­yuq si­lah­lar - da­yan­dol­du­rum, tə­ka­tı­lan, çax­maq­lı tü­fənglər, müx­tə­lif xən­cər­lər, bo­nis­ti­ka və nu­miz­ma­ti­ka gu­şə­lə­rin­də­ki qə­di­mi pul­lar, ADR döv­rü­nə aid sə­nəd­lər və əs­ki­nas­lar, Bö­yük Və­tən Mü­ha­ri­bə­si­nə aid or­den və me­dal­lar, cəb­hə sə­nəd­lə­ri və s. möv­cud­dur.

Mü­a­sir dövr böl­mə­sin­də oğuz­lu şə­hid­lər, on­la­ra məx­sus əş­ya­lar və sə­nəd­lər, ra­yo­nun ye­tir­mə­lə­ri və ya­zar­la­rı gu­şə­lə­ri, Oğuz ra­yo­nu­nun ta­ri­xi abi­də­lə­ri və tu­rizm po­ten­si­a­lı, ra­yo­nun is­teh­sa­lat mü­əs­si­sə­lə­ri­nin məh­sul­la­rı ek­po­zi­si­ya­sı da ta­ma­şa­çı­da bö­yük ma­raq ya­ra­dır.

İs­ma­yıl­lı Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi də böl­gə  mu­zey­lə­ri ara­sın­da xü­su­si sə­viy­yə­si ilə se­çi­lir.

Mu­zey haq­qın­da ve­ri­lən mə­lu­mat­lar­da qeyd edi­lir ki, 1980-ci il­də xal­qı­mı­zın bö­yük oğ­lu, mər­hum pre­zi­den­ti­miz Hey­dər Əli­ye­vin səy­lə­ri nə­ti­cə­sin­də Azər­bay­ca­nın bü­tün ra­yon­la­rın­da və şə­hər­lə­rin­də ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­ri­nin ya­ra­dıl­ma­sı haq­qın­da qə­rar qə­bul edi­lib. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, bun­lar­dan bi­ri də İs­ma­yıl­lı Ra­yon Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi­dir. Mu­zey 1981-ci ilin ap­rel ayın­da ilk ta­ma­şa­çı­la­rı­nı qə­bul et­mə­yə baş­la­yıb. Mu­zey 2 ekspo­zi­si­ya-sər­gi za­lı, bir akt za­lı, fo­ye və bir ne­çə di­gər otaq­lar­dan iba­rət­dir. Sa­hə­si 340 kv.m-dir. Mu­zey İs­ma­yıl­lı ta­ri­xi­ni öy­rən­mək, təd­qiq et­mək və ya­şat­maq ba­xı­mın­dan çox əhə­miy­yə­tə ma­lik­dir. Mu­zey­də era­mız­dan əv­vəl III-I əsrlə­rə aid ar­xe­o­lo­ji gil, tunc, də­mir əş­ya­lar, XVIII-XX əsrlə­rə aid ge­yim və mə­i­şət əş­ya­la­rı, du­lus­çu­luq, mis­gər­lik, xalq tət­bi­qi sə­nə­ti, kənd tə­sər­rü­fa­tı, zər­gər­lik, si­lah­lar, to­xu­cu­luq və və s. aid nü­mu­nə­lər sax­la­nır.

Mu­zey­şü­nas­lar vur­ğu­la­yır ki, mu­ze­yin məq­sə­di in­san cə­miy­yə­ti­nin in­ki­şa­fı­nı əks et­di­rən mad­di və mə­nə­vi mə­də­niy­yət abi­də­lə­ri­ni, elə­cə də konkret di­ya­rın ta­ri­xi­nə da­ir qiy­mət­li sə­nət nü­mu­nə­lə­ri­ni, sə­nəd­lə­ri, gör­kəm­li el sə­nət­kar­la­rı­nın dü­zəltdi­yi əş­ya­la­rı (qiy­mət­li si­lah­lar və pal­tar­lar, zər­gər­lik mə­mu­la­tı, qiy­mət­li qab-qa­caq və s.), ki­ta­bə­lə­ri və tab­lo­la­rı, hey­kəl­tə­raş­lıq əsər­lə­ri­ni (ba­rel­yef, qo­rel­yef, qə­bi­rüs­tü sən­du­qə­lər), di­ya­rın et­noq­ra­fi­ya­sı­nı, mə­i­şə­ti­ni əks et­di­rən və s. əş­ya­la­rı top­la­maq, mü­ha­fi­zə et­mək, öy­rən­mək, nü­ma­yiş et­dir­mək və on­la­rı gə­lə­cək nə­sil­lə­rə çat­dır­maq­dır.

İs­ma­yıl­lı ra­yo­nu An­tik dövr, Qaf­qaz Al­ba­ni­ya­sı və or­ta əsrlə­rə aid abi­də­lər­lə zən­gin­dir. Bu ba­xım­dan il ər­zin­də mu­ze­yə gə­lən­lə­rə əsa­sən bu dövrlər əks olu­nan mü­ha­zi­rə­lər oxu­nub, ekskur­si­ya­lar apa­rı­lıb. Ra­yo­nun ümum­təh­sil mək­təb­lə­ri, ida­rə və mü­əs­si­sə­lə­ri, Pe­şə Təd­ris Mər­kə­zi, mək­təb­dən­kə­nar və mək­tə­bə­qə­dər təh­sil mü­əs­si­sə­lə­ri ilə əla­qə­lər ya­ra­dı­lır, on­lar mu­ze­yə də­vət olu­nur, ekskur­si­ya­lar apa­rı­lır, mü­ha­zi­rə­lər oxu­nur, ta­ri­xi dərslər təş­kil olu­nur.

2002-ci il­dən baş­la­ya­raq hər il ənə­nə­vi ke­çi­ri­lən "Mu­zey­lər ge­cə­si" ak­si­ya­sı çər­çi­və­sin­də Bey­nəl­xalq Mu­zey­lər Gü­nü mü­na­si­bə­ti­lə "Açıq qa­pı" gü­nü ke­çi­ri­lib, ra­yo­nun ida­rə, mü­əs­si­sə və təş­ki­lat­la­rı ümum­təh­sil mək­təb­lə­ri, mək­tə­bə­qə­dər və mək­təb­dən­kə­nar təh­sil mü­əs­si­sə­lə­ri, Pe­şə Təd­ris Mər­kə­zi­nin şa­gird və mü­əl­lim kol­lek­ti­vi mu­ze­yə də­vət olu­nub, ekskur­si­ya­lar apa­rı­lıb, ta­ri­xi möv­zu­lar­da testlər təş­kil olu­nub.

İs­ma­yıl­lı ra­yo­nu da et­nik tər­ki­bi­nə gö­rə müx­tə­lif­li­yə ma­lik­dir. İs­ma­yıl­lı Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yin­də vax­ta­şı­rı ola­raq mul­ti­kul­tu­ra­lizmlə, to­le­rantlıq­la bağ­lı ma­a­rif­çi­lik təd­bir­lə­ri ke­çi­ri­lir. Qeyd edək ki, bir ne­çə il­dir  İs­ma­yıl­lı şə­hə­ri ilə Ya­po­ni­ya­nın İto şə­hə­ri ara­sın­da qar­şı­lıq­lı əmək­daş­lıq və dostluq əla­qə­lə­ri ya­ra­dı­lıb. İs­ma­yıl­lı ra­yo­nun­da sə­fər­də olan Ya­po­ni­ya­nın "VA-Li­qa" an­samblı mu­zey­də olub və kon­sert proq­ra­mı təq­dim edib.

Onu da vur­ğu­la­yaq ki, 26 av­qustda isə Ta­rix-Di­yar­şü­nas­lıq Mu­ze­yi­nin akt za­lın­da müx­tə­lif sa­hə­lə­ri təm­sil edən gənclə­rə və gənc mü­tə­xəs­sis­lə­rə "Ye­ni me­di­a­da mul­ti­kul­tu­ra­lizmlə bağ­lı düz­gün iş­ti­rak" möv­zu­sun­da tə­lim ke­çi­lib.

Bu cür tə­lim­lər, təd­bir­lər bö­yük ma­a­rif­çi­lik mis­si­ya­sı da­şı­yır. Azər­bay­can­da fə­a­liy­yət­də olan ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­ri­nin ənə­nə­lə­ri cə­miy­yə­tə si­ra­yət edə bi­lir. Azər­bay­can ta­ri­xi­ni, xü­su­sən də böl­gə­nin ta­ri­xi­ni öy­rən­mək is­tə­yən gənclər ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­ri­nə üz tu­tur. Xal­qı­mı­zın ta­ri­xi­nin, azər­bay­can­çı­lı­ğın, mul­ti­kul­tu­ra­lizm də­yər­lə­ri­nin, to­le­rantlıq əz­mi­nin təb­li­ğin­də ta­rix-di­yar­şü­nas­lıq mu­zey­lə­ri əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də bö­yük tə­sir gü­cü­nə ma­lik­dir. Bi­zim ya­zı­dan, araş­dır­ma­mız­dan gör­dü­nüz ki, öl­kə­mi­zin hər böl­gə­sin­də ta­ri­xi­mi­zin, döv­lət­çi­lik ənə­nə­lə­ri­mi­zin ya­şa­dıl­ma­sı­na töh­fə ve­ri­lir.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2016.- 29 sentyabr.- S.15